Xv боб Mavzu: Azotli organik birikmalar

_{XV боб
Mavzu: Azotli organik birikmalar}
15.1.Nitrobirikmalar, ularning umumyi xossalari, aminlar, xossalari, anilin.
Darsning tuzilishi (borishi) .
I. Tashkiliy qism: guruxning darsga tayyorgarligi va davomat aniqlandi.
II. Uyga vazifani so`rash (og`zaki savollar)

1. 
   Kislorodli organic birikmalarga nimalar kiradi?
   
2. 
   Etilen glikolning xossalari haqida ma`lumot bering.
   
3. 
   Aldegidlarning olinishi haqida ma`lumot bering.
   

III. Fikrlarni jamlash ( aqliy xujum, o`tilgan mavzular bo`yicha)

1. 
   Karbon kislotalarning ishlatilishi haqida tushuncha bering.
   
2. 
   Eterifikatsiya reaksiyasi nima?
   
3. 
   Yuvish vositalarining ishlab chiqarish texnologiyasi.
   

IV. Yangi mavzu bayoni.
Azot atomi bevositauglerod atomi bilan bog`langan nitrogruppa – NO<sub>2</sub> tutgan organic moddalar nitrobirikmalar deyiladi.
Nitrogruppalar soniga ko`ra mono - , yu – va polinitrobirikmalar bo`ladi.
Nitrobirikmalarning nomi boshlang`ich uglevodorodlar nomiga “nitro” old qo`shimchasini qo`shish yo`li bilan hosil qilinad. Masalan:

CH₃ NO₂ CH₃–CH₂-CH₂-CH-CH₃ C₅ H₅ NO₂

Nitrometan | nitrobenzol
NO₂
2-nitropentan
Bu birikmalarning umumiy formulasi R-NO₂ . Organik modda molekulasiga nitrogruppa kiritish niyrolash deyiladi. Nitrolash konysentrlangan nitrat kislota bilan sulfat kislotadan (birinchisi nitrolovchi agregat, ikkinchisi suvni tortib oluvchi vosita) iborat nitrolovchi aralashma vositasida amalgam oshiriladi.
Aromatik uglevodorodlar va ularning hosilalari eng ososn nitrolanadi. Masalan:

CH₃ CH₃

| |
+ 3HO – NO₂ → + 3H₂O
| |
H NO₂
toluol trinitrotoluol (trotil)
Trinitrotoluol kuchli portlivchi modda sifatida yaxshi ma`1um. Faqat detonatsiya ta`sirida portlaydi. Ochiq havoda dudli alang berib portlamasdan yonadi.
To`yingan uglevodorodlar M.I. Konovalov reaksiyasi bo`yicha nitrolanadi:
C₆H₁₄ + HNO₃ → C₆H₁₃NO₂ + H₂O
geksan nitrogeksan
Nitroparafinlarning quyi gomologlari rangsiz, suyuqlik bo`lib, xushbo`y, sprit va efir bilan yaxshi aralashadi. Ular elektr tokini o`tkazmaydi, suvda yomon eriydi. Birlamchi va ikkilamchi nitrobirikmalar sekinlik bilan o`yuvchi ishqorlar eritmasida eriydi va ishqorni neytrallaydi.
Ammiak molekulasidagi bir yoki undan ortiq vodorod atomlarining uglevodorod radikallariga almashinuvidan hosil bo`lgan organic moddalar aminlar deyiladi. Ular molekulasidagi uglevodorod radikallarining soniga qarab birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi aminlarga bo`linadi:
H H H R^||
| | | |
H – N – H R – N – H R – N – R^| R – N – R^|
aminlar birlamchi ikkilamchi uchlamchi
Alkil aminlarning dastalbki uch vakili CH₃NH₂ , (CH₃)₂NH, (CH₃)₃N lar xona sharoitida gazsimon moddalar, etilamindan boshlab suyuq moddalardir. Aminlar juda qo`lansa (aynigan baliq, go`sht) hidli moddalar.
Kichik molakulyar massaliklari suvda yaxshi eriydi, molaekulyar massasi ortib borishi bilan eruvchanligi kamayadi.
Aminlar ammiak singari azot atomida bir juft taqsimlanmagan elektronlari hisobiga suv molakulasini biriktirib olib, asos xossasini namoyon qiladi. Shu sababli ular organic asoslar deyiladi:
CH₃ – ÑH₂ + H₂O → [CH₃ – NH₃]⁺OH ^‾ mefilamoniy gidroksid.
Aminobirikmalar kislotalar bilan birga tegishli tuzlar hosil qiladi:
CH₃ – ÑH₂ + HCE → [CH₃ – NH₃]⁺OH‾ metiloammoniy xlorid.
Aminobirikmalar ammiakdan farqli ravishda havo kislorodi ishtirokida yonganda azot molekulasini hosil qiladi:
4C₂H₅NH₂ + 15O₂ = 8CO₂ + 2N₂↑ + 14H₂O
Aromatik aminlarning eng ishlatiladigan va o`rganilgan vakili aniline yoki aminobenzoldir – C₆H₅NH₂ yoki
NH₂
|

Anilin – o`ziga xos hidli quyuqlik t<sup>0</sup><sub>suy</sub> = 6<sup>0</sup>c , t<sup>0</sup><sub>quy</sub> =184<sup>0</sup>c. Uzoq vaqt tursarangi qorayadi. Anilinni tarkibiga ko`ra ammiakdagi bir vodorod atomining fenil radikaliga almashnuvidan hosil bo`lgan modda yoki benzol holqasidagi bir atom vodorodi aminogruppaga almashingan hosilasi deyish mumkin.
Aromatik aminlar, shu jumladan, anilin ham 1842 yilda N.N. Zinin yomonidan kashf qilingan reaksiya asosida sintez qilinadi.
C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>NO<sub>2</sub> + 3(NH<sub>4</sub>)<sub>2</sub>S → C<sub>5</sub>H<sub>5</sub>NH<sub>2</sub> + 3S + 6NH<sub>3</sub> + 2H<sub>2</sub>O
nitrobenzol anilin
Anilin sintez qilishning boshqa usuli ham mavjud bo`lib, u nitrobenzolni cho`yan qizindisi va xlorid kislota aralashmasi ishtirokida qaytarishdir:
4C₆H₅NO₂ + 9Fe + 4H₂O → 4C₆H₅NH₂ + 3Fe ₃O₄
Mustaqil ish.
1. Mur. Efirning it. Funksiyasini ko`rsating.
A) R-OH
B) R-COOH
C) R-COOR
D) R-O-R
E) R-O-CH₃
2. Quyidagi qaysi formula etil formiat?
A) CH₃COOC₂H₅
B) CH₃COOCH₃
C) HCOOC₂H₅
D) HCOOCH₂CH₂CH₃
E) CH₃-O-CH₃
3. Qattiq yog`lar suyuq yog`lardan funksiyasida nima bilan farqlanadi?
A) Tarkib jihatdan.
B) H atomlaining kamligidan.
C) H atomlarining ko`pligidan.
D) Qattiq yig` tarkibida to`yingan karbon kislota bo`lishi bilan.
E) Hayxon yog`I bo`lishi bilan.
JAVOBLAR:

1. 
   (C)
   
2. 
   (C)
   
3. 
   (D)
   

Xulosa: darsda aktiv qatnashmagan va aktiv qatnashgan o`quvchilar aytib o`yiladi, o`quvchilar baholari e`lon qilinib izoh berib o`tiladi.
UYGA VAZIFA: Anilinning ihlatilishini va olinishini o`rganib kelish.
15.2. Аminlаr, аnilin, аminоkislоtаlаr.
15.3Аzоtning gеtеrоsiklik birikmаlаri.
Rеjа :
1. Nitrоbirikmаlаrning umumiy хоssаlаri;
2. Аminlаr хоssаlаri аnilin;
3. Gеtеrоsiklik birikmаlаr hаqidа tushunchа;
4. Аminоkislоtаlаr vа ulаrning хоssаlаri;
5. Хulоsа.
6. Mаvzugа dоir sаvоl vа mаshqlаr
7. Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr.

Аmiаk mоlеkulаsidаgi vоdоrоd аtоmlаrining uglеvоdоrоd rаdikаllаrigа аlmаshinishidаn hоsil bo’lgаn hоsilаlаrgа Аminlаr dеb аytilаdi.