Xulosa Foydalanilgan adabiyot

Muammoli metodlar


Reja:
kirish

1. 
   Muammoli metodlar haqidagi umumiy qarashlar.
   
2. 
   Muammoli metodlar tasnifi
   
3. 
   Xulosa
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyot
   

kirish


Tayanch tushunchalar: Muammoli metodlar, o’quv materiallari, muammolar paydo qilish, mustaqil fikrlash, metodlar oluvchilarning izlanuvchanlik qobiliyati, tahlil jaaryoni, pedagogik va psixologik muhit, fikrlash faoliyati, o’quv axoboti.
Hozirgi kunda metodlar tizimida "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" ni maktab amaliyotiga tadbiq etishning yakuniy bosqichi davom etmoqda.
Pedagogika fanida o’qitish jarayoni ikki tomonlama metodlar oluvchi tomonidan bajariladigan o’kuv faoliyati va metodlar beruvchining o’rgatuvchilik faoliyati yig’indisidan iborat ekanligi e’tirof etiladi. Bu qoidani inkor etib bo’lmagani kabi zamonaviy metodlar mazmuni umuminsoniy va milliy tajribalardan tashkil topshi ham xayotiy xaqikatdir.
Metodlar oluvchilar tomonidan o’zlashtirilishi va mustakil fikr yuritishlariga undashi bevosita metodlar beruvchi faoliyatiga eoglik. Metodlar beruvchi metodlar oluvchilarni faollashtiradigan, o’zi va o’rganuvchi uchun qulay bo’lgan yo’l , usul va uslublarni o’qitish shakllari mgtsd va vaziyatlarni izlaydi. Metodlar oluvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatib o’kuv jarayonining yukori sifat va samaradorligiga erishadi. Zero, "agar bolalar erkin fikrlashni o’rganmasa, berilgan metodlar samarasi past bo’lishi mukarrar".
Yosh avlodni erkin mustaqil fikrlashi uchun metodlar tizimida muammoli usuldan, muammoli vaziyatlarni yaratish yoki muammoli metodlar tashkillash maksadga muvofikdir.
Muammoli metodlar deyilganda, o’kuv materialini metodlar oluvchilar ongida ilmiy izlanishga undash, bilish vazifalari va muammolari paydo bo’ladigan kilib o’rganish tushuniladi. O’rgatishning bu usulida metodlar oluvchining fikrlash faoliyatida mantiqiy, to’g’ri, ilmiy xulosalarni izlash va o’zlashtirishga rag’batlantiradigan muammoli vaziyatlar vujudga keladi. Yuzaga kelgan muammoni xal qilish uchun, u o’rganiladigan qoidalarni to’g’ri tushunib olishga intiladi. Muammoli metodlar tashkil kilishdan asosiy maqsad:
a) talabalarni mustakil fikrlashga o’rgatish;
b) mustaqil bilim olish , o’z ustida ishlash ko’nikmasini singdirii1;
v)metodlar oluvchilarni izlanuvchanlik kobiliyatlarini shakllantirnsh:
g) o’z fikr - muloxaza za takliflariga suyanib xulosa chikarishga, fikrlarni dalillar asosida asoslab berishga tajribalar o’tkazishga o’rgatishdan iboeatdir.
Bugungi kunda uzluksiz metodlar tizimida muammoli vaziyatlarning har xil turlaridan foydalanilmokda. Boshlang’ich sinflarda bolalarning faxmini rivojlantiradigan biluv topshiriqlaridan, masalalardan, yukori sinflarda har narsani bilishga qiziqish va xavas uyg’otadigan, ya’ni fanlar bo’yicha maxsus masalalardan, o’rta maxsus kasb-xunar, akadem lisey va oliy metodlar tizimida esa metodlar oluvchi ongida mukarrar sur’atda mayilli bir savol tug’iladigan va shu savolga javob kaytarish istagi paydo bo’ladigan, shuningdek, intellektual hislar va ruxiy kechinmalar xosil qiladigan muammoli vaziyat yaratilmokda.
Bugungi kunda oliy metodlar tizimida metodlar oluvchilar oldida tez-tez muammolar paydo qilish, ya’ii muammoli vaziyat yaratish usulidan unumli foydapanishmoqda.
Pedagogika fanlarining o’qitishni tashkillashtirishda muammoli usuldan foydalanish alohida ahamiyatga egadir. Masalan: "Zardo’shtiylik dinining birinchi olovi kayerda yoqilgan", yoki doskaga kuyidagi tasvirni tushirib, "Kaykovusni qarindoshlik rishtalarini aniklang", yoki "Anbar otin nima uchun kizlar maktabida chistonlardan foydalangan", yoki "metodlar va tarbiya jarayonlarining xususiyat va qonuniyatlari orasida kanday fark va o’xshashliklar bor?" yoki "Zamonaviy texnologiyalarga asoslangan o’kitish paradshmasini anikdang". Bu savollar ko’rinishidan juda soddaga o’xshasa xam, uni echish, unga javob topish , asoslash metodlar oluvchini o’ylangiradi, fikrlarini teranlashtiradi, natijada u o’zining bilimlarini ishga soladi. Bu jarayonda metodlar beruvchi quyidagi talablarni nazarda tutishi shart:

1. 
   Metodlar o.tuvchilar bilish kiyinchiligiga ega, ya’ni o’rganilayotgan muammo ustida fikr yuritish.
   
2. 
   Metodlar oluvchilarda bilishga qiziqish uyg’otish.
   
3. 
   Taxlil jarayonida metodlar oluvchilarning avvalgi tajribasi va bilimiga suyanish.
   
4. 
   Metodlar sluvchiga qulay pedagogik-psixologik muhitni tashkil kilish.
   

Tajribalarnin)- ko’rsatishicha muammo natijalarini topish, metodlar oluvchilarda bklishga xavas, izlash-kidirishga intilish, intellektual hislar, ruhiy kechinmalarni xosil qiladi. Muammoli tatlim vauni tashkil etish bir qancha afzalliklarga ham ega:

1. 
   Muammoli metodlar metodlar oluvchilarni mantikiy-ilmiy, ijodiy, fikrlashga o’rgatadi.
   
2. 
   Muammoli metodlar o’kuv axborotini chukurroq o’zlashtirishga olib keladi.
   
3. 
   Ruhiy koniqish, o’z imkoniyatlarini va kuchiga ishonish tuyg’usini vujudga keltirish.
   

1. 
   Metodlar oluvchilarda yangiliklar yaratish va mantikiy xulosalar chiqarishga imkon yaratadi.
   
2. 
   Haqikatning, qonuniyatning osonlikcha paydo bo’lmasligi, u metodlar oluvchidan intilish, izlanish, mashakqatlarga barham berish kabi ilmiy e’tiqodlarini chuqurlashtiradi.
   
3. 
   Metodlar oluvchilarning fikrlash faoliyatida ularda xar narsaii bilishga havas, faxm-farosatlikni tarbiyalashga yordam beradi.
   
4. 
   Metodlar oluvchiga mustaqil o’qishga qiziqish va yangilikka intilish hissini o’stiradi.
   
5. 
   Metodlar oluvchida ijod qilishga intilish va o’zgalar fikrini hurmat qilish kabi shaxsiy fazilatlarni taribyalashga yordam beradi.
   

Shark mutaffakiri A.R. Beruniyning pedagogik va didaktik qarashlarida, o’quvchilarning o’kitish hamda taribiyalash jarayonida birinchidan, turli mavzularda muloxazalar yuritishni, shuningdek o’kuvchining zerikmasligini, xotirasiga malol keltirmaslikni (zo’riqtirmaslikni) ta’kidlab aytgan fikrlarini keltirish joiz: "Bizning maqsadimiz o’quvchini toliktirib qo’ymaslikdir, xadeb bir narsani o’kiyberish zerikgrli bo’ladi, va toqatni toq qiladi. Agar o’quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga utib tursa u huddi turli tuman bog-rog’larda sayr kilgandek bo’ladi, bir bog’dan o’tar-o’tmas, boshqa bog’ boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko’rgisi va tomosha kilgisi keladi. Har bir yangi vokea-narsa kishiga rohat bag’ishlaydi".

Muammoli metodlar ona tili o’qitishda keng qo’llanadigan interfaol metodlardan biridir. Bu metodlaro’quvchini fikrlashga, mulohazali bo’lishga, o’rganilayotgan hodisa haqida keng va chuqur mushohada yuritishga o’rgatadi. Til hodisalarini o’rgatishda shu texnologiyadan foydalanilsa, o’quvchilar mavzuni teran va ongli idrok etadilar. Ona tili metodlarida hamma mavzularni o’rgatishda bu usuldan foydalanib bo’lmaydi. Mavzu mohiyatidan kelib chiqqan holda bu usul qo’llanishi mumkin. O’qituvchi muammo qo’yilishi mumkin bo’lgan mavzuni to’g’ri belgilay olishi kerak. Agar mavzu to’g’ri belgilanmasa, kutilgan natijaga erishib bo’lmaydi.

Ona tili metodlarida butun bir dars jarayonini muammoli metodlarasosida qurish imkoniyati yo’q. Muammo darsning ma’lum qismida yuzaga keltiriladi va o’quvchilar e’tiboriga havola etiladi. O’quvchilar qo’yilgan muammoni hal qilish uchun mavzuga oid nazariy tushunchalarni atroflicha o’rganadilar, muammo echimiga yordam beradigan amaliy ishlarni bajaradilar. Bunday amaliy ishlarga til hodisalarini taqqoslash, guruhlarga ajratish, misollar topish, hukm chiqarish kabi mustaqil ishlar kiradi.
O’qituvchi bu texnologiyani qo’llashda sinfni guruhlarga bo’lib ish olib borsa, maqsadga erishish imkoniyatlari kengayadi. Guruhlar muammoni birinchi bo’lib echishga intiladilar va faolroq ishlaydilar. Guruhlar bilan ish olib borish muammo yuzasidan bir necha echimlarni qiyoslash imkoniyatini ham beradi. O’quvchilar o’qituvchi yordamida muammoga oid eng to’g’ri echimni belgilaydilar. 8-sinfda gap bo’laklarini o’rgatishda mazkur texnologiyadan foydalanish mumkin. O’quvchilar dastlab “Hol” mavzusi bilan tanishadilar. Darslikda berilgan 90-91 mashqlarni ishlash orqali hollar hamisha kesimga tobelanib kelishini va barcha mustaqil so’z turkumlari bilan ifodalana olishini bilib oladilar. 2-jadval orqali esa holning ma’no turlari bilan tanishadilar. Holning shunday turlaridan biri qurol-vosita holidir. Holning bu turi nima bilan, qanday usul bilan? kabi so’roqlarga javob bo’ladi va o’rin-payt kelishigida kelgan va ko’makchi bilan qo’llangan so’z orqali ifodalanadi. O’quvchilar “Vositali to’ldiruvchi” mavzusi bilan tanishish jarayonida xuddi shu shaklda kelgan gap bo’lagini to’ldiruvchi sifatida o’rganadilar. Xuddi shu o’rinda o’qituvchi o’quvchilar oldiga quyidagi muammoni qo’yadi: qurol-vosita holi bilan vositali to’ldiruvchi o’zaro qanday farqlanadi? Sinf o’quvchilari uch guruhga bo’linadi va ularga “Tafakkur”, “Iste’dod”, “Zakovat” nomlari beriladi. Har bir guruh muammo echimini topishga kirishadi. O’qituvchi muammo echimiga yordam beradigan misollarni o’quvchilar e’tiboriga havola qiladi.
Xat qalamda yozildi. Bu kitob akamda bor.
U eshikni qo’li bilan ochdi. Men do’stlar bilan maslahatlashdim.
Guruh a’zolari muammoni echishda quyidagilarga asoslanadilar:
Qurol-vosita holi ham, vositali to’ldiruvchi ham fe’l kesimga bog’lanadi.
Qurol-vosita holi nima bilan?, qanday usul bilan? so’roqlariga javob bo’ladi. Vositali to’ldiruvchi yuqoridagi shakllarda kelganda kimda?, kim bilan?, nima bilan? so’roqlariga javob bo’ladi.
Berilgan gaplar juftligini qiyoslaydilar va kerakli xulosa chiqaradilar.
O’quvchilar shu uch asosga tayangan holda quyidagicha xulosa chiqaradilar:
“Tafakkur” guruhi. Qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
“Iste’dod” guruhi. Biz ham shu fikrga qo’shilamiz. Qurol-vosita holi nima bilan?, qanday usul bilan? so’roqlariga javob bo’lsa, vositali to’ldiruvchi esa kimda?, kim bilan?, nima bilan? so’roqlariga javob bo’ladi. Bu fikrimizga yuqorida berilgan gaplar tahlili dalil bo’ladi.
“Zakovat” guruhi. Biz ularning fikrini to’ldirmoqchimiz. Yuqorida berilgan gaplarni tahlil qilamiz. Xat qalamda yozildi. Gap tarkibidagi qalamda so’zi nima bilan? so’rog’iga javob bo’lgani uchun qurol-vosita holi hisoblanadi. Bu kitob akamda bor gapi tarkibidagi akamda bo’lagi kimda? so’rog’iga javob bo’lib, vositali to’ldiruvchi hisoblanadi. Ikkinchi gap juftligidagi qo’l bilan (yozdim), do’stlarim bilan (maslahatlashdim) bo’laklari ham so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
Har bir guruh o’z fikrlarini shu tarzda taqdim qilgandan so’ng muammo echimiga oid quyidagicha xulosa chiqariladi: demak, qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi o’zaro so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
Shundan so’ng muammo echimiga oid nazariy tushunchani mustahkamlash uchun amaliy ishlar bajariladi. Har bir guruhga amaliy topshiriqlar beriladi.
“Iste’dod” guruhi o’rin-payt kelishigidagi so’zlar bilan ifodalangan qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi ishtirok etgan gaplar tuzadi:
Men akam bilan telefonda gaplashdim.
Anvarjon akamda telefon bor.
“Tafakkur” guruhi ko’makchi vositasida ifodalangan qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi ishtirok etgan quyidagicha gaplar tuzadi:
Hakimjon ota gullar ostiga ketmon bilan ishlov berdi.
Biz gullar parvarishi haqida Hakimjon ota bilan suhbatlashdik.
“Zakovat” guruhi har ikki gap bo’lagini aniqlashga oid test savollari tuzadi.
1. Qaysi qatorda qurol-vosita holi ishtirok etgan?
A) Biz O’zbekistonda yashaymiz.
V) O’zbek xalqida ajoyib urf-odatlar bor.
S) U hovlini yangi supo’rgida supurdi.
2. Vositali to’ldiruvchi ishtirok etgan qatorni aniqlang?
A) Ahmadali o’z farzandlari bilan faxrlanadi.
V) Onaning ko’ngli bolada, bolaning ko’ngli dalada.
S) Abdullajon shiddat bilan oldinga intildi. Pedagogika fanida o’qitish jarayoni ikki tomonlama metodlar oluvchi tomonidan bajariladigan o’kuv faoliyati va metodlar beruvchining o’rgatuvchilik faoliyati yig’indisidan iborat ekanligi e’tirof etiladi. Bu qoidani inkor etib bo’lmagani kabi zamonaviy metodlar mazmuni umuminsoniy va milliy tajribalardan tashkil topshi ham xayotiy xaqikatdir.
Metodlar oluvchilar tomonidan o’zlashtirilishi va mustakil fikr yuritishlariga undashi bevosita metodlar beruvchi faoliyatiga eoglik. Metodlar beruvchi metodlar oluvchilarni faollashtiradigan, o’zi va o’rganuvchi uchun qulay bo’lgan yo’l , usul va uslublarni o’qitish shakllari mgtsd va vaziyatlarni izlaydi. Metodlar oluvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatib o’kuv jarayonining yukori sifat va samaradorligiga erishadi. Zero, "agar bolalar erkin fikrlashni o’rganmasa, berilgan metodlar samarasi past bo’lishi mukarrar".
Yosh avlodni erkin mustaqil fikrlashi uchun metodlar tizimida muammoli usuldan, muammoli vaziyatlarni yaratish yoki muammoli metodlar tashkillash maksadga muvofikdir.
Muammoli metodlar deyilganda, o’kuv materialini metodlar oluvchilar ongida ilmiy izlanishga undash, bilish vazifalari va muammolari paydo bo’ladigan kilib o’rganish tushuniladi. O’rgatishning bu usulida metodlar oluvchining fikrlash faoliyatida mantiqiy, to’g’ri, ilmiy xulosalarni izlash va o’zlashtirishga rag’batlantiradigan muammoli vaziyatlar vujudga keladi. Yuzaga kelgan muammoni xal qilish uchun, u o’rganiladigan qoidalarni to’g’ri tushunib olishga intiladi. Muammoli metodlar tashkil kilishdan asosiy maqsad:
a) talabalarni mustakil fikrlashga o’rgatish;
b) mustaqil bilim olish , o’z ustida ishlash ko’nikmasini singdirii1;
v)metodlar oluvchilarni izlanuvchanlik kobiliyatlarini shakllantirnsh:
g) o’z fikr - muloxaza za takliflariga suyanib xulosa chikarishga, fikrlarni dalillar asosida asoslab berishga tajribalar o’tkazishga o’rgatishdan iboeatdir.
Bugungi kunda uzluksiz metodlar tizimida muammoli vaziyatlarning har xil turlaridan foydalanilmokda. Boshlang’ich sinflarda bolalarning faxmini rivojlantiradigan biluv topshiriqlaridan, masalalardan, yukori sinflarda har narsani bilishga qiziqish va xavas uyg’otadigan, ya’ni fanlar bo’yicha maxsus masalalardan, o’rta maxsus kasb-xunar, akadem lisey va oliy metodlar tizimida esa metodlar oluvchi ongida mukarrar sur’atda mayilli bir savol tug’iladigan va shu savolga javob kaytarish istagi paydo bo’ladigan, shuningdek, intellektual hislar va ruxiy kechinmalar xosil qiladigan muammoli vaziyat yaratilmokda.
Bugungi kunda oliy metodlar tizimida metodlar oluvchilar oldida tez-tez muammolar paydo qilish, ya’ii muammoli vaziyat yaratish usulidan unumli foydapanishmoqda.
Pedagogika fanlarining o’qitishni tashkillashtirishda muammoli usuldan foydalanish alohida ahamiyatga egadir. Masalan: "Zardo’shtiylik dinining birinchi olovi kayerda yoqilgan", yoki doskaga kuyidagi tasvirni tushirib, "Kaykovusni qarindoshlik rishtalarini aniklang", yoki "Anbar otin nima uchun kizlar maktabida chistonlardan foydalangan", yoki "metodlar va tarbiya jarayonlarining xususiyat va qonuniyatlari orasida kanday fark va o’xshashliklar bor?" yoki "Zamonaviy texnologiyalarga asoslangan o’kitish paradshmasini anikdang". Bu savollar ko’rinishidan juda soddaga o’xshasa xam, uni echish, unga javob topish , asoslash metodlar oluvchini o’ylangiradi, fikrlarini teranlashtiradi, natijada u o’zining bilimlarini ishga soladi. Bu jarayonda metodlar beruvchi quyidagi talablarni nazarda tutishi shart:

5. 
   Metodlar o.tuvchilar bilish kiyinchiligiga ega, ya’ni o’rganilayotgan muammo ustida fikr yuritish.
   
6. 
   Metodlar oluvchilarda bilishga qiziqish uyg’otish.
   
7. 
   Taxlil jarayonida metodlar oluvchilarning avvalgi tajribasi va bilimiga suyanish.
   
8. 
   Metodlar sluvchiga qulay pedagogik-psixologik muhitni tashkil kilish.
   

Tajribalarnin)- ko’rsatishicha muammo natijalarini topish, metodlar oluvchilarda bklishga xavas, izlash-kidirishga intilish, intellektual hislar, ruhiy kechinmalarni xosil qiladi. Muammoli tatlim vauni tashkil etish bir qancha afzalliklarga ham ega:

4. 
   Muammoli metodlar metodlar oluvchilarni mantikiy-ilmiy, ijodiy, fikrlashga o’rgatadi.
   
5. 
   Muammoli metodlar o’kuv axborotini chukurroq o’zlashtirishga olib keladi.
   
6. 
   Ruhiy koniqish, o’z imkoniyatlarini va kuchiga ishonish tuyg’usini vujudga keltirish.
   

6. 
   Metodlar oluvchilarda yangiliklar yaratish va mantikiy xulosalar chiqarishga imkon yaratadi.
   
7. 
   Haqikatning, qonuniyatning osonlikcha paydo bo’lmasligi, u metodlar oluvchidan intilish, izlanish, mashakqatlarga barham berish kabi ilmiy e’tiqodlarini chuqurlashtiradi.
   
8. 
   Metodlar oluvchilarning fikrlash faoliyatida ularda xar narsaii bilishga havas, faxm-farosatlikni tarbiyalashga yordam beradi.
   
9. 
   Metodlar oluvchiga mustaqil o’qishga qiziqish va yangilikka intilish hissini o’stiradi.
   
10. 
    Metodlar oluvchida ijod qilishga intilish va o’zgalar fikrini hurmat qilish kabi shaxsiy fazilatlarni taribyalashga yordam beradi.
    

Shark mutaffakiri A.R. Beruniyning pedagogik va didaktik qarashlarida, o’quvchilarning o’kitish hamda taribiyalash jarayonida birinchidan, turli mavzularda muloxazalar yuritishni, shuningdek o’kuvchining zerikmasligini, xotirasiga malol keltirmaslikni (zo’riqtirmaslikni) ta’kidlab aytgan fikrlarini keltirish joiz: "Bizning maqsadimiz o’quvchini toliktirib qo’ymaslikdir, xadeb bir narsani o’kiyberish zerikgrli bo’ladi, va toqatni toq qiladi. Agar o’quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga utib tursa u huddi turli tuman bog-rog’larda sayr kilgandek bo’ladi, bir bog’dan o’tar-o’tmas, boshqa bog’ boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko’rgisi va tomosha kilgisi keladi. Har bir yangi vokea-narsa kishiga rohat bag’ishlaydi".
Muammoli metodlar ona tili o’qitishda keng qo’llanadigan interfaol metodlardan biridir. Bu metodlaro’quvchini fikrlashga, mulohazali bo’lishga, o’rganilayotgan hodisa haqida keng va chuqur mushohada yuritishga o’rgatadi. Til hodisalarini o’rgatishda shu texnologiyadan foydalanilsa, o’quvchilar mavzuni teran va ongli idrok etadilar. Ona tili metodlarida hamma mavzularni o’rgatishda bu usuldan foydalanib bo’lmaydi. Mavzu mohiyatidan kelib chiqqan holda bu usul qo’llanishi mumkin. O’qituvchi muammo qo’yilishi mumkin bo’lgan mavzuni to’g’ri belgilay olishi kerak. Agar mavzu to’g’ri belgilanmasa, kutilgan natijaga erishib bo’lmaydi.
Ona tili metodlarida butun bir dars jarayonini muammoli metodlarasosida qurish imkoniyati yo’q. Muammo darsning ma’lum qismida yuzaga keltiriladi va o’quvchilar e’tiboriga havola etiladi. O’quvchilar qo’yilgan muammoni hal qilish uchun mavzuga oid nazariy tushunchalarni atroflicha o’rganadilar, muammo echimiga yordam beradigan amaliy ishlarni bajaradilar. Bunday amaliy ishlarga til hodisalarini taqqoslash, guruhlarga ajratish, misollar topish, hukm chiqarish kabi mustaqil ishlar kiradi.
O’qituvchi bu texnologiyani qo’llashda sinfni guruhlarga bo’lib ish olib borsa, maqsadga erishish imkoniyatlari kengayadi. Guruhlar muammoni birinchi bo’lib echishga intiladilar va faolroq ishlaydilar. Guruhlar bilan ish olib borish muammo yuzasidan bir necha echimlarni qiyoslash imkoniyatini ham beradi. O’quvchilar o’qituvchi yordamida muammoga oid eng to’g’ri echimni belgilaydilar. 8-sinfda gap bo’laklarini o’rgatishda mazkur texnologiyadan foydalanish mumkin. O’quvchilar dastlab “Hol” mavzusi bilan tanishadilar. Darslikda berilgan 90-91 mashqlarni ishlash orqali hollar hamisha kesimga tobelanib kelishini va barcha mustaqil so’z turkumlari bilan ifodalana olishini bilib oladilar. 2-jadval orqali esa holning ma’no turlari bilan tanishadilar. Holning shunday turlaridan biri qurol-vosita holidir. Holning bu turi nima bilan, qanday usul bilan? kabi so’roqlarga javob bo’ladi va o’rin-payt kelishigida kelgan va ko’makchi bilan qo’llangan so’z orqali ifodalanadi. O’quvchilar “Vositali to’ldiruvchi” mavzusi bilan tanishish jarayonida xuddi shu shaklda kelgan gap bo’lagini to’ldiruvchi sifatida o’rganadilar. Xuddi shu o’rinda o’qituvchi o’quvchilar oldiga quyidagi muammoni qo’yadi: qurol-vosita holi bilan vositali to’ldiruvchi o’zaro qanday farqlanadi? Sinf o’quvchilari uch guruhga bo’linadi va ularga “Tafakkur”, “Iste’dod”, “Zakovat” nomlari beriladi. Har bir guruh muammo echimini topishga kirishadi. O’qituvchi muammo echimiga yordam beradigan misollarni o’quvchilar e’tiboriga havola qiladi.

Har bir guruh o’z fikrlarini shu tarzda taqdim qilgandan so’ng muammo echimiga oid quyidagicha xulosa chiqariladi: demak, qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi o’zaro so’roqlariga ko’ra farqlanadi.

Shundan so’ng muammo echimiga oid nazariy tushunchani mustahkamlash uchun amaliy ishlar bajariladi. Har bir guruhga amaliy topshiriqlar beriladi.
“Iste’dod” guruhi o’rin-payt kelishigidagi so’zlar bilan ifodalangan qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi ishtirok etgan gaplar tuzadi:

Har bir guruh gaplarini tahlil qiladi va qolgan guruh a’zolariga taqdim qiladi. Dars jarayonida qo’yilgan muammo shu tarzda o’z echimini topadi. Muammoli metodlar usulidan qolgan gap bo’laklarini o’rgatishda ham foydalanish mumkin. Bu metodlaro’quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirishga va bilimlarni o’quvchilar tomonidan puxta egallanishiga yordam beradi.

Kirish suhbati davomida o’quvchilarga erta bahorda jonli va jonsiz tabiatda sodir bo’ladigan o’zgarishlar haqida hikoya qilish taklif qilinadi. Bunda ular hiyobonda daraxtlarning yalang’och turganligini, yer chiriyotgan barglar qatlami bilan qoplanganligini, biroq ba‘zi o’simliklar (boychechak, binafsha, chuchmoma, lola va hokazolar) gullayotganini albatta aniqlaydilar. Suhbatga «Erta gullovchi o’simliklar tushunchasi kiritiladi, uning ma‘nosi ochib beriladi, keyin nima uchun sanab o’tilgan o’simliklarning erta gullovchilar deb aytilishi aniqlanadi.
Endi bu o’simliklar bolalarga ekskursiyadan tanish, shunga ko’ra o’qituvchi, o’quvchilar, ularning farqiga bora olishlarini tekshirish uchun savollar beradi. Buning uchun doskaga o’simliklarning nomlari: binafsha, chuchmoma, boychechak, lola deb yozib qo’yiladi. O’quvchilar bu nomlarni o’qib, o’simlikni gerbariy yoki ko’rgazmali quroldan ko’rsatadilar va uning nomini aytadilar.
Keyin sanab o’tilgan o’simliklarning har birini qarab chiqish va ta‘riflash taklif qilinadi. O’simliklarning tuzilishlari taqqoslanganda o’qituvchi muammoli o’qitish metodidan foydalanadi, nima uchun lola, boychechak, binafsha, chuchmoma erta gullaganligi aniqlanadi. O’quvchilar o’simliklar tashqi tuzilishining o’xshashligi va xilma-xilligi to’g’risida xulosalar chiqarishlari kerak.
Bu bilimlar darsda yangi materialni o’rganish va qo’yilgan muammoni butunlay hal qilish uchun tayanch bo’ladi.
Kirish hikoyasi oldidan topshiriqlar bajartirib, o’qituvchi o’simliklardagi o’xshashlik faqat yer usti uzvlaridagina emas, balki yer osti uzvlarida ham bo’lishini belgilaydi va o’z hikoyasini binafsha, chuchmoma, boychechak, lola ildizlarini ko’rsatish bilan tugatadi.
Ikkinchi sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlarini, ularda zarur botanik bilimlar zahirasining yo’qligini va qo’yilgan muammoning murakkabligini hisobga olib, o’qituvchi o’quvchilarga ko’rsatilgan erta gullovchi o’simliklar to’g’risida har xil mulohazalar aytishlarini taklif qiladi, e‘tiborini barcha erta gullovchi o’simliklarda yer osti qismlari yo’g’onlashgan bo’lishiga qaratadi. Yer osti qismlariga qarab chiqib va taqqoslab, bolalar boychechak va binafshada ular har xil ekanligini payqaydilar. O’qituvchi binafshaning yer osti qismini ildizpoya, boychechak va lolada — piyozbosh deb atalishini ta‘kidlab aytadi. Piyozbosh va ildizpoyada kuzda oziq moddalar to’planadi, ular o’simliklarga erta rivojlanish va gullashga yordam beradi. Keyin o’qituvchi piyozbosh bilan ildizpoyani kesadi va ularning ichki tuzilishini ko’rishni taklif qiladi.
O’quvchilarning ekskursiyadagi kuzatishlariga asoslanib, o’qituvchi erta gullovchi o’simliklarni qaerda (quyosh ko’p tushadigan joylarda) ko’rganliklarini aniqlaydi. Javoblarni umumlashtirib, o’qituvchi o’quvchilarni shunday xulosaga olib keladi: erta gullovchi o’simliklarda yil davomida yer osti qismlarida oziq moddalar to’planadi, ulardan o’simliklar bahorda foydalanadi. Bahorgi o’sish jarayonini kuchayishiga bu xilda to’plangan oziq moddalar yordam beradi. O’simliklarning erta gullashini o’quvchilar oziq moddalar zahirasining bo’lishi va bahorda haroratning isishi bilan tushuntirishlari kerak.
SHunday qilib, o’quv materialini muammoli bayon qilish uning isbotlanishini va zarur miqdordagi bilimlarning ongli o’zlashtirilishini ta‘minlaydi, ularga bo’ladigan qiziqishni oshiradi va bolalar tafakkurini faollashtiradi.
Bundan tashqari, muammoli bayon qilish o’quvchilarga o’zlarining shaxsiy farazlarini aytib, ulardan faqat haqiqatga muvofiq keladiganlarini tanlab olishga imkon beradi, ya‘ni mantiqiy fikrlashga o’rgatadi. Yana shu narsa muhimki, muammoli bayon qilish ancha hissiyotli bo’ladi, shuning uchun ham o’rganishga qiziqishni oshiradi.
Bilimlarni muammoli bayon qilish faqat yuqori sinflarda qo’llanilishi mumkin, kichik yoshdagi maktab o’quvchilariga og’irlik qiladi, degan fikrlar ham bor. Ilg’or o’qituvchilar tajribasi bunday emasligini ko’rsatadi. Shubhasiz, boshlang’ich sinflarda muammoli o’qitishning faqat elementlari bo’lishi kerak, butun dars izlanishga va qo’yilgan muammoni hal etishga bag’ishlanmasin, bu bolalarni charchatib qo’yadi, idrok qilish faolligini pasaytiradi. Muammoli o’qitish elementlari esa, aksincha, darslarda va amaliy mashg’ulotlarda ular faoliyatini faollashtiradi.
Muammo qo’yilishi va uni mustaqil hal qilinishi bolalarning bilishga qiziqishini, ya‘ni ularning bilimlarni egallashga va masalalar yechishni o’rganishga bo’lgan intilishlarini rivojlantirish uchun rag’batlantirish bo’lib xizmat qiladi. Muammoni hal qilishda asosiy vaqtni amaliy ish egallaydi.
CHunonchi, «O’lkamizda kuz», «Qish» (2- sinf) mavzularini o’rganishda bolalar oldiga quyidagi muammoli savollarni qo’yish mumkin: Nima uchun kuzda qushlar issiq o’lkalarga uchib ketadilar? Nima uchun ba‘zi hayvonlar qishda uxlaydi? Nima uchun kuzda sovuq tushadi?
O’quvchilar oldiga u yoki bu muammoni qo’yishda ularning har bin qanchalik dars mazmunidan kelib chiqayotganini, didaktik va tarbiya maqsadlariga xizmat qilishini puxta hisoblab chiqish kerak. Bu talablarga javob bermaydigan muammolarni qo’yish darsda ko’rib chiqilayotgan masalalarning mohiyatini aniqlashga halaqit beradi. Shuningdek, o’quvchilar oldiga, ular zarur bilimlarga ega bo’lmasalar, ongli hal qilinishi uchun muammo qo’yish mumkin emas.
O’qituvchi darsning har xil bosqichlarida: materialni tushuntirish vaqtida, amaliy ish, tajribalarni namoyish qilish jarayoni va hokazolarda uning mazmuniga qarab, muammoli vaziyatlar hosil qilish va muammoli savollar qo’yishi mumkin. Faqat shuni esda tutish kerakki, tabiatshunoslikni o’qitishga muammoli yondashishda yetakchi rolni o’qituvchi o’ynaydi, o’quvchilarning fikrlash mustaqilligi, amaliy va aqliy ishlari ularning bilish faoliyatiga o’qituvchi doimo izchillik bilan va mohirona rahbarlik qilganda muvaffaqiyatli rivojlanadi.
Tabiatshunoslik darslarida dasturlashtirilgan o’qitish elementlari. Hozirgi vaqtda o’quvchilarning idrok qilish faoliyatlari va bilimlarini tekshirish maqsadida tabiatshunoslik darslarida har bir o’quvchining o’qishdagi mustaqilligiga va o’quv axborotlarini qabul qilish hamda qayta ishlashlarini tashkil qilishga yordam beruvchi dasturlashtirilgan o’qitish qo’llaniladi. Dasturlashtirilgan o’qitish bilimlarni egallashdagi harakatlarni kuzatib borishga, qaysi bo’g’inda uzilish bo’lganligini, o’qitish jarayoniga qanday o’zgartirishlar kiritish kerakligini aniqlashga imkon beradi. Dasturlashtirilgan o’qitish uchun:
1) o’quv materialini sinchiklab tahlil qilish, uni qat‘iy tanlash
va mantiqiy izchillikda taqsimlash;
2) o’quvchilarning idrok qilish faoliyatlariga rahbarlik qilish kerak.
Dasturlashtirilgan o’qitishda o’quvchilaning o’quv materialini egallashdagi mustaqilligi hamda faolligi ortib boradi: o’rgatish jarayonini individuallashtirish imkoniyati tug’iladi; o’qituvchi va o’quvchilar mehnatini takomillashtirishga yordam beruvchi o’qitishning texnika vositalari keng qo’llaniladi.
Dasturlashtirilgan elementlarni tatbiq qilishda an‘anaviy o’qitishni dasturlashtirilgan o’qitishga qarama-qarshi qo’yish, yangini deb umum qabul qilingan metodlardan voz kechish kerak emas. Har ikkala yo’nalish chambarchas bog’langan bo’lishi va bir-birini to’ldirishi zarur.
O’qitish sifatini oshishiga yordam beruvchi o’quvchilar bilimini faol nazorat qilishning yangi shakllarini ishlab chiqish quyi sinflardagi tabiatshunoslik darsida dasturlashtirilgan elementlardan foydalanishning boshlanishi bo’ldi, chunki muntazam nazoratning eski shakllari ko’pincha dars tuzilishini buzib, unumsiz fakt yo’qotilishiga olib kelib, o’qituvchilarda qiyinchiliklar tug’dirdi.
Kontrol topshiriqlarni dasturlashtirish tamoyili o’quvchilaming og’zaki javoblarini shartli ifodalar — raqam yoki chiziq bo’laklari ko’rinishidagi javoblar bilan almashtirishdan iboratdir. Ularning afzalligi shundaki, ular o’tilgan dastur materialini har bir o’quvchi tomonidan odatdagi tekshirishdagiga qaraganda ko’p hajmda o’zlashtirish darajasini qisqa vaqt ichida aniqlashga imkon beradi.
Tajriba bilimlarni hisobga olishning dasturlashtirilgan uslublari-dan tabiatshunoslik darslarida o’quvchilarning idrok qilish faoliyat-larini faollashtirish maqsadida foydalanish maqsadga muvofiqligini ko’rsatdi. Uning afzalligi yana shundaki, o’quv materialini o’z­lashtirish darajasini hatto o’quvchilarning o’zlari tushuntirishdan keyin dars vaqtida yoki keyinroq tekshirishlari mumkin.
Quyi sinflarda tabiatshunoslikni o’rganishdagi dasturlashtirilgan o’qitishning qo’llanilishi mumkin bo’lgan variantlarini ko’rib chiqamiz.