Xvii asr o'rtalaridan boshlab Farg'ona vodiysida mustaqillik uchun

XVII asr o'rtalaridan boshlab Farg'ona vodiysida mustaqillik uchun

kurash qizib Markaziy Osiyo hududida shakllangan yangi xonlik Qo‘qon

xonligi sulolasi boshlandi. Deyarli 170 yil mavjud bo‘lgan bu xonlik davrida

uning chegarasi Farg'ona vodiysidan tashqariga chiqib, Qozog‘istonning

janubiy tomonlari, bugungi Qiig‘iziston yerlari, Tojikiston mulklari,

Toshkent vohasi yerlarini o‘z ichiga oldi. Qo'qon xonligi davri rivojlanishi

XVIII asr oxiridan sezilarli bo'lib bordi.

X o n lard an Olimxon (1800—1810), U marxon (18 1 0 —1822)

Muhammad Ali Ma’dagi (1822—1842) hukmronligi yillarida xonlik

chegaralari mustahkamlana boshladi. Toshkent, Chimkent, Sayram

yerlari hisobiga xonlik chegaralari kengaydi. Shu davrda qator qal’a va

qo‘rg‘onlar qad ko‘tardi. Mahram qal’asi, Oq masjid (hozirgi Qizil

O'rda), Avliyoota (Jambul), Peshpek (Bishkek) kabi qator harbiy

istehkomlar bunyod qilindi, ayniqsa, xonlik poytaxti Qo‘qon shahrida

katta qurilish ishlari amalga oshirildi, masjid-madrasalar qad ko'tardi.

Shahar markazida bozor va guzarlar, juma masjid, chorrahalarda esa

katta bo'lmagan karvonsaroylar qurildi. Bu davr me’morligi kam bezakli

bo'lib, binolarni katta qismi loy va paxsadan bunyod etildi. Farg'ona

vodiysi me’morligi shu davr me’morlik uslublarida ishlangan bo'lishiga

qaramay, o'ziga xos ko'rinishga ega ekanligini ham e’tirof etish kerak.

Jumladan, Namangandagi Xo'jamning qabri maqbarasi shu xususda

e’tiborlidir. Uning gumbaz osti ko'rinishi muqamasli qilib ishlanganligi

bilan xarakterlanadi. Me’mor Muhammad Ibrohim tomonidan bunyod

etilgan bu maqbarada rang ham ishlatilgan bo'lib, u gumbaz osti holatida

o'ziga xos ko'rinish hosil qiladi.

Farg'onaning bosh shahri bo'lgan Marg'ilondagi Zulqamayn maqbarasi

minorali bo'lib, ular (ikkita minorasi saqlanib qolgan)ning tepa qismi

muqamasli. Bulardan tashqari, F a rg 'o n a d a avliyolarga atab qurilgan qator

mozorlar saqlanib qolgan. Bular uncha katta bo'lmagan peshtoq-qubbali

binolar bo'lib, ulaming eshiklari o'ymakorlik san’ati bilan pardozlangan.

Bu davrda ishlatilgan ustunlar ham muqamasli bo'lib, ulaming ustunlari

ham o'ymakorlik san’ati bilan pardozlangan. XVIII asr o'rtalaridan

Xo'qand qishlog'i Qo'qon xonligi poytaxtiga aylantirildi. Bu xonlik qurilishi

uchun buxorolik ustalami yangi poytaxtga taklif etdilar. Natijada bu yerga

Buxorodan ko'plab ustalar ko'chib kela boshladi. Natijada shu davrda

qurilgan binolar bezagi va tarhida Buxoro ta’siri sezilarli o'rin egalladi.

Buni Norbo'tabiy madrasasi misolida ko'rish mumkin.

Tasviriy san’at haqida qo'qonlik musawir Xoji Nosir Muhammad

Shokirboyning Fuzuliyning «Layli va Majnun» asariga ishlangan

miniatyuralari tasawur beradi. Ular o‘ta sodda dekorativ yo'nalishda

yechilgan.

Qo'qon xonligi mahobatli dekorativ rassomligida gul va daraxt

shoxchalari tasvirlarida, turli handasiy shakllardan tashkil topgan

pannolarda uchraydi.

Adabiyot san’atining rivoji bo'yicha Qo'qon Markaziy Osiyo hududida

o'zini yaqqol namoyon qildi. Bu yerda yashab ijod qilgan Gulxaniy,

Nodira, Uvaysiy, Mahzunalar o'z davrlari ruhini she’rlarida aks ettirdilar.

Qo'qon xonligi tugatilib 1876-yillar o'rtasida Farg'ona viloyati tashkil

etilgandan keyin Qo'qon shahri yangi viloyat markaziga aylantirildi.

Farg'ona shahriga asos solindi. Bu yerda shu shaharsozlik asosida to'g'ri

va tekis ko'chali ma’muriy jamoat binolari loyihalashtirildi. Bu binolar

uchun shu davrda mavjud uslublar va ulaming elementlari ishlatildi.

Namangan, Andijon, Qo'qon shahri ta’mirlanib, yangi tarh asosida binolar

barpo etildi. Qurilish san’atida asosan rus me’morchiligi orqali kirib kelgan

yevropacha uslublar keng ishlatildi. Shu davrda qurilgan uy va saroylar,

sobor va cherkovlar, pochta, telegraf, kasalxona, temir yo'l bekatlarida

yevropacha me’morlik an’analari mahalliy sharoitda o'ziga xos ko'rinish

kashf etdi.