Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati Kirish

REJA:
Kirish
1. Landshaftshunoslikdagi tarkibiy-genetik yo’nalish
2. Landshaftshunoslikdagi funksional-dinamik yo’nalish
3. Lanshaftlar geokimyosi yo’nalishi
4. Landshaftlar fizikasi yo’nalishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

Kirish
Landshunoslik fazoviy kontekstda tabiiy muhit va inson faoliyati o'rtasidagi murakkab munosabatlarni o'rganadigan ko'p tarmoqli sohadir. U turli xil ilmiy fanlarni qamrab oladi va landshaftlar va ularning dinamikasi haqida yaxlit tushuncha beradi.
Ushbu kurs ishida biz landshaft faniga hissa qo'shadigan fanning turli sohalarini o'rganish uchun sayohatga chiqamiz. Biz har bir sohaning mazmunini o'rganamiz, ularning o'ziga xos istiqbollari, metodologiyalari va landshaftlarni tushunishimizga qo'shgan hissasi haqida tushunchaga ega bo'lamiz.
Tadqiq yaxlit landshaft fanining umumiy ko‘rinishidan boshlanadi, uning fanlararo tabiati va landshaftlarni o‘rganishning ahamiyati ta’kidlanadi. Biz landshaft fanining asosini tashkil etuvchi asosiy tamoyillarni, jumladan, fazoviy tahlil, tizimli fikrlash va ekologik, ijtimoiy va madaniy o'lchovlarning integratsiyasini ochib beramiz.
Keyin bizning tadqiqotimiz bizni landshaft fani doirasidagi fanning muayyan sohalariga olib boradi, ularning har biri landshaftlarni tushunish va tahlil qilish mumkin bo'lgan alohida ob'ektivni taklif qiladi. Biz har bir soha bilan bog'liq mazmun, metodologiya va asosiy tushunchalarni ko'rib chiqamiz, bu bizga ko'p o'lchovli fan sifatida landshaft fanining kengligi va chuqurligini baholashga imkon beradi.
Biz o'rganadigan asosiy sohalardan biri landshaft ekologiyasi bo'lib, u landshaftlardagi ekologik tizimlardagi naqshlar, jarayonlar va o'zaro ta'sirlarga qaratilgan. Biz landshaft naqshini tahlil qilish, yashash joylarining parchalanishi va biologik xilma-xillik va ekotizim dinamikasini shakllantirishda bog'lanishning roli kabi tushunchalarni ko'rib chiqamiz.
Oldinga qarab, biz geomorfologiya sohasiga, relef shakllari va ularni shakllantiruvchi jarayonlarni o'rganishga kirishamiz. Bu soha turli xil relef shakllarini yuzaga keltiradigan va landshaft evolyutsiyasiga ta'sir qiluvchi eroziya, cho'kma va tektonik faollik kabi jismoniy kuchlar haqida tushuncha beradi. Biz geomorfologiyaning mazmunini va uning landshaftlarning shakllanishi va o'zgarishini tushunishda qo'llanilishini o'rganamiz.
Madaniy landshaftlar biz o'rganadigan, landshaftlarning ijtimoiy va madaniy jihatlarini o'rganadigan yana bir qiziqarli soha bo'ladi. Biz inson faoliyati, e'tiqodlari va amaliyotlari landshaftlarni qanday shakllantirishini va o'z navbatida landshaftlar inson jamiyatlari va madaniyatlariga qanday ta'sir qilishini ko'rib chiqamiz. Bu soha meros landshaftlari, an'anaviy erdan foydalanish amaliyoti va madaniy landshaftlarni saqlash va boshqarish kabi mavzularni o'rganadi.
Bundan tashqari, biz barqaror va vizual jozibali landshaftlarni yaratish uchun ilmiy bilimlarni estetik va funktsional fikrlar bilan birlashtirgan landshaftni rejalashtirish va dizayn kabi sohalarni o'rganamiz. Bu soha erdan foydalanishni rejalashtirish, yashil infratuzilma va landshaft dizayniga ishtirokchi yondashuvlar kabi mavzularni o'z ichiga oladi.
Kurs ishimiz davomida biz fanning har bir sohasidagi yangi tendentsiyalar va yutuqlarni ham ko'rib chiqamiz. Biz masofaviy zondlash, geografik axborot tizimlari (GIS) va modellashtirish usullari kabi texnologik ishlanmalar landshaftlarni innovatsion usullarda o‘rganish va tahlil qilish qobiliyatimizni qanday oshirganini o‘rganamiz.
Ushbu kurs ishining oxiriga kelib siz landshaft fani doirasidagi fanning turli sohalari va ularning mazmuni haqida keng qamrovli tushunchaga ega bo'lasiz. Siz landshaftlarni shakllantiradigan ekologik, geologik, ijtimoiy va madaniy omillar o'rtasidagi murakkab o'zaro bog'liqlikni va ular taqdim etayotgan muammolar va imkoniyatlarni hal qilishda fanlararo yondashuvlarning ahamiyatini qadrlaysiz.
Landshaft fani sohalariga ushbu jozibali sayohatda bizga qo'shiling, chunki biz landshaftlarni tushunish va boshqarishimizga hissa qo'shadigan qiziqarli mazmun va fanning xilma-xil sohalarini ochamiz.


1. Landshaftshunoslik fanining taraqqiyoti bilan qiziqqan kishi bu fanda bir qator ilmiy yo‘nalishlar hosil bo‘lganligini payqamay qolmaydi. Bu yo‘nalishlardan dastlabkisini tarkibiy genetik yo‘nalish deb atasa bo‘ladi. Uninig nomoyondalari asosan landshaftlarni aniqlash, xaritaga kiritish, ularning komponentlari va komponentlararo aloqadorliklarini hamda landshaftlarning morfologik tuzilishi va morfologik qismlararo o‘zaro ta’sir va aloqadorliklarni o‘rganish bilan, ya’ni ularning vertikal va gorizantal tuzilishini ochib berish bilan shug‘ullanganlar. Landshaftshunoslikdagi ushbu yo‘nalish landshaftlar o‘ziga xos tabiiy
geografik kompleks sifatida o‘zidan kichikroq bo‘lgan komplekslar bog‘lamidan iboratdir, degan g‘oyaga asoslanadi.
Landshaftshunoslikdagi strukturaviy-genetik yo‘nalish landshaftlarning genetik va strukturaviy komponentlarini va ularning ekologik oqibatlarini tushunishga qaratilgan ilmiy yondashuvdir. Ushbu yo'nalish landshaftlar ichidagi organizmlarning genetik xilma-xilligi va fazoviy naqshlarini va bu omillarning ekologik jarayonlar va landshaft dinamikasiga qanday ta'sir qilishini aniqlashga intiladi.
Strukturaviy-genetik yo'nalishda tadqiqotchilar genetika, genomika, landshaft ekologiyasi va fazoviy tahlildan turli xil usullar va vositalardan foydalanib, populyatsiyalarning genetik tuzilishi va landshaftlar o'rtasidagi bog'liqligini o'rganishadi. Bu organizmlarning individual yoki populyatsiyalaridan genetik ma'lumotlarni to'plash va ularning fazoviy tarqalish naqshlari va genetik munosabatlarini tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
Strukturaviy-genetik yo'nalish tarkibiga quyidagilar kiradi:
1. Genetik xilma-xillik: Bu jihat populyatsiyalar va landshaftlarda yashovchi turlar ichidagi genetik o'zgaruvchanlikni o'rganishga qaratilgan. Bu allellar va genotiplarning xilma-xilligi va tarqalishini baholash uchun DNK ketma-ketligi yoki mikrosatellitlar kabi genetik belgilarni o'rganishni o'z ichiga oladi. Genetik xilma-xillikni tahlil qilish orqali tadqiqotchilar populyatsiyalarning evolyutsion salohiyatini, moslashish qobiliyatini va landshaftlardagi ekologik o'zgarishlarga zaifligini tushunishlari mumkin.
2. Landshaft genetikasi: Bu soha landshaft xususiyatlari va genetik struktura o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganadi. U yashash joylarining parchalanishi, erdan foydalanish naqshlari yoki geografik to'siqlar kabi landshaft xususiyatlarining genlar oqimiga, tarqalishiga va populyatsiyalar orasidagi genetik bog'lanishga qanday ta'sir qilishini o'rganadi. Landshaft genetik yondashuvlar ko'pincha fazoviy tahlil, statistik modellashtirish va geografik axborot tizimlaridan (GIS) genetik naqshlarni shakllantiradigan landshaft xususiyatlarini aniqlash uchun foydalanadi.
3. Metapopulyatsiya dinamikasi: Metapopulyatsiya ekologiyasi parchalangan landshaftdagi o'zaro bog'langan populyatsiyalar dinamikasi bilan shug'ullanadi. Strukturaviy-genetik yo'nalish genlar oqimi, migratsiya va genetik drift kabi genetik omillarning landshaft tuzilishi bilan o'zaro ta'siri va metapopulyatsiya dinamikasiga qanday ta'sir qilishini o'rganadi. U parchalangan landshaftlar bo'ylab aholining yo'q bo'lib ketishi, mustamlaka va rekolonizatsiya jarayonlarining genetik oqibatlarini tushunishga qaratilgan.
4. Tabiatni muhofaza qilish genetikasi: Tabiatni muhofaza qilish genetikasi tabiatni muhofaza qilish strategiyalari va boshqaruv amaliyotlarini xabardor qilish uchun genetik tamoyillar va vositalarni qo'llaydi. Strukturaviy-genetik yo'nalish genetik jihatdan farq qiluvchi populyatsiyalarni aniqlash, ularning genetik hayotiyligini baholash va landshaftlardagi genetik xilma-xillikni saqlash yoki kuchaytirish strategiyalarini ishlab chiqish orqali tabiatni muhofaza qilish harakatlariga hissa qo'shadi. Bu yashash joylarining parchalanishi yoki iqlim o'zgarishining populyatsiyalarga salbiy ta'sirini yumshatish uchun landshaft aloqasi, genlar oqimi va genetik qutqaruvni ko'rib chiqishni o'z ichiga olishi mumkin.
5. Landshaft genomikasi: Landshaft genomikasi landshaftlardagi adaptiv xususiyatlar va mahalliy moslashuvning genetik asoslarini ochish uchun genomik ma'lumotlarni landshaft xususiyatlari bilan birlashtiradi. Genomik o'zgaruvchanlikni atrof-muhit o'zgaruvchilari bilan bog'lash orqali tadqiqotchilar muayyan ekologik moslashuvlar bilan bog'liq bo'lgan genetik variantlarni aniqlashlari va landshaftlar bo'ylab genetik naqshlarni shakllantirishda tabiiy tanlanishning rolini baholashlari mumkin.
Umuman olganda, landshaft fanidagi strukturaviy-genetik yo'nalish landshaftlar ichidagi populyatsiyalarning genetik tuzilishi va fazoviy dinamikasi haqida tushuncha beradi. Organizmlarning genetik xilma-xilligi, aloqadorligi va moslashuvchan potentsialini tushunish orqali tadqiqotchilar landshaftlarning ekologik yaxlitligi va chidamliligini saqlash va yaxshilash uchun tabiatni muhofaza qilish strategiyalari, landshaftni rejalashtirish va boshqaruv amaliyotlari haqida ma'lumot berishlari mumkin.

]

2. Landshaftshunoslikdagi ikkinchi bir ilmiy yo‘nalish bu funksional-dinamik yo‘nalishdir. Bu yo‘nalish asosan 20-asrning 60-yillaridan boshlab shakllana boshladi. Ushbu yo‘nalishda olib borilgan ilmiy izlanishlarning asosiy mazmuni landshaftlarning vaqt mobaynida o‘zgarishiga, landshaftlarning o‘z funksiyasini, ya’ni maxsus faoliyatini bajarish jabhalariga e’tibor berishdan iboratdir. A.A.Krauklis (1979) ta’biri bilan aytganda landshaftshunoslikdagi tarkibiy- genetik yo‘nalish tabiiy geografik rayonlashtirish bilan birgalikda landshaftlarni o‘rganishga "makroskopik" yondashish bo‘lsa, funksional-dinamik yo‘nalish esa "mikroskopik" yondashishdir. Ularning birinchisida landshaftlar aniqlanadi, xaritaga tushiriladi, morfologik tuzilishi o‘rganiladi va tavsiflanadi. Ikkinchisi bo‘yicha esa landshaftlarning ichida ro‘y beradigan jarayonlarni, ham makonda, ham zamonda o‘zgarishini, landshaftlararo, ularning morfologik qismlariaro hamda komponentlariaro modda va energiya almashinishini o‘rganishga ko‘proq e’tibor beriladi. Bu yo‘nalishning yuzaga kelishi bilan landshaftshunoslikka landshaftning holati, landshaftning dinamikasi, landshaft invarianti, landshaftning o‘z maxsus faoliyatini bajarishi (yashashi) kabi yangi tushunchalar kirib keldi.

Landshaftshunoslikdagi funksional-dinamik yo‘nalish – landshaftlar ichidagi ekologik jarayonlarning funksional aloqalari va dinamikasini tushunishga qaratilgan ilmiy yondashuv. Ushbu yo'nalish energiya oqimi, ozuqa aylanishi va turlarning o'zaro ta'siri kabi ekologik funktsiyalarning vaqt o'tishi bilan landshaftlarning tuzilishi va faoliyatini qanday shakllantirishini aniqlashga qaratilgan.
Funktsional-dinamik yo'nalishda tadqiqotchilar landshaftlarda ishlaydigan funktsional xususiyatlar va jarayonlarni o'rganish uchun ekologiya, ekotizim fani, biogeokimyo va masofadan zondlashning turli usullari va vositalaridan foydalanadilar. Bu organizmlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirlarni, energiya va materiallar oqimini va landshaftlarning atrof-muhit o'zgarishiga munosabatini o'rganishni o'z ichiga oladi.
Funktsional-dinamik yo'nalish tarkibiga quyidagilar kiradi:
1. Ekologik jarayonlar: Bu jihat landshaftlar ichida sodir bo‘ladigan asosiy ekologik jarayonlarni tushunishga qaratilgan. U energiya oqimini, ozuqa moddalarining aylanishini, birlamchi mahsuldorlikni, trofik o'zaro ta'sirlarni va boshqa ekotizim funktsiyalarini o'rganishni o'z ichiga oladi. Tadqiqotchilar bu jarayonlarga er qoplami, topografiya va gidrologiya kabi landshaft xususiyatlari qanday ta'sir qilishini va ular landshaftlarning umumiy ishlashi va barqarorligiga qanday hissa qo'shishini o'rganadilar.
2. Landshaftning ishlashi: Bu soha landshaftlarning funksional atributlari va xususiyatlarini, masalan, hosildorlik, uglerod sekvestratsiyasi, suvni tartibga solish va yashash joylari sifatini o'rganadi. Bu landshaftlar doirasida ekotizim xizmatlarini ko'rsatish miqdorini aniqlash va baholashni va turli funktsiyalar o'rtasidagi o'zaro kelishuv va sinergiyani tushunishni o'z ichiga oladi. Landshaft ishlashini o'rganish ko'pincha ekologik jarayonlarning fazoviy va vaqtinchalik dinamikasini qo'lga kiritish uchun dala o'lchovlari, masofadan zondlash va modellashtirish yondashuvlarini o'z ichiga oladi.
3. Landshaft bog'lanishi: Funktsional-dinamik yo'nalish, shuningdek, landshaftlar bo'ylab ekologik jarayonlarning bog'lanishi va oqimini o'rganadi. U landshaft tuzilishi va konfiguratsiyasi, masalan, yashash joylari koridorlari yoki landshaft ulanish tarmoqlari organizmlar harakati, genlar oqimi va ekologik jarayonlarning tarqalishiga qanday ta'sir qilishini o'rganadi. Landshaft bog'lanishini tushunish biologik xilma-xillikni saqlash, turlarning tarqalishini osonlashtirish va landshaftlar ichidagi ekologik tarmoqlarning funksionalligini ta'minlash uchun juda muhimdir.
4. Atrof-muhit o'zgarishiga landshaft munosabati: Bu jihat landshaftlarning iqlim o'zgarishi, erdan foydalanish o'zgarishi yoki buzilishlar kabi ekologik o'zgarishlarga qanday javob berishini va moslashishini tushunishga qaratilgan. Tadqiqotchilar ushbu o'zgarishlarning ekologik jarayonlar va landshaft faoliyatiga qanday ta'sir qilishini o'rganadilar va landshaftlarning turli xil stress omillariga chidamliligi va moslashuvchanligini o'rganadilar. Bu tur tarkibidagi o'zgarishlarni, ekotizim jarayonlaridagi o'zgarishlarni va ekotizim xizmatlari va inson farovonligiga ta'sirini o'rganishni o'z ichiga olishi mumkin.
3. Landshaftlardagi modda va energiya almashinish jarayoniga bo‘lgan qiziqish boshqa bir qator yangi yo‘nalishlarni hosil bo‘lishiga olib keldi. Shular qatorida landshaftshunoslik va geokimyo fanlari orasida landshaftlar geokimyosi yo‘nalishi shakllandi. Bu yo‘nalishning eng asosiy xususiyati landshaftshunoslikning obyektini geokimyo fani tadqiqot usullar bilan o‘rganishdir. Landshaftlar geokimyosidagi yetakchi ilmiy g‘oyalarning shakllanishi "geokimyoviy landshaft" tushunchasining muallifi va landshaftlar geokimyosi ilmiy maktabining asoschisi B.B.Polinovning bir qator maqolalari bilan bog‘liq bo‘ldi. Uning tushunchasida geokimyoviy landshaft kimyoviy moddalarning migratsiya xususiyatlari bo‘yicha ajratilgan yerning bir qismidir. Ushbu olim Dokuchayevning tabiat zonalari haqidagi ta’limoti hamda Vernadskiyning tirik organizmlarning geologik ahamiyati haqidagi ta’limoti asosida landshaftlar geokimyosining metodologiyasini yaratdi. Landshaftlar geokimyosi yo‘nalishining keyingi taraqqiyoti asosan A.I.Perelman va M.A.Glazovskayalarning ilmiy izlanishlari bilan bog‘liq bo‘ldi. Ularning muallifligida tayyorlangan bir qator monografiyalar va o‘quv qo‘llanmalar ko‘pchilikka yaxshi tanish. Ana shu qo‘llanmalar asosida ko‘pgina universitetlarda landshaftlar geokimyosi bo‘yicha maxsus kurslar o‘rgatila boshlandi. Chunki, xalq xo‘jaligining ko‘pgina tarmoqlarida, jumladan foydali qazilmalarni izlab topishda, yangi yerlarni o‘zlashtirish va qishloq xo‘jaligining turli tarmoqlarini rivojlantirishda, tabiat muhofazasi bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni hal etishda
landshaftlarning geokimyoviy xususiyatlarini o‘rganishning ahamiyati katta ekanligi ayon bo‘lib qolgan edi. Bu yo‘nalish landshaftshunoslikning amaliyot bilan yaqinlashishida juda qo‘l keldi. Masalan, geologiya-qidiruv ishlarida landshaftlarga insonning xo‘jalikdagi faoliyati ta’sirini chuqurroq tahlil qilish imkoniyatini yaratdi. Landshaftlar geokimyosining eng asosiy vazifalaridan biri landshaftlar orasida, ularning komponentlari orasida va morfologik qismlari orasida ro‘y beradigan kimyoviy jarayonlarni, kimyoviy unsurlarning ko‘chib yurishi, tarqalishi yoki jamlanishini o‘rganishdan iborat. Kimyoviy unsurlarning almashinish jarayoni landshaftlarning hosil bo‘lishi, tuzilishi, maxsus faoliyati va taraqqiyoti kabi muhim xususiyatlarini ko‘p jihatdan belgilab beradi.