Xudoynazarov sohibjonning matematik analiz fanidan aniq integralni pog
Aniq integralni taqribiy aniqlash usullari
Download 347.16 Kb.
|
ANIQ INTEGRALNI POG\'ONALI FUNKSIYALAR YORDAMIDA ANIQLASH
2.2. Aniq integralni taqribiy aniqlash usullari
Faraz qilaylik, oraliqda funksiya monoton bo‘lsin. Bu holda argument x ning har bir qiymatiga y funksiya ning yagona qiymati mos keladi. Demak tenglamadan x ni y orqali ifodalash mumkin bo‘ladi: . Bu tenglikda y bog‘liq emas o‘zgaruvchi (argument) si-fatida, x esa funksiya sifatida keladi. va funksiyalarning grafiklari bitta chiziqni beradi (birining aniqlanish sohasi ikkinchisining o‘zgarish sohasi va aksincha bo‘ladi). Agar tenglikda x va y joy-larini almashtirsak (rollarini o‘zgartirsak) yangi funksiya hosil bo‘ladi. Bu funksiya avvalgi funksiya ga nisbatan teskari funksiya deyiladi va aksincha ham ga nisbatan teskari funksiya deyiladi, ya’ni ular bir-biriga nisbatan teskari funksiya deyiladi. Avval ta’kidlanganidek, birining aniqlanish sohasi ikkkinchi uchun o‘zgarish sohasi bo‘ladi va aksincha. 1-misol. funksiya uchun teskari funksiya topilsin. Yechish: Berilgan tenglikdan x ni topamiz . Hosil bo‘lgan tenglikda x va y ning joylari almashtirilib teskari funksiya ni topamiz. to‘g‘ri chiziqga nisbatan simmetrik joylashadi. Agar funksiya o‘zining aniqlanish sohasida monoton bo‘lmasa, funksiya uchun teskari funksiya mavjud bo‘lmaydi. Bu holda aniqlanish sohasini shunday qismlarga bo‘lish kerakki, har bir qismda funksiya yo o‘suvchi, yo kamayuvchi bo‘lsin va har bir qism uchun funksiyaga teskari funksiyani topamiz. 2-misol. funksiya aniqlanish sohasi da monoton emas. Bu sohani shunday va qismlarga bo‘lamizki, birinchi oraliqda berilgan funksiyaga teskari funksiya (funksiya bu oraliqda kamayuvchi), ikkinchi oraliqda esa teskari funksiya (bu oraliqda funksiya o‘suvchi) mavjud bo‘ladi. Faraz qilaylik, funksional bog‘lanish berilgan bo‘lsin. Bu tenglama albatta Oxy koordinatalar sistemasida tekshiriladi va grafigi yasaladi. Ko‘p hollarda bu tenglamadan foydalanib, grafikni yasash qiyinchiliklar bilan bog‘liq bo‘ladi. Shunday hollarda yangi koordinata-lar sistemasi tanlanadiki, bu sistemada tenglama sodda ko‘rinishni qabul qilsin va grafigini chizish oson bo‘lsin. 1. Parallel ko‘chirish. Bunda koordinatalar boshi oldingi sistemaga nisbatan nuqtaga ko‘chiriladi va koordinata o‘qlarining yo‘nalishi o‘zgarmaydi. Yangi sistemada funksiya ko‘rinishni olsa, eski Oxy sistemada funksiya bo‘lgan bo‘ladi. 3-misol. funksiya grafigi yasalsin. Yechish: Funksiyani ko‘rinishda yozamiz va koordinatalar boshini nuqtaga ko‘chiramiz, natijada yangi sistemada funksiya ko‘rinishini oladi. Uning grafigi 30-rasmda ko‘rsatilgan. 4-misol. funksiya grafigidan foydalanib, funksiya-ning grafigi yasalsin. Yechish: Funksiyani ko‘rinishda yozamiz va koordinata boshini nuqtaga ko‘chiramiz, yangi sistemada funksiya ko‘rinishda bo‘lib, uning grafigi rasmda ko‘rsatilgan. 2. Cho‘zish. funksiya grafigidan foydalanib funk-siya grafigini yasash talab qilinsa, grafikning har bir nuqtasini abssissa-lar o‘qidan k marta, ordinatalar o‘qidan l marta cho‘zish kerak. 4-misol. funksiya grafigidan foydalanib, , funksiyalar grafiklari yasalsin. Yechish: rasmda keltirilgan funksiya grafigi har bir nuqtasining ordinatasini 2 ga ko‘paytirsak, y1 chiziqni, grafikni Oy o‘qidan marta cho‘zish (ya’ni ikki marta siqish) bajarilsa y2 grafigi hosil bo‘ladi. Agar funksiya grafigini abssissalar o‘qiga nisbatan sim-metrik almashtirsak, funksiyaning grafigini, ordinata o‘qiga nis-batan simmetrik almashtirsak, funksiya grafigini, koordinatalar boshiga nisbatan simmetrik almashtirsak, funksiyaning grafi-gini hosil qilamiz. 5-misol. funksiyaning grafigidan foydalanib, funksiyaning grafigi yasalsin. Yechish: funksiya grafigini yasab, uni Oy o‘qiga nisba-tan simmetrik almashtirsak (akslantirsak), funksiya grafigi hosil bo‘ladi. Ma’lumki: Bundan ko‘rinadiki, funksiyaning grafigini yasash uchun grafigini yasash va bu grafikning Ox o‘qidan pastda joylashgan qismini Ox o‘qiga nisbatan yuqori yarim tekislikka akslantirish kerak. 1-misol 1. funksiyaning grafigi yasalsin. Yechish: Avval funksiyaning grafigini yasaymiz. (ABC to‘g‘ri chiziq, 34-rasm). ning grafigini hosil qilish uchun grafikning OX o‘qidan pastda joylashgan qismi AB ni Ox o‘qi-ga nisbatan akslantirish lozim. Natijada DBC siniq chiziqni hosil qila-miz, bu ning grafigi bo‘ladi. 2-misol. funksiyaning grafigi yasalsin. Yechish: Avval funksiyaning grafigini yasaymiz. Bu ABC paraboladan iborat bo‘ladi (35-rasm). ning grafigini yasash uchun grafigining Ox o‘qidan pastda joylashgan qismi EBF ni Ox o‘qiga nisbatan akslantirib, AEDFC egri chiziqni hosil qilamiz. Bu berilgan funksiyaning grafigidan iborat. 3-misol. funksiyaning grafigini yasang. Yechish: Avval funksiyaning grafigini yasaymiz. Bu ikkin-chi va to‘rtinchi choraklarda joylashgan giperbola bo‘ladi. Agar bu gra-fikni Oy o‘qi yo‘nalishida ikki birlik yuqoriga siljitsak, funk-siyaning grafigi hosil bo‘ladi (36-rasm). Endi funksiyaning gra-figini yasaymiz. Buning uchun funksiya grafigining Ox o‘qidan pastda joylashgan AB qismini OX o‘qiga nisbatan akslantiramiz . Endi funksiyaning grafigini yasaymiz. Buning uchun funksiya grafigini Oy o‘qi yo‘nalishda ikki birlikka yuqoriga siljitish yetarli bo‘ladi. XULOSA Respublikamizda «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunning qabul qilinishi, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» zamon talablariga javob beradigan mutaxassislami tayyorlovchi oliy o‘quv yurtlariga, ayniqsa, universitetlarga katta mas'uliyat yukladi. Davlat ta’lim standartlari, o‘quv dasturlari asosida darsliklar, kurs ishilami yaratish masalasi yuzaga keldi. Davlat ta’lim standartlari barcha fanlardan, jumladan, matematik analiz bo‘yicha mavjud darslik va qo‘llanmalarga yangicha nuqtayi nazardan qarashni taqozo etadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, matematik analiz faning rivojlanishida Sharq olimlarining buyuk mutafakkirlarining o‘rni beqiyosdir. Yurtimizda yaratilgan qadimiy inshootlar, noyob tasviriy, me’moriy asarlarga maftun bo‘lib qolarkanmiz, shunday yuksak badiyatni bunyod etgan me’mor, musavvir va haykaltaroshlarning san’ati, mahoratidan qalbimizda iftixor xissiyotlari uyg‘onadi. Buyuk vatandoshimiz Muhammad Muso al-Xorazmiy ko‘plab fanlarning rivojlanishiga asos solganlar. Xorazmiy o‘zinig xayoti davomida algebra, astranomiya, geografiya matematik analiz va boshqa fanlarga ulkan xissa qo‘shgan. Bu mavzuni bayon qilishda o`quvchilarga chizmalarda har хil shartlilik va sоddalashtirishlardan fоydalanilsa sеzilarli daraja grafik ishlarining hajmi kamayib, chizmalar ancha soddalashishini aytish kerak. Chizmalarda qo`llaniladigan ayrim shartlilik va sоddalashtirishlarni o`qituvchi tоmоnidan tayyorlangan o`quv plakatlaridan ham ko`rsatish mumkin. Matematik analiz oliy matematikaning fundamental bolimlaridan boiib, matematikaning poydevori hisoblanadi. Ma’lumki, matematik analiz kursi davomida ko‘pgina tushuncha va tasdiqlar, shuningdek, ularning tatbiqlari keltiriladi. Ko‘p oliy o‘quv yurtlari talabalarining o‘qish davomida duch keladigan jiddiy fanlardan biri ham matematik analizdir. Matematik analiz fanining asosiy vazifasi shu fanning tushuncha, tasdiqlar va boshqa matematik ma’lumotlar majmuasi bilan tanishtirishdangina iborat bo’lmasdan, balki talabalami niantiqiy fikrlashga, matematik usullami amaliy masalalami yechishga qo‘llashni o‘rgatishni ham o‘z ichiga oladi. Endi bunday funksiyalarning integral hisobi bilan shug’ullanamiz. Shuni aytish kerakki, ko’p o’zgaruvchili funksiyalarga nisbatan integral tushunchasi turlicha bo’ladi. Mazkur mavzu aniq integralni pog’onali funksiyalar bilan aniqlash bilan tanishdik va uni o’rgandik. Download 347.16 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling