Xvlll-XlX asrning 1-yarmi texnikaviy kashfiyotlar va ixtirolar

1. 
   XVlll-XlX asrning 1-yarmi texnikaviy kashfiyotlar va ixtirolar
   

Sanoat inqilobiga va insoniyatning keyingi jadal rivojlanishiga yo‘l
ochgan insoniyat tarixidagi eng muhim ixtiro bug‘ mashinasi
edi. 1698 yilda Ingliz Severi konlardan suv chiqarish uchun bug
'dvigatelini yaratdi. 1712 yilda Tomas Nyukomen ushbu
mashinani silindr va piston bilan ta'minlab, uni takomillashtirdi. 1763
yilda Jeyms Vatt Nyukomen mashinasini takomillashtirdi
. Modelning kamchiliklarini tushunib, Vatt undan tubdan farq
qiladigan mashinani yaratdi. Bug 'dvigatelining hajmi sezilarli
darajada kamaydi. Bug 'dvigatellarini ommaviy ishlab chiqarish nozik
tornalarsiz mumkin emas edi; yaratgan mexanik Genri Maudsli bu
yo'nalishda hal qiluvchi qadam tashladio'ziyurar kaliper . 1802
yilda amerikalik Robert Fulton Parijda bug 'bilan ishlaydigan
qayiq qurdi . Keyin u Claremont paroxodini qurdi. 1807 yilda
Klaremont daryo bo'ylab birinchi parvozini amalga
oshirdi. Hudson. To'qqiz yil o'tgach, Amerikada 300 ta, Angliyada esa
150 ta paroxod bor edi.1819 yilda Amerikaning Savanna paroxodi
Atlantika okeanini kesib o'tdi. Birinchi paroxodlar 1815 yilda
Rossiya imperiyasida paydo bo'lgan . Paroxodlarni qurish bilan bir
vaqtda bug 'vagonini yaratishga urinishlar bo'ldi. 1803
yilda mexanik Richard Trevitik birinchi parovozni qurdi. 1815
yilda o'z-o'zini o'rgatgan mexanik Jorj Stivenson
o'zining birinchi parovozini qurdi . 1830 yildaStivensonManchester va Liverpul shaharlari orasidagi birinchi yirik
temir yo’l qurilishini yakunladi ; bu yo’l uchun u birinchi marta
quvurli bug ‘qozonini ishlatgan “Raketa” parovozini
loyihalashtirdi. 1765 yilda to’quvchi va duradgor
Hargreaves mexanik yigiruv g’ildiragini yaratdi va uni qizining
Sharafiga “ Jenni “ deb nomladi ; bu yigiruv g’ildiragi yigiruvchining
Unumdorligini 20 barobar oshirdi. 1769 yilda Richard Arkrayt suv
Bilan ishlaydigan yigiruv mashinasini patentladi va shu paytdan
Boshlab mashinalar fabrikalarda qo’llanila
Boshlandi. 1850 – yillarda Ingliz ixtirochi va biznesmen Genri
Bessemer Bessemerni ixtiro qildikonvertor va 1860-
Yillarda . Fransuz muhandisi Emile Martin o’choq pechini
Yaratdi. Bu keyinchalik po’lat asboblarni ommaviy ishlab chiqarishni
Yo’lga qo’yish imkonini berdi. “Elektr energiyasi davri" dinamo ixtirosi
bilan boshlandi - to'g'ridan-to'g'ri oqim generatori, u Belgiya
muhandisi Z. Gramm tomonidan 1870 yilda yaratilgan. 1880-
yillarda . Yugoslav Nikola Tesla ikki fazali AC motorini
yaratdi. Rossiyalik elektrotexnika muhandisi M.O. DolivoDobrovolskiy samarali uch fazali elektr motorini , shuningdek,
birinchi elektr uzatish liniyasini yaratdi.yuqori kuchlanish va unga
transformator. Shundan so'ng, Dolivo-Dobrovolskiy o'sha davrning
etakchi elektrotexnika muhandisiga aylandi va AEG kompaniyasi
elektr jihozlarining eng yirik ishlab chiqaruvchisi bo'ldi. O'sha vaqtdan
boshlab zavod va fabrikalar bug 'dvigatellaridan elektr motorlariga
o'ta boshladi, yirik elektr stantsiyalari va elektr uzatish liniyalari
paydo bo'ldi. Shuni ta'kidlash kerakki, elektrotexnikaning katta yutug'i elektr lampalarning yaratilishi edi. Amerikalik ixtirochi Tomas

Edison bu vazifani 1879 yilda o'z zimmasiga oldi ; Edisonning

birinchi lampochkalari "bambuk" edi. Faqat yigirma yil o'tgach,

rus muhandisi Aleksandr Nikolaevich Lodyginning taklifi

bilanFilament volframdan qilingan. Birinchi ishlaydigan benzinli

dvigatel 1883 yilda nemis muhandisi Yuliy Daymler tomonidan

yaratilgan. Bu dvigatel avtomobillar davrini boshlab berdi; 1886 yilda

Daimler dvigatelini to'rt g'ildirakli aravaga qo'ydi. Panhard va

Levassor o'zlarining avtomobillarini yaratishda faqat Daimler

dvigatelidan foydalanganlar, uni debriyaj tizimi, vites qutisi va rezina

shinalar bilan jihozlashgan. Bu tarixdagi birinchi haqiqiy avtomobil

edi. Daimlerning o'zi 1890 yilda Daimler Motoren kompaniyasini

yaratdi, u o'n yildan keyin birinchi Mercedes avtomobilini ishlab
chiqardi. Dizelning 1895 yilda paydo bo'lgan birinchi dvigateli shovshuvni keltirib chiqardi - uning samaradorligi 36% - benzinli
dvigatellardan ikki baravar ko'p. Ichki yonuv dvigatelining paydo
bo'lishi aviatsiyaning paydo bo'lishida katta rol o'ynadi. 1870-

yillarda Aleksandr Bell telefon uchun patent oldi va o'sha yili 800 dan

ortiq nusxani sotdi. T.A. Edison membranani igna bilan ta'minladi va

shuning uchun fonograf tug'ildi. 1887 yilda amerikalik Emil Berliner

silindrni dumaloq plastinka bilan almashtirdi va grammofonni

yaratdi. Aloqa rivojlanishidagi yangi qadam radiotelegrafning ixtirosi

bo'ldi. 1896 yil mart oyida Popov o'z apparatini namoyish etdi. Popov

bilan bir vaqtda italiyalik yosh Guglielmo Markoni o'zining

radiotelegraf qurilmasini yaratdi. Markoni kogererni magnit detektor

bilan almashtirdi va Atlantika okeani bo'ylab radio aloqasini rnatdi. Kino 19-asr oxirida yaratilgan. Bu Lui Dager tomonidan

ixtiro qilingan fotografiyaning takomillashuvi bilan bog'liq edi. XIX asr

oxirida. plastmassalar yaratiladi. 1873 yilda J. Hyatt (AQSh)

selluloidni ixtiro qildi. 1887 yilda amerikalik Xiram Maksim birinchi

pulemyotni yaratdi. 1860 yilda Birinchi temir jangovar kema -

Warrior Angliyada ishga tushirildi. Foydalanish g'oyasiKosmik

parvozlar uchun reaktiv apparat Konstantin Eduardovich

Tsiolkovskiyga tegishli . Toʻqimachilik dastgohi, bugʻ mashinasi,

lokomotiv, paroxod, miltiq va boshqalarning ixtirosi. -

bularning barchasi yangi madaniy doiraning - sanoat

sivilizatsiyasi deb ataladigan jamiyatning paydo bo'lishiga

sabab bo'lgan fundamental kashfiyotlar edi

2-Sanoat inqiloblari.XlX-asr oxiri XX asr boshlari

17-asrda Angliya kapitalistik manufakturalarning oʻsishi boʻyicha jahon
yetakchisi Gollandiyadan , keyinroq esa jahon savdosi va mustamlaka
iqtisodiyotida quvib oʻta boshladi . 18-asr oʻrtalariga kelib Angliya yetakchi
kapitalistik davlatga aylandi. Iqtisodiy rivojlanish darajasi bo'yicha u ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichiga - keng ko'lamli mashina ishlab
chiqarishga kirish uchun barcha zarur shart-sharoitlarga ega bo'lgan boshqa
Evropa mamlakatlarini ortda qoldirdi.
Sanoat inqilobi qishloq xoʻjaligida chambarchas bogʻliq boʻlgan ishlab
chiqarish inqilobi bilan birga boʻlib, qishloq xoʻjaligida yer va mehnat
unumdorligining tubdan oshishiga olib keldi. Ikkinchisiz, birinchisi, printsipial
jihatdan mumkin emas, chunki qishloq xo'jaligidagi ishlab chiqarish inqilobi
aholining katta qismini qishloq xo'jaligidan sanoatga o'tkazishga imkon beradi.Newcomen nasoslari Angliya va boshqa Evropa mamlakatlarida chuqur suv
bosgan shaxtalardan suv olish uchun foydalanishni topdi, ularsiz
mumkin emas edi. 1733 yilga kelib ularning 110 tasi sotib olindi, shundan 14
tasi eksport uchun edi. Ular katta va qimmat mashinalar bo’lib, bugungi
standartlarga ko’ra unchalik samarasiz edi, lekin ular ko’mir qazib olish
nisbatan arzon bo’lgan joyda o’zlari uchun to’lashdi. Ba’zi yaxshilanishlar bilan
ularning 1454 tasi 1800 yilgacha ishlab chiqarilgan va ular 20-asr
boshlarigacha ishlatilgan
Jeyms Vatt tomonidan ishlab chiqilgan dastlabki bug ‘dvigatellarining eng
Mashhuri 1778 yilda taklif qilingan, Vatt mexanizmni sezilarli darajada
Yaxshilagan va uni yanada barqarorroq qilgan. Shu bilan birga, quvvatlar
Qariyb besh baravar oshdi, bu esa ko’mir tannarxini 75 foizga tejash imkonini
Berdi. Vatt mashinasi asosida pistonning translatsiya harakatini aylanish
Harakatiga aylantirish mumkin bo’lganligi, ya’ni dvigatel endi tegirmon yoki
Zavod mashinasining g’ildiragini aylantirishi mumkin bo’lganligi yanada
Muhimroq natijalar edi. 1800 yilga kelib, Vatt firmasi va uning hamrohi Bolton
496 ta bunday mexanizmlarni ishlab chiqargan, ulardan faqat 164 tasi nasos
Sifatida ishlatilgan. Yana 308 tasi tegirmon va fabrikalarda, 24 tasi portlash
Pechlarida foydalanilgan.
1810 yilda Angliyada 5 ming bug ‘motori mavjud bo’lsa, keyingi 15 yil ichida
Ularning soni 3 baravar ko’paydi.18-asr boshlarida Britaniya toʻqimachilik sanoati hali ham mahalliy junni
Alohida hunarmandlar tomonidan qayta ishlashga asoslangan edi. Bu tizim
“dacha sanoati” deb ataldi, chunki ish uyda, hunarmandlar o’z oilalari bilan
Yashagan kichik kottejlarda olib borildi. O’rta asrlarda
Angliyada zig’ir va paxta iplarini ishlab chiqarish yanada nozik ishlov berishni
Talab qiladigan darajada keng tarqalmagan, shuning uchun paxta
To’qimasi Hindistondan olib kelingan .
1733 yilda uchuvchi mekikning ixtiro qilinishi ipga bo’lgan talabni
Oshirdi . 1738 yilda inson qo’li ishtirokisiz ip yigiruvchi mashina yaratildi va
1741 yilda Birmingem yaqinida zavod ochildi, yigiruv
Mashinasi eshak tomonidan harakatga keltirildi . Zavod egalari Pol va Uayt
Tez orada Norgempton yaqinida 1764 yilgacha ishlagan har birida ellikta mokili
Beshta yigiruv mashinasi bilan jihozlangan yangi fabrika
Ochdilar. To‘quvchi Jeyms Xargrivs 1765 yilda Jenni yigiruv g‘ildiragini ixtiro
Qildi , uni 16-18 shpindel bilan ishlash mumkin edi. 1771
Yilda Kromfordda , Derbishirda, ixtironi rag’batlantirgan Arkraytning yigiruv
Fabrikasi ishlay boshladi va uning mashinalari takomillashtirildi, endi ular suv
G’ildiragi bilan boshqarildi . Qolaversa, endilikda jun bilan bir qatorda
Amerikadan keltirilgan sabzavot tolasini ham yangi dastgohlarda qayta ishlash
Imkoniyati paydo bo‘ldi. 1780 yilga kelib Angliyada 20 ta, 10 yildan keyin esa
150 ta yigiruv fabrikalari mavjud bo’lib, bu korxonalarning ko’pchiligida 700-800 kishi ishlagan.18-asrning oxirida, Buyuk Britaniyada ular yuklarni (birinchi navbatda ko’mir)
Tashish uchun ommaviy ravishda kanallar qurishni boshladilar , bu esa etkazib
Berish xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishga imkon berdi. Ko’mir
Yetkazib berish uchun Bridgewater kanalini qurgan va tezda boyib
Ketgan Bridgewater 3-gersogi Frensis Egertonning hikoyasi shundan dalolat
Beradi .
Temir yo’llarning paydo bo’lishi katta ahamiyatga ega edi . Birinchi lokomotiv
1804 yilda Richard Trevitik tomonidan qurilgan . Keyingi yillarda ko’plab
Muhandislar bug ‘lokomotivlarini yaratishga harakat qilishdi, ammo ulardan
Eng muvaffaqiyatlisi 1812-1829 yillarda bir nechta muvaffaqiyatli lokomotiv
Loyihalarini taklif qilgan Georg Stivenson bo’ldi . Uning parovozi dunyodagi
Birinchi umumiy foydalanishdagi Darlingtondan Stoktongacha bolgan temir
Yo’lda ishlatilgan.1825 yilda ochilgan. 1830 yildan keyin Buyuk Britaniyada
Temir yo’llarning jadal qurilishi boshlandi. Tez orada kontinental Evropa
Mamlakatlarida birinchi temir yo’llar paydo bo’ldi. 19-asrning oʻrtalariga kelib,
Barcha rivojlangan (oʻsha paytda) mamlakatlarda keng temir yoʻl tarmoqlari
OʻrnatildiSanoat inqilobining yana bir yutug’i ko’chalarni yoritish edi. Uning Britaniya
Shaharlarida paydo bo’lishi shotland muhandisi Uilyam Merdok tomonidan
Amalga oshirilgan . U ko’mirni piroliz qilish yo’li bilan yorug’lik gazini olish
Jarayonini , shuningdek uni to’plash, tashish va gaz chiroqlarida ishlatish
Usullarini ixtiro qildi. Birinchi gaz lampalari 1812-1820 yillarda Londonda
O’rnatildi. Ko’p o’tmay, Britaniyada qazib olingan ko’mirning katta qismi yoritish
Uchun ishlatildi, chunki bu nafaqat shahar ko’chalarida qulaylik va xavfsizlikni
Oshirdi, balki ilgari nisbatan qimmat shamlar va chiroqlar bilan yoritishga
Bog’liq bo’lgan zavod va fabrikalarda ish kunining uzaytirilishiga yordam berdi.
Yog ‘lampalari.
Ijtimoiy oqibatlar [ tahrir | kodni tahrirlash ]
Urbanizatsiya va ijtimoiy tuzilmadagi o’zgarishlar [ tahrir | kodni tahrirlash ]
Rivojlanayotgan sanoat va xizmat ko‘rsatish sohasi ko‘plab yangi ish orinlarini
Yaratdi. Shu bilan birga arzon sanoat tovarlarining paydo boʻlishi mayda ishlab
Chiqaruvchilarning barbod boʻlishiga olib keldi, vayron
Boʻlgan hunarmandlar esa yollanma ishchilarga aylandi. Ammo yollanma
Ishchilar armiyasini to’ldirishning asosiy manbai shaharlarga ko’chib kelgan
Qashshoq dehqonlar edi. Faqat 1880-1914 yillar orasida 60 million yevropalik
Qishloqdan shaharlarga ko‘chib o‘tdi. 19-asrda shahar aholisining tez o’sishi
Va ichki migratsiya Evropada deyarli universal ommaviy hodisaga
Aylandi. Masalan, Parij aholisi 1800-1850 yillar orasida 92% dan ortiq
O’sdi; Manchester aholisi1790 yildan 1900 yilgacha 10 marta ko’paydi. Bir
Qator mamlakatlarda 20-asr boshlariga kelib shahar aholisi ustunlik qildi
(Belgiyada , 1910 yilgi aholini ro’yxatga olish ma’lumotlariga ko’ra, u 54%,
Buyuk Britaniyada (1911) – 51,5%). Germaniyada 1907 yilda 43,7%,
Frantsiyada 1911 yilda – jami aholining 36,5%
Tez urbanizatsiya va yollanma ishchilar sonining o’sishi ijtimoiy muammolarni
Nihoyatda kuchaytirdi. Agar ishlab chiqarish markazlari nisbatan kichik bo’lsa,
Shahar aholisi zavodda pul topishdan tashqari, bog’ni parvarish qilishi va ishini
Yo’qotgan taqdirda fermer xo’jaligida ishlashi mumkin edi. Ammo
Shaharlarning o’sishi bilan bunday imkoniyatlar kamroq bo’ldi. Shaharlarga
Ko‘chib kelgan dehqonlar shahar hayotining g‘ayrioddiy sharoitlariga
Moslashishda qiynalar edi.Ikkinchi sanoat inqilobi 19-asrning 2-yarmidan 20-asr boshlarigacha bo’lgan
Davrga to’g’ri keladi, bu tarmoqdagi ishlab chiqarishning ommaviy rivojlanishi,
Elektr energiyasi va kimyoviy moddalarning keng qo’llanilishi bilan
Tavsiflanadi; ikkinchi sanoat inqilobi tushunchasi Devid Landis tomonidan
Keng foydalanishga kiritilgan .
Uchinchi sanoat inqilobi odatda “raqamli inqilob” deb ataladi – ishlab
Chiqarishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishga keng
O’tish, bu postindustrial jamiyatning shakllanishiga yordam berdi ; uchinchi
Inqilob haqidagi ommaviy nashrlar 21-asr boshida paydo bo’ldi
2010-yillarning o’rtalarida uchinchi sanoat inqilobi kontseptsiyasi to’liq
O’rnatilmaganiga qaramay, “ to’rtinchi sanoat inqilobi “
[28] haqida allaqachon
G’oyalar mavjud – bu atama Germaniyaning Industrie xususiy-davlat dasturi
Bilan bog’liq. 4.0 , uning doirasida Germaniyaning yirik konsernlari Federal
Hukumat tomonidan ilmiy tadqiqotlar uchun grant ko’magi bilan to’liq
Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish liniyalari va mahsulotlarni yaratadilar,
Ularda narsalar Interneti kontseptsiyasi doirasida bir-biri va iste’molchilar bilan
O’zaro aloqada bo’ladilar.

3.XX asr ilmiy texnikaviy inqilob va uning mohiyati.

Ilmiy-texnika inqilobining mohiyati
Ilmiy-texnik inqilobning asosiy yo’nalishlari.
Yigirmanchi asr texnik taraqqiyot nuqtai nazaridan ajoyib asr edi. Yuz yil
Ichida insoniyatning avvalgi butun tarixidagidan kam bo’lmagan kashfiyotlar
Va ixtirolar qilingan desak, mubolag’a bo’lmaydi. Zamonamizning eng yorqin
Voqeliklaridan biri bu ilmiy-texnika taraqqiyotining misli ko‘rilmagan ko‘lami
Va sur’atidir. Uning insoniyat tsivilizatsiyasining tarixiy rivojlanishidagi omil
Sifatidagi ahamiyatini ortiqcha baholab bo’lmaydi – bu jamiyatning ana
Shunday tub o’zgarishlariga olib keladi, bu esa insoniyat ijtimoiy
Taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo’yganligini tasdiqlash imkonini
Beradi. Shu munosabat bilan texnikaning tarixiy rivojlanishining hozirgi
Bosqichi tahliliga alohida mavzu berilgan.
Texnologiyaning rivojlanish tarixi bilan tanishganda, barqaror kümülatif
(yig’uvchi) ta’sirni sezish qiyin emas, shuning uchun bugungi kunda
Texnosferadagi taraqqiyot haqidagi tezis hech qanday e’tiroz
Bildirmaydi. Insoniyat taraqqiyoti jarayonida texnik vositalar izchil
Takomillashtirilmoqda. Insoniyat tarixining turli bosqichlarida texnologik
Taraqqiyot bir xillikdan uzoq edi va uning ijtimoiy hayotga ta’siri ham bir xil

Emas edi. Texnik taraqqiyot dinamikasida to’rtta belgilovchi bosqich

(“inqiloblar”) ajralib turadi, ularning har biri jamiyatni uning barcha
Sohalarida – ishlab chiqaruvchi kuchlarda, ijtimoiy munosabatlarda, siyosiy
Shakllarda, mafkurada va madaniyatda tubdan o’zgartiradi. Ushbu qadamlar
Quyidagilarni o’z ichiga oladi

• 
  Birinchi texnik inqilob – tosh “asosiy asboblar” ning ixtirosi va olovning
  

Rivojlanishi. Kishilik jamiyati taraqqiyotining va undan keyingi barcha texnik
Inqiloblarning ortga qaytishi shundan boshlanadi. Bu inqilob insonni
Hayvonot olamidan ajratib turadi, uning mavqeini birinchi mehnat qurollari
Hisobiga mustahkamlaydi;

• 
  Miloddan avvalgi 1-ming yillikda “temir davri”ga o’tish bilan bog’liq bo’lgan
  

Va insonning ishlab chiqarish faoliyatida po’latdan yasalgan asboblardan

Foydalanishdan iborat texnik inqilob. Uning natijasi qishloq xo’jaligi va

Hunarmandchilik texnologiyalariga asoslangan tarixan birinchi

Sivilizatsiyaning paydo bo’lishi;

• 
  18-asr oxiridagi sanoat inqilobi, bu asosan asbobsozlikdan mashina ishlab
  

Chiqarishga o’tishni belgilab berdi. Bu bug ‘dvigatelining ixtiro qilinishi, uning turli sohalarda keng qo'llanilishi, ishlaydigan mashinalarning tarqalishi va

mashinasozlikning shakllanishi (kaliper ixtirosidan boshlab) bilan
bog'liq. Uning natijasi sanoat va shahar sivilizatsiyasining paydo bo'lishi;
- ilmiy-texnikaviy inqilob (20-asr o'rtalari) "fan - texnologiya - jamiyat"
tizimidagi tub o'zgarishlar majmui sifatida, aynan uni tashkil etuvchi quyi
tizimlarning o'zaro bog'liqligi tufayli. Bu “axborot sivilizatsiyasi”
shakllanishining boshlanishi edi.
Ilmiy-texnik inqilobning mohiyati, asosiy xususiyatlari va oqibatlarini ko'rib
chiqing.
Ilmiy-texnika inqilobining mohiyati va fundamental xususiyatlari.
Ilmiy va texnologik inqilob (STR) - bu XX asrning ikkinchi yarmida fan va
texnologiyada sodir bo'lgan sifat o'zgarishlariga ishora qilish uchun
ishlatiladigan tushuncha. Ilmiy-texnika inqilobi fanni ijtimoiy ishlab
chiqarish rivojlanishining yetakchi omiliga, bevosita ishlab
chiqaruvchi kuchga aylantirish asosida ishlab chiqaruvchi
kuchlarning tubdan, sifat jihatidan oʻzgarishidir.Uning boshlanishi
40-yillarga to'g'ri keladi. o'tgan asr. Uning jarayonida fanni bevosita ishlab
chiqaruvchi kuchga aylantirish jarayoni yakunlanadi, fan va texnikaning
oʻzaro taʼsiri koʻlami va shakllarida tub oʻzgarishlar roʻy beradi:
“Fundamental tadqiqotlar – amaliy tadqiqotlar – eksperimental ishlanmalar”
tizimi shakllantirilmoqda. . Ilmiy ixtirolar har doim ishlab chiqarishda
qo'llanilgan, ammo faqat Ikkinchi jahon urushidan keyin bu jarayon shunday
nisbatlarga ega bo'ldiki, uni haqli ravishda inqilob deb atashdi. Ilmiy-texnika
taraqqiyotining sur'ati hayratlanarli: o'n to'qqizinchi va yigirmanchi asrlar
bo'yida tug'ilgan odamlar. Ular sham va gazli ko'cha chiroqlari bilan
yashashgan, telefonlar eng kam uchraydigan narsa edi, televizorlarning paydo
bo'lishi kutilmadi. Va allaqachon 60-yillarda. Koinot davri boshlandi va
odamlar oyga qo'ndi!
Ilmiy tadqiqotlar bevosita jamiyatning amaliy ehtiyojlarini qondirishga
qaratilgan edi. Ilmiy kashfiyotni amalga oshirish va uni amalda qo'llash
o'rtasidagi vaqt oralig'i barqaror pasayish tendentsiyasiga ega. Texnologik
taraqqiyot sur'ati shunchalik oshdiki, bir avlodning hayoti davomida
fundamental texnik siljishlar qayta-qayta sodir bo'lishi mumkin. Ilmiy-texnik inqilob, har qanday inqilob singari, birdaniga sodir bo'lmaydi va
"vakuum" dan kelib chiqmaydi, uning ikkita asosiy sharti bor edi: ilmiy-texnik
va ijtimoiy. Ilmiy-texnik inqilobni tayyorlashda eng muhim rolni XIX asr oxiri
va 1800-yillarning boshlarida tabiatshunoslik yutuqlari o'ynadi. 20-asr Bu
davrda materiya haqidagi qarashlarda tub o`zgarishlar ro`y beradi, buning
natijasida dunyoning yangi ilmiy manzarasi shakllandi. Bu juda qisqa tarixiy
davrda, birinchi navbatda, fizikada qilingan shov-shuvli kashfiyotlar
"kaskad"ining natijasi edi: rentgen nurlari (1895), radioaktivlik (1896),
elektron (1897), nisbiylik nazariyasi kashfiyoti. (1905) va kvant nazariyasi
(1924). 40-yillarda. fan atom yadrosini parchalash muammosini hal
qildi. Insoniyat atom energiyasini o'zlashtirdi.
Texnologiyada, birinchi navbatda, sanoat va transportda elektr energiyasidan
foydalanish ta'sirida ham inqilobiy o'zgarishlar yuz berdi. Radio, elektr
lampalar, avtomobillar keng tarqalib, asta-sekin kundalik hayot faktlariga
aylanib bormoqda; aviatsiya tug'ildi. Ilmiy-texnik inqilobning shakllanishida
quyidagi ixtirolar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ldi: tranzistor (1947),
integral mikrosxema (1957), mikroprotsessor va chipdagi kompyuter (1971),
zamonaviy kompyuter (1975). .
Fan va texnologiyada inqilobiy o'zgarishlarni amalga oshirishga yordam
beradigan ijtimoiy omillar qatoriga jahonning etakchi kuchlarida (birinchi
navbatda SSSR va AQShda) fan va ishlab chiqarish o'rtasidagi yaqin
hamkorlikni ta'minlaydigan umummilliy ilmiy-texnikaviy tadqiqot
dasturlarini tashkil etishni tashkil etish kiradi. Natijada fan-texnika
ishlanmalarining bevosita aloqalari sezilarli darajada oshdi, fan yutuqlaridan
ishlab chiqarishda foydalanish tezlashdi.
Tarixan ilmiy-texnikaviy inqilobning mohiyatiga turlicha qarashlar
bo‘lgan. Ayrim olimlar uning mohiyatini «Fanning bevosita ishlab chiqaruvchi
kuchga aylanishi» tezisi asosida izohlaydilar. Darhaqiqat, ilmiy-texnikaviy
inqilob sharoitida aynan tabiiy fanlarning dinamikligi texnik taraqqiyot sur'ati
va yo'nalishini belgilaydi: atom fizikasidagi tadqiqotlar yadro energiyasini
yaratishga yordam berdi, biologiyada - biotexnologiya, informatikada - texnik
kibernetika, kimyoda - texnologiyaning zamonaviy shakllari. Fanlar
chorrahasida ilm-fan yutuqlarini hayotga tatbiq etish printsipial jihatdan
yangi sanoat tarmoqlari - yarimo'tkazgichlar, monokristallar, plyonkalar va
boshqalarning paydo bo'lishiga olib keldi.Ilmiy-texnika inqilobining muhim
xususiyatlarini mashinadan o'tish bilan bog'laydigan tadqiqotchilarning
fikrlari. kompleks-avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish ham adolatli; yana
boshqalar - boshqaruv tizimidagi tub o'zgarishlar bilan; to'rtinchidan -
texnologiya va biosfera o'rtasidagi munosabatlarning tabiati bilan.
Ilmiy-texnik inqilobning texnik taraqqiyotning barcha oldingi bosqichlaridan

Tub farqi shundaki, aynan ilmiy-texnikaviy inqilob doirasida ishlab chiqarish

Jarayonlarini tashkil etish asosan elektron hisoblash mashinalari
(kompyuterlar) yordamida amalga oshiriladi. Ilmiy-texnika inqilobining
Ramziga aylandi. Kompyuter – bu ishlab chiqarish jarayonida shaxsning
Pozitsiyasini tubdan o’zgartirgan printsipial jihatdan yangi turdagi
Texnologiya. Ularning paydo bo’lishi insonning elementar mantiqiy
Funktsiyalarini bajarish mashinasiga bosqichma-bosqich o’tishning
Boshlanishini anglatadi. Texnologik jarayon endi kompyuter tomonidan
Boshqariladi, bu esa odamni nafaqat ishchi asboblar bilan aloqa qilishdan,
Balki ishlaydigan mashinaning o’zidan ham ozod qiladi. Bu ishlab chiqarish
Jarayonning sezilarli darajada faollashishiga olib keladi, chunki. Elektron
Hisoblash mashinalari yordamida texnik tizimlarning ishlash parametrlari
Nafaqat jismoniy, balki insonning aqliy imkoniyatlari chegarasidan tashqariga
Chiqadi. Masalan, ular nafaqat inson qo’li yetib bo’lmaydigan harakat tezligi,
Balki inson miyasi uchun chidab bo’lmaydigan axborotni qayta ishlash tezligi
Bilan ham ajralib turadi.
Ilmiy-texnika inqilobi o’z rivojlanishining hozirgi bosqichida quyidagi asosiy
Xususiyatlar bilan tavsiflanadi.

1. 
   Fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi , bu fan, texnika va
   

Ishlab chiqarishning oʻzaro taʼsirini kuchaytirishni bildiradi, buning natijasida
Yangi ilmiy gʻoyaning tugʻilishidan to uni amalda amalga oshirishgacha
Boʻlgan vaqt oraligʻining qisqarishi kuzatiladi. Hisob-kitoblar shuni
Ko’rsatadiki, 1888 yildan 1913 yilgacha kiritilgan 19 ta eng muhim
Ixtiro. G’oyaning paydo bo’lishidan to birinchi ishlaydigan modelgacha bo’lgan
Davr 176 yilni, modeldan amaliy qo’llanilishigacha – 24 yilni tashkil
Etdi. G‘oyadan amaliy foydalanishgacha bo‘lgan kechikish fotografiya uchun
112 yil, telefon uchun 56 yil, radio uchun 35 yil, televizor uchun 14 yil, atom
Bombasi uchun 6 yil, tranzistor uchun 5 yil, lazer uchun 5 yil.

2. 
   Ilm-fanning jamiyat taraqqiyotining yetakchi sohasiga aylanishi , bu
   

Ijtimoiy mehnat taqsimotidagi tub oʻzgarishlarga yordam beradi: moddiy
Ishlab chiqarishda band boʻlganlar ulushini (sanoatda ham, qishloq
Xoʻjaligida ham) qisqartirish tendentsiyasi mavjud. Ilmiy-texnik inqilobning asosiy xususiyatlari bilan bir qatorda uning
rivojlanishining muayyan bosqichlari va bu bosqichlarga xos bo'lgan asosiy
yo'nalishlarni ajratib ko'rsatish mumkin.
Birinchi bosqich 1950-yillarda boshlangan. o'tgan asr va 1970-yillarning
oxirigacha davom etdi. Ilmiy-texnik inqilobning birinchi bosqichining asosiy
texnik yo'nalishlari atom energetikasi, elektron hisoblash mashinalari va
raketa-kosmik texnika edi.
1970-yillarning oxiridan boshlab ilmiy-texnikaviy inqilobning ikkinchi
bosqichi boshlandi, u hozirgi kungacha davom etmoqda. Ilmiy-texnika
inqilobining ushbu bosqichining eng muhim xarakteristikasi eng yangi texnika
edi, shuning uchun uni "ilmiy-texnik inqilob" deb atashdi. Ilmiy-texnik
inqilobning ushbu bosqichining mohiyati mehnat ob'ektlariga turli xil tashqi,
asosan mexanik ta'sirlardan tirik va jonsiz materiyaning mikro tuzilishi
darajasidagi mikrosubikron ta'sirlarga o'tishdadir. Ushbu asosiy
texnologiyalarga nanotexnologiya va genetik muhandislik
kiradi. Nanotexnologiyalar (yunoncha "nannos" - "mitti") - bu metrning
milliarddan bir qismigacha bo'lgan ob'ektlarni o'zgartirish texnologiyalari
bo'lib, ularning o'lchamlari atomlar va molekulalarning o'lchamlari bilan
taqqoslanadi. Ilmiy-texnik inqilobning ikkinchi bosqichi ko'p jihatdan
mikroprotsessorlarning paydo bo'lishi va katta integral mikrosxemalarda tez
tarqalishi (mikroprotsessor inqilobi deb ataladigan) kabi texnologik yutuq
bilan bog'liq bo'ldi. Bu elektron hisoblash texnikasi, mikroelektronika sanoati,
elektron aloqa vositalari va turli maishiy texnika ishlab chiqarishni o‘z ichiga
olgan qudratli axborot-sanoat majmuasining shakllanishiga katta hissa
qo‘shdi.
Mikroelektronikaning hal qiluvchi hujumi nomoddiy ishlab chiqarishda:
sog'liqni saqlashda, savdoda, kredit-moliya sektorida asosiy fondlar tarkibini
o'zgartirmoqda. Ko‘lami moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari bilan
qiyoslanadigan yangi sanoat tarmoqlari yaratilmoqda. Masalan, Qo'shma
Shtatlarda kompyuterlarga texnik xizmat ko'rsatish bilan bog'liq dasturiy
vositalar va xizmatlarni joriy etish allaqachon 80-yillarda edi. O'tgan asrda
Amerika iqtisodiyotining samolyotsozlik, kemasozlik yoki stanoksozlik kabi
yirik tarmoqlarini ishlab chiqarish hajmi pul jihatidan oshib ketdi.
Axborot texnologiyalarining keng tarqalishi (axborot va kompyuter inqilobi)
moddiy ishlab chiqarish samaradorligini jiddiy ravishda oshiradi. Bu ishlab
chiqarish tizimiga yangi, nomoddiy resurs jalb qilinganligini anglatadi
- axborot : ilmiy, iqtisodiy, texnologik, tashkiliy va boshqaruv va
boshqalar. Jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichining o'ziga xos xususiyati
shundaki, texnologiya uning tarkibiy qismi sifatida allaqachon uchinchi
dunyoni, uchinchi tabiatni yaratgan (birinchisi - tabiiy tabiat, ikkinchisi -
sun'iy muhit, ularsiz inson endi o'z hayotini tasavvur qila olmaydi. mavjudlik)
- virtual deb ataladigan narsa, u o'zining ontologik xususiyatlariga ko'ra
birinchi ikkitasiga deyarli o'xshamaydi, lekin inson uchun ahamiyati va
samarali foydalanish imkoniyatlari jihatidan ulardan kam emas.
Shunday qilib, ilmiy-texnikaviy inqilob butun texnik asoslarni, ishlab
chiqarishning texnologik usulini qayta qurishga olib keldi, jamiyatning
ijtimoiy tuzilishida jiddiy o'zgarishlarni keltirib chiqardi, ta'lim, bo'sh vaqt va
boshqalarga ta'sir ko'rsatdi. Bu o‘zgarishlar shu qadar radikalki, ular
“texnogen tsivilizatsiya”, “postsindustrial” jamiyat yoki “axborot” jamiyati deb
ataladigan yangi tsivilizatsiya tartibining boshlanishini aytishga imkon
beradi. Axborot har qanday shaklda zamonaviy ishlab chiqarishning asosiy
resursiga aylanib bormoqda., shuning uchun olimlar tomonidan insoniyat
sivilizatsiyasi rivojlanishining hozirgi bosqichiga nom berilgan. Shunday qilib, zamonaviy jamiyatning rivojlanishi moddiy ne'matlar ishlab
chiqarishni xizmatlar ishlab chiqarish bilan almashtirishga emas, balki tayyor
mahsulotning moddiy tarkibiy qismlarini axborot komponentlari bilan
almashtirishga olib keladi. Buning oqibati asosiy ishlab chiqarish omillari
sifatida xom ashyo va ishchi kuchi rolining pasayishi hisoblanadi. «Axborot
jamiyati»ning shakllanishi hukmron moddiy o‘sish bilan emas, balki jahon
ijtimoiy-tabiiy tizimlari va ularning elementlarining sifat jihatdan
rivojlanish dinamikasi bilan belgilanadigan yangi turdagi texnik taraqqiyot
darajasiga erishishni nazarda tutadi.

4.Hozirgi kunda axborotlashtirish va telekominikatsiya masalasi.

Axborot-telekommunikatsiya tizimlari va tarmoq axborot texnologiyalarining
Rivojlanish darajasi mamlakat axborot salohiyatining eng muhim
Xarakteristikasi hisoblanadi. Aynan shu xususiyat bugungi kunda nafaqat
Mamlakatning ichki axborot resurslaridan samarali foydalanishning real
Imkoniyatlarini, balki uning jahon axborot makoniga kirish darajasini, ya’ni
Jahon axborot resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini ham belgilab beradi.
Mamlakat telekommunikatsiya makonining rivojlanishi ikki asosiy omil bilan
Belgilanadi:
• mamlakatning birlamchi aloqa tarmog‘ini rivojlantirish;
• tarmoq axborot texnologiyalarining rivojlanish darajasi.
Shuni ta’kidlash kerakki, yuqoridagi ikkala omil ham o’zaro bog’liq va o’zaro
Bog’liqdir. Bu shuni anglatadiki, yanada rivojlangan va takomillashtirilgan
Aloqa tarmog’i yanada samarali tarmoq axborot texnologiyalaridan foydalanish
Imkonini beradi. O’z navbatida, ilg’or texnologiyalarning paydo bo’lishi

Jamiyatni aloqa tarmog’ini rivojlantirishga undaydi.Shuni ta’kidlash kerakki, aloqa tarmog’i telekommunikatsiya infratuzilmasining

Eng qimmat elementi hisoblanadi . Uni yaratish qiymati avtomobil yoki temir
Yo’l transporti tarmoqlarini qurish xarajatlari bilan taqqoslanadi. Aynan shuning
Uchun ham dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida aloqa tarmoqlarini
Rivojlantirish sakrash yo’li bilan emas, balki evolyutsion yo’l bilan amalga
Oshirilmoqda. Shu bilan birga, aloqa tarmog’ining yangi, zamonaviyroq
Bo’limlari mavjudlari bilan birlashtiriladi yoki ularni bosqichma-bosqich
Almashtiradi.
Shunday qilib, axborot va telekommunikatsiya tizimlarini yaratish uchun
Foydalaniladigan deyarli barcha zamonaviy aloqa tarmoqlarida texnik
Xususiyatlari va funksionalligi jihatidan farq qiluvchi bir nechta tarmoq
Bo’limlari deyarli har doim bir vaqtning o’zida mavjud va birgalikda
Ishlaydi. Ushbu holatlar tarmoq axborot texnologiyalarini yaratish va ulardan
Foydalanish strategiyasi va taktikasini belgilaydi, ular ham, qoida tariqasida,
Murakkab, ya’ni aloqa tarmog’ining talablari va cheklovlariga javob beradigan
Va bir vaqtning o’zida ishlaydigan tarmoq texnologiyalarining bir nechta
Turlarini o’z ichiga oladi.
Tarmoq axborot texnologiyalari aloqa kanallarining rivojlanishi bilan parallel va
O’zaro bog’liq holda rivojlandi. 20-asr boshlarida telegraf va telefon aloqa
Tarmoqlarining asosini analog simli va radioaloqa kanallari tashkil etgan boʻlib,
Keyinchalik ular mikroelektronikaning rivojlanishi bilan tobora koʻproq raqamli
Optik tolali aloqa liniyalari bilan almashtirila boshlandi. Axborot uzatish tezligi
Jihatidan ancha yuqori xususiyatlarga ega.
Shu munosabat bilan 20-asrning o’rtalarida telekommunikatsiya
Texnologiyalarining yangi mustaqil kontseptsiyasi paydo bo’ldi, bu
Telekommunikatsiya tizimlarining ishlashini oqilona tashkil etish usullarini anglatadi
Axborot texnologiyalarini rivojlantirishning ushbu yo’nalishi so’nggi o’n
Yilliklarda jadal rivojlanib bormoqda va nafaqat jamiyatda axborotlashtirish
Jarayonlarining rivojlanishiga, balki so’nggi yillarda paydo bo’layotgan yangi
Axborot muhitining butun tabiatiga sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda.
Tor polosali tarmoqlar axborotni aloqa kanallari orqali 2 Mb/s dan
Oshmaydigan tezlikda, ya’ni ikki megabaytlik to’siq deb ataladigan darajaga
Qadar uzatishni ta’minlaydi. Keng polosali tarmoqlarga kelsak, bugungi kunda
Bu erda ikkita yuqori tezlik standarti qo’llaniladi – 155 Mb / s va 622 Mb / s, bu
Heterojen ma’lumotlarni (nutq, video matn, televizion tasvirlar) uzatishni
Ta’minlaydi, shuningdek, tarqatilgan tarmoqni amalga oshirishni ta’minlaydi.
Axborotni qayta ishlash rejimi.
Texnologiya X.25 . Tor polosali tarmoqlarda keng tarqalgan
Telekommunikatsiya texnologiyalaridan biri X.25 fazo-vaqt paketli
Kommutatsiya texnologiyasidir. X.25 belgisi ma’lumotlar tarmoqlari uchun
ICTT tavsiyalaridan birining qisqartmasi bilan mos keladi.
Ushbu texnologiyaning o’ziga xos xususiyati shundaki, telekommunikatsiya
Tizimida abonentlar o’rtasida virtual kanallar deb ataladiganlar tashkil etilgan
Bo’lib, ular orqali ma’lumotlar paketlari uzatiladi. Shu bilan birga,
Foydalanuvchilarga uni etkazib berish ishonchliligini oshirish uchun tarmoqqa
Axborotni uzatish jarayonini boshqarishning ancha murakkab funktsiyalari
Yuklangan.
X.25 texnologiyasi va uning turli modifikatsiyalari past va o’rta sifatli aloqa
Kanallaridan foydalanganda ham telekommunikatsiya tarmoqlarida qoniqarli
Ishlaydi. Shuning uchun ham ular jahon amaliyotida juda keng
Tarqalgan. Ushbu texnologiya bugungi kunda ham, ayniqsa, Rossiya va MDH
Mamlakatlarida qo’llaniladi, bu erda, siz bilganingizdek, aloqa kanallarining
Sifati hali ham ko’p narsani talab qiladi.
X.25 texnologiyasi abonent darajasida, ya’ni telekommunikatsiya tarmog’ining
Markaziy elementlariga abonent uskunasini ulash yo’llarida qo’llaniladi, bu esa
Uning asosiy kommutatsiya markazlari o’rtasida axborotni tashishni
Ta’minlaydi, ko’pincha bir-biridan sezilarli masofada joylashgan. Shu bilan
Birga, xuddi shu texnologiya xabarlarni almashtirish markazlarining (MCC)
O’zlari o’rtasida ma’lumot almashishda ham qo’llanilishi mumkin. Shu bilan
Birga, har bir MSC xabarlarni aloqa kanallari orqali uzatishda yuzaga
Keladigan xatolarni aniqlaydi va tuzatadi.Uzoq vaqt davomida, deyarli bozor iqtisodiyotiga o’tish boshlanishidan oldin,

Rossiyada axborot va telekommunikatsiya tizimlari radial tuzilishga ega edi,

Chunki ular mamlakatimizda mavjud bo’lgan iqtisodiyotning markazlashtirilgan

Xususiyatini aks ettirdi. Zero, har bir sanoat korxonasi, ma’muriy yoki moliya

Tashkiloti uchun o‘sha davrda viloyat miqyosidagi boshqa tashkilotlardan ko‘ra

Viloyat yoki poytaxt markazi bilan yaxshi aloqada bo‘lish muhimroq edi.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish bilan vaziyat tubdan o’zgardi. Iqtisodiyotni

Markazsizlashtirish mintaqaviy darajada axborot aloqalarini sezilarli darajada

Mustahkamlash zaruratini keltirib chiqardi, buning uchun mamlakatda zarur

Ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar yaratilgan. Ularga munosabat mintaqaviy axborot

Va telekommunikatsiya tizimlarini (RITKS) yaratish edi.

1992-1993 yillarda Rossiya Fanlar akademiyasining Informatika muammolari

Instituti RITKSni yaratishda mamlakatning asosiy axborot ehtiyojlarini,

Shuningdek, Rossiya Federatsiyasi mintaqalarining rivojlanishi uchun tubdan

Muhim bo’lgan sharoit va xususiyatlarini tizimli tahlil qildi. RITKSni ishlab

Chiqish va joriy etish va ushbu sohada davlat ilmiy-texnika siyosatini amalga

Oshirish konsepsiyasi. Ushbu tahlil natijalari quyidagilarni ko’rsatdi.Viloyat, shahar va tuman miqyosidagi ma’muriy organlar axborot xizmatlarini

Yanada xilma-xilligini talab qiladi. Bunga yetarlicha katta hajmdagi maʼlumotlar

Fayllarini oʻtkazish va faksimil maʼlumotlarni oʻtkazish, tuman markazlarining

Huquqiy va moliyaviy maʼlumotlarning hududiy maʼlumotlar bazalariga,

Shuningdek, elektron pochtaga kirishi kiradi. Shu sababli, ushbu alohida

Abonentlar guruhining axborotga bo’lgan ehtiyojlari, asosan, yaratilgan

RITKSning tashqi ko’rinishi va funktsional xususiyatlarini aniqlaydi.

Bundan tashqari, Rossiyaning hozirgi iqtisodiy sharoitida faqat mintaqa

(viloyat yoki respublika) ma’muriyati RITKSni yaratish bo’yicha loyihalarni

Moliyalashtirish muammosini (qisman yoki to’liq) hal qila oladi. Shuning uchun

Uning bunday loyihalarda ishtirok etishi eng muhim shartdir.

Uchinchi guruh abonentlari – banklar va moliya kompaniyalari RITKSni

Yaratish uchun yaxshi moliyaviy imkoniyatlarga ega, shuningdek, uzatiladigan
Ma’lumotlarning samaradorligi, ishonchliligi va maxfiyligiga nisbatan yuqori
Talablarga ega. Ko’pincha, ushbu tashkilotlar o’zlarining korporativ axborot va
Telekommunikatsiya tizimlarini mustaqil ravishda yaratishga harakat qilishadi,
Buning uchun tegishli import uskunalarini sotib olishadi.
Biroq, ko’p hollarda bu urinishlar juda yomon yakunlanadi va bu tashkilotlar
Uchun katta yo’qotishlarga olib keladi. Buning sabablari shundaki, ITCSning
Xorijiy ishlanmalari, qoida tariqasida, Rossiyada hali ham juda kam bo’lgan
Yuqori sifatli va etarlicha yuqori tezlikdagi aloqa kanallarini talab
Qiladi. Bundan tashqari, kompaniyaning shaxsiy korporativ tarmog’ida ijaraga
Olingan aloqa kanallarining yuklanish darajasi juda past (taxminan 20%) bo’lib
Chiqadi, bu esa bunday tarmoqlarning ishlashini foydasiz qiladi. Shu sababli,
Rossiyaning bir qator mintaqalarida mamlakatimizda allaqachon faoliyat
Ko’rsatayotgan Rusni va Rospak telekommunikatsiya tizimlarining
Imkoniyatlaridan foydalanish asosida mintaqaviy bank tarmoqlarini yaratishga.RITKSni yaratishda rivojlangan mamlakatlarda aloqa tarmog’ining
Rivojlanishidan sezilarli darajada orqada qoladigan Rossiya hududlarida aloqa
Tarmog’ining haqiqiy rivojlanishi holatini hisobga olish kerak. Shunday qilib,
Masalan, Rossiya mintaqalaridagi umumiy telefon tarmog’i bugungi kunda
Past sifatli analog aloqa kanallari va eskirgan kommutatsiya uskunalaridan
Foydalanadi. Mamlakatning deyarli barcha viloyat markazlarida raqamli
Ma’lumotlarni uzatish uchun uskunalar mavjud bo’lsa-da, lekin u hali ham
Cheklangan miqdorda qo’llaniladi. Faqat so’nggi yillarda Rossiyada raqamli
Aloqa kanallariga o’tish boshlandi, bu katta kapital qo’yilmalarni talab qiladi va
Shuning uchun etarli sur’atda amalga oshirilmaydi.Rossiyada mavjud idoraviy ma’lumotlarni uzatish tizimlari, qoida tariqasida,
Mintaqaviy markazlarda o’zlarining so’nggi nuqtalariga ega. Shu sababli,
Ushbu tizimlar orqali taqdim etilayotgan barcha ma’lumotlar faqat hududiy
Abonentlarga yetib boradi va viloyat markazlariga amalda etib
Bormaydi. Bundan tashqari, idoraviy tizimlar turli xil original texnik echimlar
Asosida qurilgan va aksariyat hollarda bir-biriga ma’lumot mos kelmaydi.

3. 
   Muhim tashkiliy muammo – bu RITKSning ishlashini ta’minlashdan iborat
   

Bo’lib, u faqat aloqa kanallari etarlicha yuklanganda, ayniqsa tizimning alohida
Markazlari o’rtasida axborot uzatishning transport darajasida iqtisodiy jihatdan
Foydali bo’lishi mumkin. Bu RITKS axborot xizmatlarining narxini va o’zini
Oqlash muddatini belgilaydi.
Rossiyada RITKSni yaratish shartlari va xususiyatlarini tizimli tahlil qilishning
Yuqoridagi natijalariga asoslanib, Rossiya Fanlar akademiyasining Informatika
Muammolari instituti RITKSni ishlab chiqish va joriy etish bo’yicha
Kontseptsiya va tizim loyihasini ishlab chiqdi, bunda jahon va zamonaviy
Amaliyotda tarmoq telekommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishning
Asosiy tendentsiyalari, shuningdek, Rossiya Federatsiyasida aloqa
Tarmog’ining haqiqiy holati va rivojlanish istiqbollari.
Ushbu hujjatlar asosida RITKS yaratish uchun standart dizayn
Echimlari ishlab chiqilgan bo’lib , ular muvaffaqiyatli amalga oshirildi va
Rossiyaning bir qator mintaqalarida amaliy sinovdan o’tkazildi. Masalan,
Ushbu qarorlar asosida 1993-1995 yillar.1995 yilda Rossiyada “1995-1998 yillarga fan va ta’lim uchun kompyuter
Telekommunikatsiyalari milliy tarmog’ini yaratish bo’yicha idoralararo dastur”
Shakllantirildi va amalga oshirish uchun qabul qilindi. Ushbu dastur
Ishtirokchilari Rossiya Fanlar akademiyasining ilmiy-tadqiqot tashkilotlari,
Rossiya Fan va texnik siyosat vazirligi, Rossiyaning universitetlari va boshqa
Oliy o’quv yurtlari, yirik kutubxonalar va axborot markazlari edi.
Ushbu dasturni shakllantirish va amalga oshirishda alohida olimlar yoki kichik
Ijodiy jamoalar tomonidan amalga oshirilgan ilmiy loyihalarni moliyalashtirish
Uchun byudjet mablag’larini tanlov asosida taqsimlovchi davlat tashkiloti –
Rossiya fundamental tadqiqotlar jamg’armasi (RFBR) faol rol o’ynadi.
Ushbu dasturni amalga oshirish natijasida ikki-uch yil ichida Rossiyada
Fundamental fan va ta’lim manfaatlarida foydalaniladigan kompyuter
Telekommunikatsiyalarini rivojlantirishda sifat o’zgarishlariga erishiladi deb
Taxmin qilingan edi. Xususan, Moskvada Yevropa transport
Telekommunikatsiya tarmog‘ining tugunini yaratish va sig‘imi 2 Mb/s gacha
Bo‘lgan Moskva-Parij yer usti ma’lumotlar uzatish kanalini tashkil etish
Rejalashtirilgan edi.Moskva va Sankt-Peterburg telekommunikatsiya tarmoqlari o’rtasida Rossiya
Va xalqaro trafikni taqsimlashni optimallashtirish imkonini beruvchi Moskva –
Sankt-Peterburg yuqori tezlikdagi ma’lumotlarni uzatish liniyasi ham yaratildi.
Mazkur dastur doirasida fan va ta’lim ehtiyojlarini qondirishga mo‘ljallangan
Hududiy telekommunikatsiya tarmoqlarini maqsadli shakllantirish boshlandi.Ushbu dasturning katta qismi Rossiyaning turli mintaqalarida ilmiy va ta’lim
Tashkilotlari uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarning kompyuter ma’lumotlar
Banklarini yaratish va rivojlantirishga qaratilgan . Ushbu ma’lumotlarga milliy
Va mintaqaviy telekommunikatsiya tizimlari orqali kirish mumkin bo’ladi.
Ushbu dastur asosan Rossiya federal byudjetidan moliyalashtirildi. Biroq,
Keyingi moliyaviy inqiroz tufayli yuzaga kelgan ma’lum sabablarga ko’ra bu
Mablag’lar to’liq ajratilmagan. Shunga qaramay, ushbu idoralararo dasturning
Ko’plab vazifalari hali ham amalga oshirildi va bu Rossiyada zamonaviy ilmiy
Va ta’lim makonini yaratish yo’lidagi yana bir muhim qadamdir.
Ushbu dasturni amalga oshirish natijasida Rossiyaning bir qator mintaqalarida
Fan va oliy ta’lim tashkilotlari uchun telekommunikatsiya tarmoqlari
Yaratildi. Misol uchun, ushbu dastur doirasida bir qator ilmiy va ta’lim
Markazlarini birlashtirgan Moskva magistral tarmog’i allaqachon
Yaratilgan. Bu, albatta, ta’lim va fundamental fanni integratsiyalash muammosini hal etishga yordam beradi.

5.Sovuq urushning svilizatsiyaga ta`siri

Sovuq urush” sivilizatsiyalar o’rtasidagi qarama-qarshilik sifatida

Buyuk G’alaba yilida SSSR va AQSh o’rtasida katta qarama-qarshilik

Boshlandi. Agar urush SSSRning iqtisodiy rivojlanishini 10 yildan ortiq vaqtga

Kechiktirgan bo’lsa, AQSh bu davrda o’zining iqtisodiy va harbiy salohiyatini

2,7 barobar oshirdi va nihoyat o’zini nafaqat moliyaviy-iqtisodiy, balki siyosiy

Markaz sifatida ham ko’rsatdi. G’arb dunyosining kapitalistik tizimi. Urush

Oxiriga kelib AQShning jahon sanoat ishlab chiqarishidagi ulushi 60% ni

Tashkil etdi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Qo’shma Shtatlar kapitalistik

Dunyoning jahon oltin zahiralarining 2/3 qismini o’z qo’lida to’pladi, sanoat va

Harbiy-strategik xom ashyoning eng muhim turlari zahiralarining ½ qismini

Nazorat qildi. 1945-1949 yillarda Qo’shma Shtatlar dunyoda yadro quroliga

Ega bo’lgan yagona davlat edi.

• Innovatsiyalar. Atom bombasi

Robert Oppengeymer 1904 yilda Nyu-Yorkda nemis yahudiylarining

Badavlat oilasida tug’ilgan. 1925 yilda u Garvard universitetini 3 yil

Davomida tamomlagan va 1921 yilda (23 yoshida) kvant nazariyasining eng

Muhim qismini ishlab chiqish uchun doktorlik darajasini oldi (Maks Bor

Bilan birga). 1943-1945 yillarda R. Oppengeymer Amerika atom bombasini

Yaratishga rahbarlik qildi. Manxetten loyihasini professional harbiy ofitser

Lesli R. Groves boshqargan. Loyihaga 2 milliard dollar sarflandi. 1945 yil 6 avgustda Enola Gay bombardimonchisi Yaponiyaning Xirosima
shahriga Baby bombasini tashladi. Atom "qo'ziqorin" 9 ming metr
balandlikka ko'tarildi.Kuchli issiqlik (kamida 3000 ° C) va zarba to'lqini bir
necha soniya ichida 200 mingga yaqin odamni va 60 mingga yaqin
binolarni vayron qildi.
R. Oppengeymer AQSH Atom energiyasi boʻyicha komissiyasi Bosh
maslahat qoʻmitasi raisi (1947—1952), Prinstondagi fundamental
tadqiqotlar instituti direktori (1947—1966) boʻlgan. U Yaponiyaning atom
bombasi natijalaridan hayratda qoldi, vodorod bombasini yaratishga qarshi
chiqdi. Shu munosabat bilan u (1953) "sadoqatsizlik"da ayblanib, yashirin
ishdan chetlashtirildi. Vodorod bombasini tayyorlash bo'yicha ishlarga
Edvard Teller rahbarlik qildi.
Atom bombasiga monopoliyaga ega bo'lgan Qo'shma Shtatlar tashqi siyosat
masalalarida yadroviy shantajga murojaat qila boshladi. Sovet rahbariyati
urushdan keyingi siyosatida qo'shinlari Markaziy, Janubi-Sharqiy va Sharqiy
Evropada, Xitoy va Koreyada joylashgan Qizil Armiyaning harbiy qudratiga
ishondi.
1949-yil avgustida, Sovet atom bombasi muvaffaqiyatli sinovdan
oʻtkazilgandan soʻng, Amerikaning atom qurollari monopoliyasiga barham
berildi. Uni yaratishda uch karra Sotsialistik Mehnat Qahramonlari
akademiklar I. V. Kurchatov, A. P. Aleksandrov, A. D. Saxarov, Yu. B. Xariton,
L. B. Zeldovichlar katta rol o'ynagan. Eng murakkab ilmiy, texnik va harbiysiyosiy muammolarni hal qilishning maqbul usullarini tanlashga Sovet
razvedkasi (Klaus Fuchs va boshqalar) tomonidan olingan ma'lumotlar
yordam berdi. Sovet atom loyihasining umumiy boshqaruvini L.P. Beriya
amalga oshirdi. 1953 yilda AQSh bilan deyarli bir vaqtda SSSRda vodorod
qurollari paydo bo'ldi. Amerikalik mutaxassislar bunga ishonmadilar, ular
vayron bo'lgan Rossiya 20 yildan keyin o'z atom qurolini yarata olmaydi, deb
ishonishdi.
Sovuq urush odatda o'quv adabiyotlarida yaxshi ifodalanadi. Shuning uchun
biz uning mazmunini jadval shaklida eslatish bilan cheklanamiz.
• Ismlar. Igor Vasilevich Kurchatov
Igor Vasilevich Kurchatov (1902/03-1960) - buyuk sovet fizigi, SSSRda atom
fani va texnologiyasi bo'yicha ishlarning atoqli tashkilotchisi va
rahbari. Ferroelektriklarni o'rganish bilan shug'ullanadi. Hamkorlari bilan
birgalikda u yadro izometriyasini kashf etdi. Kurchatov rahbarligida
birinchi mahalliy siklotron qurildi (1939), uran yadrolarining o'z-o'zidanbo'linishi aniqlandi (1940), kemalar uchun minalardan himoya qilish ishlab
chiqildi, Evropada birinchi yadro reaktori (1946), 1946 yilda birinchi atom
bombasi. SSSR (1949), dunyodagi birinchi termoyadro bombasi (1953) va
atom elektr stantsiyasi (1954). Atom energiyasi institutining asoschisi va
birinchi direktori (1943 yildan). I. V. Kurchatov SSSR Fanlar
akademiyasining akademigi, uch karra Sotsialistik Mehnat Qahramoni,
Lenin va to'rtta SSSR Davlat mukofotlari laureati edi. Sovuq urushning o'ziga xos xususiyati keng ko'lamli qurollanish poygasi
edi.Shu bilan birga, SSSR deyarli har doim quvib ketish holatida edi. 1960-
yillarning o'rtalarida. Pentagon (AQSh armiyasining majoziy ta'rifi,
Vashingtondagi ulkan beshburchakli binoda joylashgan) suv osti kemalariga
o'rnatilgan Polaris A-3 raketalarini bir nechta jangovar kallaklar (MIRV) bilanjihozlashni boshladi. 1960 yilda AQShda 48 ta ballistik raketa bo'lgan 3 ta
qayiq bor edi (har bir raketa bitta zaryadga ega edi). 1960 yilda SSSRda
bunday suv osti kemalari umuman yo'q edi. 1970 yilda AQShda 656 ta raketa
va 2048 ta zaryadga ega 41 ta qayiq bor edi, SSSRda esa 316 ta raketa va bir xil
miqdordagi zaryadga ega 20 ta qayiq bor edi. 1986 yilda AQShda yadroviy
ballistik raketalarga ega 38 ta suv osti kemasi, SSSRda 61 ta, Amerika ballistik
raketalarida 672 ta (taxminan 7000 ta zaryad), SSSRda 922 ta (taxminan
3000 ta zaryad) bor edi.
1970-yillarning boshlariga kelib. Sovet rahbariyati SSSR va AQSh o'rtasida
strategik hujum qurollarida paritetga (tenglik) erishilganligini e'lon
qildi. Ikkala mamlakatdagi yadro triadalari tuzilishi jihatidan bir oz farq
qildi. SSSRda ko'proq quruqlikdagi qit'alararo raketalar va suv osti
kemalaridan uchiriladigan ballistik raketalar mavjud edi. AQSh ko'proq
strategik bombardimonchi samolyotlarga ega edi. AQShda 2480 ta ishga
tushirish moslamasi va 10 000 ta strategik raketa bor edi. SSSRda 2208 ta
o'rnatish va 14 800 ta to'lov mavjud[207].
Keyingi yillarda erishilgan paritet saqlanib qoldi. Qurollanish poygasini
cheklovchi[208] va xalqaro xavfsizlikni mustahkamlovchi muhim kelishuvlar
imzolandi. Yevropada urushdan keyingi holat-kvoni saqlab qolish muhimligi
ta’kidlandi.
• Ismlar. Jon Fitsjerald Kennedi
Jon Fitsjerald Kennedi (1917-1963), AQSH prezidenti 1961-1963 Qo'shma
Shtatlardagi eng katta, eng boy va nufuzli oilalardan biriga tegishli. U
Ikkinchi Jahon urushida xizmat qilgan, torpedo qayig'i yarmiga
bo'linganida umurtqa pog'onasini shikastlagan. Siyosat Kennedi oilasining
ishi bo'lib, D.F.Kennedi kongressmen, keyinroq esa eng yosh senator
bo'ldi. 1960 yilda tashqi jozibasi, zo'r notiqlik mahorati va yaxshi siyosiy
obro'si, oilasining ko'magi bilan uni Oq uyga olib keldi.
U “Yangi chegara” konsepsiyasini ilgari surdi, uning maqsadi “kuchli
Amerika”ni yaratish edi. "Vataningiz siz uchun nima qila oladi deb
so'ramang, vataningiz uchun nima qila olishingizni so'rang ",
dedi yosh prezident amerikaliklarga. Tashqi siyosatda u sovuq urushni
yumshatish va muzokaralar olib borish tarafdori edi. 1962 yil kuzida Karib
dengizi inqirozi paytida D. F. Kennedi va N. S. Xrushchev murosaga
kelishdi. Qo'shma Shtatlar rahbariyati sotsializm qurilishini e'lon qilgan
Kubaga hujum qilmaslikka va'da berdi. SSSR Ozodlik orolidan raketalarini olib chiqib ketdi. Kennedi, albatta, AQShning dunyodagi mavqeini mustahkamlashga harakat
qildi. Ammo uning so'zlari ham ma'lum: "Insoniyat urushlarni tugatishi
kerak - yoki urushlar uni tugatadi". Kennedining Moskvadagi pozitsiyasi
tufayli Atmosferada, kosmosda va suv ostida yadroviy qurollarni sinovdan
o'tkazishni taqiqlash to'g'risidagi shartnoma imzolandi. Realistik va ijodkor
Amerika prezidenti 1963 yilning noyabrida o‘ldirilgan.
AQSh SSSRni asosiy dushman deb hisobladi. G'arbiy Evropa, Osiyo, Afrika,
Lotin Amerikasi, Yaqin Sharq va okean orollarida xorijiy harbiy bazalar va
ishg'ol guruhlari global tarmog'i yaratildi, bu uch tomonlama vazifani bajardi:
Sovet Ittifoqi va sotsialistik hamjamiyat uchun haqiqiy xavf tug'dirdi; AQShga
ma'qul keladigan hukumatlarni qo'llab-quvvatlash; Amerika
monopoliyalarining iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish.
Amerika rahbarligida nemis fashizmi va yapon militarizmi ustidan qozonilgan
gʻalabadan soʻng kapitalistik dunyo ichidagi qarama-qarshiliklar bartaraf etila
boshlandi, bu ikki jahon urushini keltirib chiqardi va sovet diplomatiyasi
tomonidan muvaffaqiyatli foydalanildi. 40-yillarning ikkinchi yarmida. 20-
asr Qo'shma Shtatlar Marshall rejasi doirasida ko'plab mamlakatlarga katta
yordam ko'rsatdi. Uning amalga oshirilishi AQShning siyosiy va iqtisodiy
ta'sirini kuchaytirish bilan bir vaqtda G'arbiy Evropa iqtisodiyotining tez
tiklanishiga yordam berdi. Bir qancha harbiy-siyosiy bloklar vujudga keldi:
NATO (Shimoliy Atlantika Shartnomasi Tashkiloti), SEATO (Janubiy-Sharqiy
Osiyo Shartnomasi Tashkiloti), CENTO (Markaziy Shartnoma Tashkiloti),
ANZUS (Avstraliya, Yangi Zelandiya, AQSH).
AQSH koʻplab harbiy mojarolar, harbiy-siyosiy inqirozlar, xalqaro
maydondagi asoratlarning tashabbuskori yoki faol ishtirokchisi boʻlgan. AQSh
bir necha bor SSSRni, butun dunyoni atom qurolidan foydalanish imkoniyati
bilan shantaj qildi[209].
Sovet Ittifoqida mudofaa salohiyatini oshirish va qurollanishni yaxshilash
bo'yicha ham ko'p ishlar qilindi. SSSRda har oy koinotga 5–6 ta harbiy
samolyot uchirildi, har yili 15–20 ta atom va vodorod bombalari sinovdan
oʻtkazildi. 1991 yilga kelib, amerikalik mutaxassislarning fikriga ko'ra,
dunyoda 50 million Kalashnikov avtomati va atigi 8 million dona Amerika M-
16 miltig'i mavjud edi. Aholining boshqa ijtimoiy guruhlari uchun mavjud
bo'lmagan maxsus moliyalashtirish, imtiyoz va imtiyozlar yopiq maxfiy
tizimning sun'iy sharoitida ular bilan bog'liq millionlab ishchilar,
muhandislar, olimlar, harbiy mutaxassislar mavjud edi. Fuqarolik sanoatni
rivojlantirish ikkinchi darajali masala deb qaraldi, iqtisodiyot
harbiylashtirilgan edi. 1989 yilga kelib, sovet mualliflarining hisob-kitoblariga
ko'ra, SSSRning "mudofaa uchun" xarajatlari 51 ni tashkil etdi. Yalpi milliymahsulotning 9% yoki ishlab chiqarish milliy daromadining 73,1% ni tashkil
etadi[210]. Mamlakatda ishlab chiqarilgan metallar, sement, paxta va boshqa
materiallarning qancha qismi, shuningdek, odam-soat va valyutaning
iqtisodiyotning harbiy sektoriga ketgani haqidagi aniq maʼlumotlar
yopiqligicha qolmoqda.
• Innovatsiyalar. Suv osti kemasi
1620-yilda gollandiyalik Kornelius van Drebbel ingliz qiroli Jeyms I uchun
suv osti kemasini loyihalashtirdi. 1800-yilda Robert Fulton Napoleon I
uchun “Nautilus”ni qurdi. Haqiqiy suv osti kemalari 19-asr oxirida, ichki
yonuv dvigatellari paydo boʻlgach, qurila boshlandi. kuchli elektr motorlar
va samarali batareyalar. Suv osti kemalari ikkala jahon urushida ham
muhim rol o'ynagan. 1954 yilda atom suv osti kemalari paydo bo'ldi. Ular 30
tugungacha bo'lgan tezlikda katta chuqurlikda ishlashlari mumkin. Bitta suv
osti kemasining qit'alararo ballistik raketalarining zarba kuchi juda
katta. Uchirish sirtdan ham, suv ostidan ham amalga oshirilishi mumkin.
Sovet rahbarlarida o'ziga xos "22 iyun sindromi" bor edi. "Ular bizni ichki
ishtonimizda topa olmaydi", dedi Xrushchev mudofaa xarajatlari zarurligini
tushuntirib. Ammo masala faqat himoya bilan cheklanib qolmadi. "Jahon
inqilobi" g'oyasi Sovet rahbarlarining arsenalida qoldi va o'ta shafqatsiz
ambitsiyalar, o'z imkoniyatlarini ortiqcha baholash Sovet rahbarlari bilan
yana bir shafqatsiz hazil bo'ldi. 1979 yilda mutaxassislarning
ogohlantirishlariga qaramay, SSSR Afg'onistonga o'z qo'shinlarini
kiritdi. Mamlakatning xalqaro obro'siga katta zarar yetkazildi. Ko'pchilik
Afg'onistonga qo'shin kiritilishini kuchsiz qo'shnining ichki ishlariga
aralashish, aralashish deb baholadi. G'arbda bu harakatlar SSSRning "janubiy
dengizlarga", Fors ko'rfaziga borish, Yaqin Sharqda o'z pozitsiyalarini
mustahkamlash istagi sifatida qabul qilindi. 1980 yilda ko'plab davlatlar
Moskva Olimpiadasini boykot qildilar. savdo-iqtisodiy va boshqa
munosabatlarni muzlatib qo'ydi. 1987 yilda BMTning 159 a'zosidan 120 dan
ortiq davlat Sovet qo'shinlarining Afg'onistondan olib chiqilishini yoqlab ovoz
berdi. Afg'onistondagi kampaniya uzoq davom etdi va mamlakatda juda
mashhur emas edi. Yuz minglab afg'onlar o'ldirilgan yoki mamlakatni tark
etgan (15 million aholi). Afg'onistonda SSSRning tuzatib bo'lmaydigan
yo'qotishlari 14751 kishini, sanitariya - 469685 kishini tashkil etdi.[211] 1989
yil fevral oyida Afg'onistondan qo'shinlar olib chiqildi.
"Gorbachyov qayta qurish" boshlanishi sharoitida 1989 yil kuzida Sovet
siyosiy rahbariyati GDR, Chexoslovakiya, Vengriya, Bolgariya va
Ruminiyadagi hukmron rejimlar va demokratik muxolifat o'rtasidagi kurashga
aralashmadi. Dastlabki to'rtta davlatda "baxmal inqiloblar" g'alabaqozondi. Siyosatchilarning antikommunistik guruhlari hokimiyatga tinch yo’l

bilan keldilar. Ruminiyada qurolli qoʻzgʻolon natijasida Chausheskuning

diktatorlik rejimi agʻdarildi va diktatorning oʻzi rafiqasi bilan birga otib

tashlandi.

1990 yilda Varshava shartnomasi tashkiloti (1955 yilda tuzilgan)

Tugatildi. 1990 yil kuzida G’arbiy va Sharqiy Germaniya birlashdi, birlashgan

GFR NATO blokining bir qismi bo’lib qoldi. Sovuq urushning ramzi

Hisoblangan Berlin devori buzib tashlandi[212]. 1991 yilda esa SSSR

Parchalanib ketdi. Sovuq urush AQSh va butun G’arb blokining to’liq g’alabasi

Bilan yakunlandi.

Ko’pgina zamondoshlar uzoq muddatli harbiy-siyosiy qarama-qarshilikning

Ushbu finalini xiyonat, M. S. Gorbachevning G’arbga taslim bo’lishi, uning

Ichki siyosiy yo’nalishini, mashhur “qayta qurish” ni qo’llab-quvvatlash

Evaziga rozi bo’lganligi bilan izohlaydilar. SSSRning sobiq birinchi

Prezidentining eng murosasiz raqiblari uni to’g’ridan-to’g’ri amerikalik josus,

Mason, “zulmat shahzodasi” va boshqalar deb atashadi. Boshqalar esa M. S.

Gorbachyovning harakatlariga tushuntirish va asos topib, uning qurboni

Bo’lganini ta’kidlaydilar. Uning yaxshi niyatidan kuchliroq bo’lib chiqdi

Noqulay holatlar.

Darhol aytaylik, Sovet Ittifoqidan farqli o’laroq, Qo’shma Shtatlar deyarli ellik

Yil davomida “qurol va sariyog’”ga ega bo’lish uchun etarli mablag’ga ega edi.

Sovuq urushning boshlanishi. Global harbiy qarama-qarshilikning eng

Qulay natijalari Qo’shma Shtatlar uchun bo’ldi. Birinchi jahon urushida bo’lgani

Kabi, amerikaliklar Tinch okeani va Atlantika okeanlari tomonidan yaxshi

Himoyalangan. Ularning hududiga birorta ham dushman bombasi

Tushmadi. Agar urush SSSRning iqtisodiy rivojlanishini 10 yildan ortiq vaqtga

Kechiktirgan bo’lsa, AQSh urush yillarida o’zining iqtisodiy va harbiy

Salohiyatini 2,7 baravar oshirdi va nihoyat o’zini nafaqat moliyaviy-iqtisodiy,

Balki siyosiy davlat sifatida ham ko’rsatdi. G’arb dunyosining markazi,

Kapitalistik tizim.

Urush oxiriga kelib AQShning jahon sanoat ishlab chiqarishidagi ulushi 60% ni

Tashkil etdi. Samolyotlarning umumiy soni 150 000 dan oshdi.30 ta zarba

Beruvchi va 84 ta eskort aviatashuvchi “Stars and Stripes” bayrog‘i ostida

Parvoz qildi. Ikkinchi jahon urushidan keyin AQSH kapitalistik dunyoda jahon

Oltin zahiralarining 2/3 qismini oʻz qoʻlida jamladi, sanoat va harbiy-strategik

Xom ashyoning eng muhim turlari zahiralarining 1/2 qismini nazorat

qildi. Hukmron doiralar F.D.Ruzvelt o‘rnini egallagan G.Trumen aytganidek,

urushdan keyingi rivojlanishning kamida 85% ni Amerikaning yaxshilik va Qo'shma Shtatlar shtab boshliqlari birlashgan qo'mitasi (OAJ) SSSRni

dunyoning etakchi kuchi va asosiy siyosiy raqibi sifatida baholadi. 1945 yil 4
sentyabrda AQSh razvedka memorandumida 352 ta rejalashtirilgan edi.
Atom bombasiga duchor bo'lishi kerak bo'lgan 20 ta eng muhim nishon va 20
ta Sovet shaharlari .1945 yil oktyabr oyida Amerika harbiylari SSSRga qarshi
profilaktik urushni talab qildi. SSSR aholisining yarmigacha vayron
qilinganidan va taslim bo'lganidan so'ng, mamlakatni ishg'ol zonalariga bo'lish
rejalashtirilgan edi. Keyin u Xitoy va Janubi-Sharqiy Osiyoni bo'ysundirishi,
butun dunyoni o'z nazoratiga olishi kerak edi. Sovet rahbariyati bu rejalarning
barchasidan yaxshi xabardor edi. Sovet razvedkasi zobiti, Britaniya
razvedkasida (SIS) xizmat qilgan ingliz Garold Adrian Rassell (Kim) Filbi 1949
yildan beri Markaziy razvedka boshqarmasi (CIA) va AQSh Federal qidiruv
byurosi bilan aloqa xodimi lavozimiga tayinlangan. (FBI). "Bu G'arb
razvedkasining 1944 yildan 1951 yilgacha bo'lgan davrda olib borgan barcha
g'oyat keng ko'lamli sa'y-harakatlari natijasiz bo'lishiga olib keldi. Biz umuman
hech narsa qilmaganimiz yaxshi bo'lardi ”, dedi keyinroq amerikalik razvedka
zobitlaridan biri.[1]
.
Qo'shma Shtatlar Buyuk Britaniya va boshqa bir qator davlatlar
ko'magida dunyoni fashistik vabodan qutqarib qolgan sobiq ittifoqdoshiga
qarshi sovuq urush boshladi. Sovet xalqi nafaqat vayron bo'lgan xalq
xo'jaligini tezda tiklashi, balki harbiy-sanoat majmuasini yaratishi , deyarli
butun dunyo bilan ilmiy-texnikaviy raqobatga qo'shilishi kerak edi . 1949 yilda
NATO bloki tuzildi. Sotsialistik mamlakatlarning iqtisodiy (Iqtisodiy O'zaro
yordam kengashi, 1949 yildan) va harbiy-siyosiy (Varshava shartnomasi
tashkiloti, 1955 yildan) birlashmalarida asosiy yuk Sovet Ittifoqi zimmasiga
tushdi.
Atom va raketa poygasi. Qo'shma Shtatlarda atom energetikasini
rivojlantirish uchun katta mablag'lar ajratildi. 1939 yilda uran yadrolarining
bo'linish jarayoni aniqlandi. 1942 yilda Chikagoda birinchi yadroviy reaktor
ishga tushirildi. Yaponiyaning atom bombasidan so'ng, AQSh prezidenti: "Endi
menda bu rus yigitlari uchun yaxshi klub bor", dedi.
SSSRda atom yadrosini tadqiq qilish 1930-yillarning ikkinchi yarmida
boshlangan. 1941-1942 yillarda. Sovet rahbariyati Amerika atom loyihasihaqida bilib oldi. 1942 yil sentyabr oyida uran bombasini yaratish to'g'risida
qaror qabul qilindi.
1943 yildan beri Sovet atom loyihasini akademik I. V. Kurchatov
boshqargan .Loyihani Ichki ishlar vazirligining qudratli rahbari L.P. Beriya
boshqargan. Faoliyati turli vazirliklar orqali amalga oshirilgan zavodlar,
laboratoriyalar, konstruktorlik byurolari, ilmiy-tadqiqot institutlarini o'z ichiga
olgan kuchli infratuzilma yaratildi. Arzamas-16, Krasnoyarsk-45, Chelyabinsk-
40 va boshqa yopiq yadroviy shaharlar (jami 10 ta) kar olis joylarda
o'sdi. O‘nlab, yuz minglab olimlar, muhandislar, harbiylar, ishchilar,
xizmatchilar, mahbuslar fidokorona mehnat qildilar. Afsonada aytilishicha,
1949 yil 29 avgustda atom bombasi muvaffaqiyatli sinovdan o'tkazilgandan
so'ng (7.6-rasm) L. Beriya mukofotlarni quyidagicha taqsimlagan: sinov
muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda otib tashlashi kerak bo'lganlar unvonni
olishgan. Sotsialistik Mehnat Qahramoni; Eng ko'p qamoq jazosini oladiganlar
Lenin ordenlari va boshqalar bilan taqdirlandilar. Atom loyihasini amalga
oshirishda taniqli olimlar ishtirok etdilar,I. V. Kurchatov, A. D. Saxarov, Yu. B.
Xariton va boshqalar Jami yuzdan ortiq yadroshunos olimlar SSSRda
Qahramonlar oltin yulduzlarini olishgan1957 yilda birinchi sun'iy Yer sun'iy yo'ldoshining uchirilishi qit'alararo
ballistik raketaning muvaffaqiyatli sinovidan boshqa narsa emas edi .
Yadro kallaklari dushman hududiga nafaqat raketalar va strategik
bombardimonchi samolyotlar, balki yadroviy kemalar orqali ham yetkazilishi
mumkin. Atom energiyasi bilan ishlaydigan kemalar (yadro kemalari) - atom
elektr stantsiyasi (YaSU) bo'lgan yer usti va suv osti kemalari. Birinchi suv osti
kemasi uchun YaSU AQShda yaratilgan (1949). SSSRda birinchi fuqarolik
yadroviy kemasi - "Lenin" qurilgan (1959). 1954 yilda atom suv osti kemalari
paydo bo'ldi. Ular 30 tugungacha bo'lgan tezlikda katta chuqurlikda ishlashlari
mumkin. Bitta suv osti kemasining qit'alararo ballistik raketalarining zarba
kuchi juda katta. Uchirish sirtdan ham, suv ostidan ham amalga oshirilishi
mumkin.
1970-yillarning boshlariga kelib. Sovet rahbariyati SSSR va AQSh o'rtasida
strategik hujum qurollarida paritetga (tenglik) erishilganligini e'lon qildi. Ikkala
davlatning yadro triadalari tuzilishi jihatidan bir oz farqli edi. SSSRda ko'proq
quruqlikdagi qit'alararo raketalar va suv osti kemalaridan uchiriladigan ballistik
raketalar mavjud edi. AQSh ko'proq strategik bombardimonchi samolyotlarga
ega edi. AQShda 2480 ta ishga tushirish moslamasi va 10 000 ta strategik
raketa bor edi. SSSRda 2208 ta o'rnatish va 14 800 ta to'lov mavjud [4]
.
SSSRda har oy koinotga 5-6 ta harbiy samolyot uchirilgan, har yili 15-20 ta
atom va vodorod bombalari portlagan.
1955-1996 yillar uchun SSSRda (Rossiya) atom elektr stantsiyalari bo'lgan 55
ta suv osti kemalari va 250 dan ortiq atom suv osti kemalari qurilgan.
AQSh bir necha bor SSSRni, butun dunyoni atom qurolidan foydalanish
imkoniyati bilan shantaj qilgan. Bu Koreya urushi (1950-1953), Xitoyning
Kuemoy va Matsu orollari ustidagi mojaroda (1955), Kuba raketa inqirozi
paytida sodir bo'lgan.
(1962), Vetnam urushi paytida (1964-1975). Amerikaliklarning o'zlariga ko'ra,
urushdan keyingi dastlabki yigirma yil ichida Qo'shma Shtatlar qurolli
kuchlardan to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita 215 marta siyosiy maqsadlarda
foydalangan, 33 holatda ular yadro qurolidan foydalanish arafasida turgan,
shu jumladan to'rt marta ularni SSSRga qarshi ishlating. "Trumen doktrinasi",
"kommunizmni orqaga qaytarish", "urush yoqasida muvozanat" - Amerikaning
barcha sa'y-harakatlari "sovuq urush" davrida SSSRni zaiflashtirish yoki yo'q
qilishga qaratilgan bo'lib, uning asosiy mazmuni qurollanish poygasi, harbiylar
edi. -texnik raqobat, ilmiy va texnik josuslik. Atom quroliga ega bo'lish ko'pchilik tomonidan milliy xavfsizlik va alohida
mamlakatlar suverenitetining asosiy kafolati sifatida qabul qilinadi. Bir qator
siyosatchilar va hatto faylasuflar atom qurolining mavjudligini yangi global
to'qnashuvga, uchinchi jahon urushiga qarshi kafolat sifatida tavsifladilar,
shundan so'ng omon qolgan odamlar klublar bilan kurashadilar. Bir qator
bitimlarning imzolanishi katta ahamiyatga ega edi: Buyuk Britaniya, SSSR va
AQSh o'rtasida atom qurolini kosmosda, havoda va suv ostida sinovdan
o'tkazishni taqiqlash to'g'risida (1963), atom qurolini tarqatmaslik to'g'risida
(1968), SSSR va AQSh o'rtasidagi strategik yadro qurollarini cheklash
to'g'risidagi bitimlar (OSV-1, OSV-2, OSV-3) va boshqalar.
Tinch atom. SSSRda ular atom energiyasidan tinch maqsadlarda
foydalanishga intildilar. 1954 yilda mamlakatimizda elektr energiyasi ishlab
chiqaradigan dunyodagi birinchi atom elektr stansiyasi (Obninsk, Kaluga
viloyati) ishlay boshladi.
Eng katta yutuq dunyodagi birinchi yadroviy muzqaymoq Lenin
kemasining qurilishi bo'ldi .
Yutuqlarda fan va texnika tarixi. yadroviy muzqaymoq
1959 yilda dunyodagi birinchi yadroviy muzqaymoq "Lenin" qurildi (7.8-
rasm). Bosh konstruktor V. I. Neganov (1899-1978) edi. Atom stansiyasi I. I.
Afrikantov (1916-1969) rahbarligida loyihalashtirilgan. Kema nomidagi
kemasozlik zavodida qurilgan. V. I. Chervyakov boshchiligida Leningradda A.
Marty. Kema turbinalari Kirov zavodida, asosiy turbogeneratorlar Xarkov
elektromexanika zavodida, parvona dvigatellari esa Leningrad elektrosila
zavodida ishlab chiqarilgan.
"Lenin" yadroviy muzqaymoq kemasi cho'zilgan o'rta ustki tuzilishi va ikkita
ustunli silliq palubali kemadir. Orqa qismida muzli razvedka vertolyotlari uchun
uchish-qo'nish yo'lagi mavjud. Suv-suv tipidagi yadro bug'ini ishlab
chiqaruvchi zavod kemaning markaziy qismida joylashgan bo'lib, to'rtta asosiy
turbogenerator uchun bug 'hosil bo'lib, uchta pervanelli dvigatelni to'g'ridanto'g'ri oqim bilan ta'minlaydi, ular uchta pervanelni (ikki bortli va bitta o'rta)
harakatga keltiradi. mustahkam dizayn. Shuningdek, ikkita avtonom
yordamchi elektr stantsiyalari mavjud edi. Mexanizmlar, qurilmalar va
tizimlarni boshqarish masofaviy edi. Ekipaj a'zolariga uzoq Arktika safari
uchun yaxshi yashash sharoitlari yaratildi. 1974 yilda atom elektr stantsiyasiga ega birinchi muzqaymoq "Arktika" qurildi,
keyin "Sibir" va "Rossiya" muzqaymoqlari paydo bo'ldi. Muzqaymoqlar
Arktikaning sharqiy qismida, qishda esa Oxot dengizida yil davomida
Magadan portiga va Tatar bo'g'oziga navigatsiyani ta'minlaydi. Eslatib o'tamiz,
M. V. Lomonosov Shimoliy dengiz yo'lidan foydalanish imkoniyatini
oqlagan. U zukkolik bilan aytdi: "Rossiyaning boyligi Sibirda o'sadi".
“Tinch yadroviy portlashlardan foydalanish haqidagi buyuk atom dostoni 23 yil
davom etdi. 1965 yil 15 yanvarda Qozog'istonda ko'l yaratildi va 1988 yil
sentyabr oyida Arxangelsk viloyatida er qobig'ini chuqur zondlash amalga
oshirildi. Ushbu dastur doirasida jami 124 ta portlash amalga oshirildi:
Rossiyada 80, Qozog‘istonda 39, O‘zbekistonda ikkita, Ukrainada ikkita va
Turkmanistonda bitta. Bir vaqtning o'zida katta iqtisodiy va ekologik samara
bergan asosiy yo'nalishlar - er qobig'ini chuqur seysmik zondlash (39
portlash), gaz kondensatini saqlash uchun er osti rezervuarlarini yaratish (25
portlash), neft va gaz qazib olishni faollashtirishSSSRning koinotni o'rganishdagi yutuqlari muhim
edi. Kosmosni tadqiq qilish mamlakatning ilmiy-texnikaviy imkoniyatlarining
eng muhim ko‘rsatkichi edi. Avvaliga Sovet Ittifoqi kosmik poygada
peshqadam edi.
Ilm-fan va texnologiya tarixi yutuqlarida sun'iy Yer yo'ldoshi
1956 yil oxirida akademik M.N.Tixonravov og'irligi 80 kg dan sal ko'proq
bo'lgan sun'iy yo'ldosh loyihasini taklif qildi. 1957-yil 4-oktabrda Yerning
birinchi sunʼiy yoʻldoshi muvaffaqiyatli uchirildi (7.9-rasm). 1957 yil noyabr
oyida ikkinchi Sovet sun'iy yo'ldoshi bortida Laika iti bilan uchirildi. Ushbu
qurilma Yer atrofida 2370 marta aylanishni amalga oshirdi va 1958 yil 14
aprelda atmosferaning zich qatlamlarida yondi. 1958 yil may oyida SSSRda
uchinchi sun'iy yo'ldosh uchirildi, bu haqiqiy avtomatik ilmiy stansiya
edi. Birinchi seriyali Sovet sun'iy yo'ldoshi "Kosmos" 1962 yil 16 martda uchirilgan. Kosmik kemalarning bosh konstruktori Sergey Pavlovich Korolev 1906 yil 30
dekabrda (yangi uslub bo'yicha 1907 yil 12 yanvar) tug'ilgan. 1924 yilda
Odessa qurilish kasb-hunar maktabini, 1930 yilda Moskva oliy texnik
maktabini va Moskva uchuvchilar maktabini tamomlagan. 1930 yildan
Markaziy aerogidrodinamika institutida katta muhandis. 1931 yilda F. A.
Zander bilan birgalikda reaktiv harakatni o'rganish bo'yicha guruh yaratdi (bu
fidoyi tadqiqotchilarni "behuda ishlaydigan muhandislar guruhi" deb ham
atashgan - GIRD). 1933 yilda birinchi Sovet suyuq raketasi uchirildi. O'sha yili
S.P. Korolev Raketa institutida fan bo'yicha direktor o'rinbosari bo'ldi. 1934
yilda u "Stratosferaga raketa parvozi" asarini nashr etdi. Korolev birinchi
boshqariladigan raketani (1939) va birinchi raketa planerini (1940)
yaratdi, Maxsus dizayn byurosining asiri bo'lish. 1938 yildan 1944
yilgacha jazoni Kolimada, keyin Moskva va Qozondagi yopiq konstruktorlik
byurolarida o‘tagan. 1942-1945 yillarda. ommaviy ishlab chiqarilgan jangovar
samolyotlarni suyuq raketa kuchaytirgichlari bilan jihozlash muammosi bilan
shug'ullangan, DVB-102 samolyotlarini ishlab chiqarish texnologiyasini ishlab
chiqishda ishtirok etgan.
1950-60-yillarda. Korolev boshchiligida ballistik va geofizik raketalar, Yerning
birinchi sun'iy yo'ldoshlari, turli maqsadlardagi sun'iy yo'ldoshlar (Elektron,
Molniya-1, Kosmos, Zond va boshqalar), Vostok kosmik kemalari yaratildi
(7.10 a-rasm) , " Quyosh chiqishi", tarixda birinchi marta insoniyatning kosmik
parvozlari va koinotga chiqishlari amalga oshirildi. Korolev SSSR Fanlar
akademiyasining akademigi, ikki marta Sotsialistik Mehnat Qahramoni, Lenin
mukofoti laureati edi. 1950-1960-yillarning ikkinchi yarmida ikki super kuch o'rtasidagi kosmik
tadqiqotlarda ustunlik uchun kurash. tarang edi. Ko'pchilik, agar xoin va josus
O.Penkovskiy ularga bir qator muhim sirlarni, masalan, raketalar uchun qattiq
yoqilg'i ishlab chiqarish texnologiyasini bermaganida, amerikaliklar bu
raqobatni butunlay yo'qotishi mumkinligiga ishonishdi.
1969 yilda amerikalik astronavtlar Oyga muvaffaqiyatli qo'ndi. 1981 yilda
birinchi kosmik kema uchdi. Siyosiy notinchlik holatiga kirib borayotgan Sovet
Ittifoqidan orqada qolish bor edi.
2000 yilning bahoriga kelib Yerdan 3500 ga yaqin kosmik apparatlar
uchirildi. Kosmosga 380 dan ortiq odam uchdi, ulardan 92 nafari Sovet va
Rossiya kosmonavtlari edi.
Havo poygasi. 1950-yillarda harbiy aviatsiya tovushdan tez
tezlikni o'zlashtirdi va 1970-yillarda. tovushdan yuqori tezlikda uchadigan
birinchi yo'lovchi samolyoti paydo bo'ldi: Sovet Tu-144 va Angliya-Frantsiya
Konkordi.
Tu-144 tovushdan tez yo'lovchi samolyotining birinchi parvozi1968 yil 31
dekabrda bo'lib o'tdi (7.12-rasm), Konkorddan ikki oy oldin. Samolyot ko'plab
ilg'or ishlanmalar va dizayn echimlarini birlashtirdi. Misol uchun, parvoz
paytida oldingi gorizontal quyruq olib tashlandi. Tu-144 SSSRning 18 ta
aeroportiga qo'nishi va uchishi mumkin edi. 1970 yilda Tu-144 16300 m
balandlikda 2150 km/soat tezlikda uchdi. 1973 yilda Tu-144 Le Burje
(Frantsiya, Parij)dagi aviasalonda namoyish parvozi paytida halokatga
uchradi. Tabiiy ofat 1975 yil oxiridan boshlab muntazam ishchi reyslarning
boshlanishini to'xtata olmadi. Ammo chiptalar narxi juda yuqori bo'lganligi
sababli operatsiya foydasiz bo'lib chiqdi. 1978 yilda Aeroflot bir kun oldin yana
bir falokat sodir bo'lganligi sababli tovushdan tez yo'lovchi parvozlarini
butunlay to'xtatdi. Tu-144 102 reysni amalga oshirdi, ulardan 55 tasi yo'lovchi
reyslari (3194 yo'lovchi tashildi). 16 ta samolyot qurilgan,
G'arb davlatlari ham havo transportini rivojlantirishga katta ahamiyat
berdilar. 1973 yilda Angliya-Frantsiyaning birgalikdagi sa'y-harakatlari
natijasida "Konkord" tovushdan tez yo'lovchi samolyoti paydo bo'ldi. Hammasi
bo'lib 20 ta layner ishlab chiqarildi, ular 27 yil davomida ishlatilib, 3 milliondan
ortiq yo'lovchini tashidi. "Konkord" soatiga 2350 km tezlikni ishlab chiqdi va
6,5 ming km parvoz masofasiga ega edi. 2008 yilda birinchi Ka-52 vertolyotining birinchi sinov parvozi Arsenievdagi
(Primorsk o'lkasi) "Progress" aviatsiya zavodining aerodromida bo'lib
o'tdi. NATO tasnifiga ko'ra, bu vertolyot "Alligator" nomi bilan tanilgan. Bu
jangovar vertolyotlar guruhining razvedka, maqsadli belgilash va harakatlarini
muvofiqlashtirishni amalga oshiradigan armiya aviatsiyasining qo'mondonlik
vositasi. Mashina jang maydonidagi zirhli va zirhli transport vositalarini, ishchi
kuchi va havo nishonlarini urishga qodir.
Ka-52 kuchli qurollarga ega: to'p, tankga qarshi boshqariladigan raketalar,
havo-havo raketalari va boshqalar. Ka-52 Arbalet radar tizimi bilan
jihozlangan. Vertolyotda ekipajning zirhli kapsulasi bor. 0 dan 4100 m gacha
balandlikda kapsulani chiqarish mumkin.
SSSR super davlatining ilmiy-texnik asoslari. SSSRning uzluksiz ilmiytexnik taraqqiyoti, sanoat va harbiy qudrati uchun zarur shart ilm-fanning
rivojlanishi, olimlarning muvaffaqiyatli ijodiy faoliyati edi. Sovet rahbariyati
ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va ilmiy-texnikaviy inqilobning muhimligini
tushundi. 1955 yilda SSSR Vazirlar Kengashining yangi texnologiyalar
bo'yicha Davlat qo'mitasi tuzildi.korxonalardagi kengashlar, olimlar, novatorlar,
ixtirochilarning tashabbuskorligi va mustaqilligi rag‘batlantirila
boshlandi. Keyingi yillarda Fan va texnika davlat qo‘mitasi fan va texnikani
rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini belgilab berdi, davlat ahamiyatiga molik
eng muhim ilmiy-texnikaviy muammolarni ishlab chiqishni rejalashtirdi va
tashkil etdi, kashfiyotlar, ixtirolar va natijalarni joriy etishni tashkil etdi. ishlab
chiqarish bo'yicha qidiruv tadqiqotlari. Qisqa vaqt ichida Dubnada yuqori
bosim fizikasi instituti, yarimo‘tkazgichlar instituti, elektron boshqaruv
mashinalari instituti, dunyodagi eng yirik yadroviy tadqiqotlar instituti paydo
bo‘ldi. 1950 yildan 1970 yilgacha ilm-fanga sarflangan xarajatlar 1 milliard
rubldan oshdi. 11,7 mlrd.ga yetdi va shu davrda olimlar soni 6 barobarga
oshdi. 50-yillarning ikkinchi yarmida. 5000 dan ortiq
SSSRdagi ilmiy ziyolilar akademik va tarmoq ilmiy-tadqiqot institutlari, arxivlar,
muzeylar va kutubxonalarning yuqori malakali xodimlaridan, oliy oʻquv
yurtlarining ilmiy-pedagogik xodimlaridan hamda sanoat korxonalari va ilmiyishlab chiqarish tashkilotlarining ilmiy boʻlimlari xodimlaridan iborat
edi.Miqdoriy jihatdan katta o'sish kuzatildi. 1913 yilda Rossiyada 11,6 ming
olimlar, 1940 yilda - 98,3 ming, 1987 yilda - 1,5 million kishi bo'lgan, ularning
500 mingdan ortig'i fan nomzodi va doktori ilmiy darajalariga ega edi. Barcha
ilmiy xodimlarning chorak qismi akademik muassasalarda jamlangan. q, sifat jihatidan muhandislik-texnik ziyolilar kadrlaridan foydalanishda
ko'plab muammolar mavjud edi. Tez orada muhandislik-texnik xodimlarni
ortiqcha ishlab chiqarish muammosi sezila boshladi. Xalq xo'jaligining
ko'pgina tarmoqlarining texnik jihozlanishi past edi. 70-yillarning oxiriga kelib,
asosiy G'arb davlatlari ilmiy-texnik inqilobning yangi bosqichiga kirganlarida,
ular postindustrial jamiyatga yo'lni boshladilar.SSSRda 50 milliongacha odam
qo'lda ishlagan yoki barcha bandlarning taxminan 38 foizi. Jumladan,
sanoatda ishchilar 40%, quruvchilar 55-60%, qishloq xoʻjaligida 75%
gacha. SSSRda 4 milliongacha ayollar mehnatni muhofaza qilish normalari va
qoidalariga mos kelmaydigan sharoitlarda og'ir jismoniy mehnatda
ishladilar. 1985 yilga kelib, AQShda 1,5 million kompyuter va 17 million
shaxsiy kompyuter va kompyuterlar mavjud bo'lganda, SSSRda bir necha o'n
minglab shunga o'xshash mashinalar, asosan eskirgan modellar
mavjud edi
. Yangi texnologiyalarni, ish haqining ilg'or shakllarini joriy etish
ishsizlikning paydo bo'lishi qo'rquvi bilan to'xtatildi, 30-yillardan beri yo'q
edi. sotsializmning kapitalizmdan eng muhim ustunliklaridan biri
hisoblangan. Shu bilan birga, yashirin ishchi kuchi 13-19 million ishchiga
baholandi. SSSRda mudofaa sanoatini boshqarishning aniq tizimi mavjud edi. KPSS
Markaziy Komiteti Siyosiy byurosida mudofaa masalalari bilan maqomi juda
yuqori boʻlgan Markaziy Komitet kotibi shugʻullanar edi. KPSS Markaziy
Qo'mitasida mudofaa sanoati bo'limi mavjud edi. SSSR Vazirlar Kengashi
huzurida doimiy ravishda harbiy-sanoat komissiyasi ish olib bordi, uning
tarkibiga 430 kishi: etakchi mutaxassislar, vazir o'rinbosarlari, boshlang'ich
tashkilotlar rahbarlari kiradi. SSSR Davlat reja qo'mitasida mudofaa bo'limi
ishlagan. Ittifoq respublikalari Markaziy Qo‘mitasida, viloyat komitetlarida,
ba’zan shahar komitetlarida mudofaa bo‘limlari bo‘lgan.
Harbiy mahsulotlar to'qqizta vazirlik tomonidan ishlab chiqarilgan. 181 ta
harbiy zavod bevosita mudofaa uchun ishlagan. Mudofaa va unga aloqador
sanoat tarmoqlarida 450 ta ilmiy-tadqiqot va loyiha tashkiloti, shu jumladan 50
ta bosh konstruktorlik byurosi ishladi. Sovet harbiy-sanoat kompleksining
ishlab chiqarish qismi barcha kooperativ korxonalar bilan birga 2000 ta
korxonani o'z ichiga oldi [11]
.
Mamlakatda mustaqil ustki tuzilma, harbiy-sanoat kompleksi
shakllandi. Aholining boshqa ijtimoiy guruhlari uchun mavjud bo'lmagan
maxsus moliyalashtirish, imtiyoz va imtiyozlar yopiq maxfiy tizimning sun'iy
sharoitida ular bilan bog'liq millionlab ishchilar, muhandislar, olimlar, harbiy
mutaxassislar mavjud edi. 1991 yilga kelib, amerikalik mutaxassislarning
fikriga ko'ra, dunyoda 50 million Kalashnikov avtomati va atigi 8 million dona
Amerika M-16 miltig'i mavjud edi. Resurslarni taqsimlash va ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishning istiqbolli rejalarini tayyorlashda harbiy-sanoat majmuasi, harbiy
sanoat rahbarlari, armiya va flotning ta'siri hal qiluvchi bo'ldi. Jadvalda. 7.1
1990 yilda SSSR va AQShda qurollarning ayrim turlarini ishlab chiqarish
bo'yicha qiyosiy ma'lumotlarni taqdim etadi.
Amerika ma'lumotlariga ko'ra, faqat 80-yillarda. 20-asr SSSR Uchinchi dunyo
mamlakatlariga 7925 ta tank va oʻziyurar artilleriya moslamalari (7.16-rasm),
20470 ta artilleriya, 17 ta suv osti kemasi, 2620 ta jangovar samolyot, 32210
ta “yer-havo” raketalarini yetkazib berdi.Sibirning iqtisodiy rivojlanishi qurilishni
boshlash zaruratini keltirib chiqardi (1974 ) Baykal-Amur temir yo’li. Uskunalar
va asosiy vositalarning jismoniy eskirishi va eskirganligi sanoat qurilishiga
kapital qo’yilmalar hajmini besh yildan besh yilgacha oshirish amaliyotini o’n
yilliklar ichida qaytarilishini ma’nosiz qildi. Ilmiy-texnik inqilob sharoitida yangi
ob’ektlar ko’pincha loyihalash bosqichida ma’naviy jihatdan eskirgan. Qurilish
tugallanmagan ishlab chiqarishlar soni ko’paydi va kapital “o’lik” edi. Kapital
qurilishga yo’naltirilgan mablag’lar daromad keltirmadi. Agar 1970 yilda kapital
qurilishga qo’yilgan har bir rubl ishlab chiqarishni 1 rubl miqdorida
ko’paytirishga olib kelgan bo’lsa. 39 tiyin, keyin 1973 yilda – 1 rubl. 10 tiyin,
1981 yilda esa 81 tiyin. Mamlakat parchalana boshladi. Uskunalar va asosiy
Vositalarning jismoniy eskirishi va eskirganligi sanoat qurilishiga kapital
Qo’yilmalar hajmini besh yildan besh yilgacha oshirish amaliyotini o’n yilliklar
Ichida qaytarilishini ma’nosiz qildi. Ilmiy-texnik inqilob sharoitida yangi
Ob’ektlar ko’pincha loyihalash bosqichida ma’naviy jihatdan eskirgan. Qurilish
Tugallanmagan ishlab chiqarishlar soni ko’paydi va kapital “o’lik” edi. Kapital
Qurilishga yo’naltirilgan mablag’lar daromad keltirmadi. Agar 1970 yilda kapital
Qurilishga qo’yilgan har bir rubl ishlab chiqarishni 1 rubl miqdorida
Ko’paytirishga olib kelgan bo’lsa. 39 tiyin, keyin 1973 yilda – 1 rubl. 10 tiyin,
1981 yilda esa 81 tiyin. Mamlakat parchalana boshladi. Uskunalar va asosiy
Vositalarning jismoniy eskirishi va eskirganligi sanoat qurilishiga kapital
Qo’yilmalar hajmini besh yildan besh yilgacha oshirish amaliyotini o’n yilliklar
Ichida qaytarilishini ma’nosiz qildi. Ilmiy-texnik inqilob sharoitida yangi
Ob’ektlar ko’pincha loyihalash bosqichida ma’naviy jihatdan eskirgan. Qurilish
Tugallanmagan ishlab chiqarishlar soni ko’paydi va kapital “o’lik” edi. Kapital
Qurilishga yo’naltirilgan mablag’lar daromad keltirmadi. Agar 1970 yilda kapital
Qurilishga qo’yilgan har bir rubl ishlab chiqarishni 1 rubl miqdorida
Ko’paytirishga olib kelgan bo’lsa. 39 tiyin, keyin 1973 yilda – 1 rubl. 10 tiyin,
1981 yilda esa 81 tiyin. Mamlakat parchalana boshladi. Qurilish
Tugallanmagan ishlab chiqarishlar soni ko’paydi va kapital “o’lik” edi. Kapital
Qurilishga yo’naltirilgan mablag’lar daromad keltirmadi. Agar 1970 yilda kapital
Qurilishga qo’yilgan har bir rubl ishlab chiqarishni 1 rubl miqdorida
Ko’paytirishga olib kelgan bo’lsa. 39 tiyin, keyin 1973 yilda – 1 rubl. 10 tiyin,
1981 yilda esa 81 tiyin. Mamlakat parchalana boshladi. Qurilish
Tugallanmagan ishlab chiqarishlar soni ko’paydi va kapital “o’lik” edi. Kapital
Qurilishga yo’naltirilgan mablag’lar daromad keltirmadi. Agar 1970 yilda kapital
Qurilishga qo’yilgan har bir rubl ishlab chiqarishni 1 rubl miqdorida
Ko’paytirishga olib kelgan bo’lsa. 39 tiyin, keyin 1973 yilda – 1 rubl. 10 tiyin,
1981 yilda esa 81 tiyin. Mamlakat parchalana boshladi. Umuman olganda, Sovet iqtisodiyoti jahon bozorida raqobatbardosh bo'lib,
uning ulushi 1970-80-yillarda tobora kuchayib bordi. jahon savdosida 4% ni
tashkil etdi. 1970-yillar boshidagi global energetika inqirozi. sovet
iqtisodiyotiga xom ashyo yo'nalishini berdi. Shunchaki xom ashyoni sotish va
ortib borayotgan teshiklarni to'ldirish uchun zarur bo'lgan valyutani sotib olish
foydali bo'ldi. Sovet eksportining 83-85 foizi xom ashyo, yarim tayyor
mahsulotlar, atigi 15-17 foizi - tayyor mahsulotlar ulushi. G'arbiy Evropaga
(eng kattasi - Urengoy - Pomary - Ujgorod) neft va gaz quvurlari tarmog'i
qurilishi boshlandi, u orqali qazib olingan neftning uchdan bir qismi va gazning
75 foizi o'tdi. Mamlakatning tabiiy boyliklarini ulkan talon-taroj qilish sodir
bo'ldi, bu esa mamlakat rahbariyatiga iqtisodiyotni isloh qilmasdan, aholi
turmush darajasini ma'lum darajada ushlab turish imkonini berdi (1970-1970
yillar).
SSSR Vazirlar Kengashi Raisi A.N.Kosiginning mamlakatni isloh qilishga
urinishlari 1970-yillarning oxiriga kelib edi. qisqartirildi va "Gorbachyovning
qayta qurish" 1991 yilda SSSR parchalanishi bilan yakunlandi.
G‘arb yetakchilik qilmoqda. SSSRning ilmiy-texnika sohasidagi
muvaffaqiyatlari Qo'shma Shtatlar va ittifoqchilar tomonidan qiyinchilik va ortib
borayotgan xavf sifatida ko'rib chiqildi. 1970-80-yillarda. G'arbda resurslarni
tejovchi texnologiyalarga (AQSh ular asosida o'z jihozlarining 66 foizini,
Yaponiya - 82 foizini, EEC mamlakatlari - 70-75 foizni yangilagan) va yuqori
texnologiyali sanoatga (mikroelektronika, informatika) o'tish sodir bo'ldi. ,
biotexnologiya, robototexnika).

6.O`rta asrlarda jahon dinlarining svilizatsiyaga ta`siri

G'arbning o'rta asr sivilizatsiyasining o'ziga xos xususiyati - bu jahon dini - nasroniylikning
hukmronligi. Mafkura o'zining diniy ko'rinishida birinchi marta jamiyatda hukmron omil
bo'ldi. Ehtimol, butun insoniyat tarixida dinning, cherkovning ahamiyati bunchalik katta
bo'lgan vaqt bo'lmagan. Axloq, falsafa, ilm-fan, san'at ilohiyot dunyoqarashiga
bo'ysundirildi. O'rta asrlar Evropani xristianlashtirdi va bu jarayon asosan butun Evropa
sivilizatsiyasining xarakterini belgilab berdi. Xristianlik Evropaga paydo bo'lganidan ko'p
o'tmay kirib keldi. Dastlab, bu dinning tarqalishi O'rta er dengizi va Alp tog'lari, shuningdek,
Irlandiya va qisman Britaniya orollari bilan chegaralangan. XIII asrga kelib. Xristianlik butun
Yevropani qamrab olgan, ammo o'rta asrlarda u birlashmagan. III-V asrlarda. ikki tarmoqqa
bo'linish mavjud: katolik (universal, butun dunyo bo'ylab) va pravoslav (haqiqiy). Asta-sekin
bu bo'linish qaytarib bo'lmaydigan xususiyatga ega bo'ldi va 1054 yilda xristian
cherkovining katolik (g'arbiy) va pravoslav (sharqiy) ga bo'linishi bilan yakunlandi. Shundan
so'ng, butun Evropa konfessiyaviy yo'nalishlarga bo'lingan. Janubi-g‘arbiy, Shimoliy vaMarkaziy Yevropa mamlakatlari Rimdan keyin, Janubi-Sharqiy va Sharqiy Yevropa
mamlakatlari Konstantinopoldan ergashdi.
Katolik cherkovida boshidanoq hokimiyatning qat'iy markazlashuvi mavjud edi . Unda 5-
asrda qabul qilingan Rim episkopi katta ta'sirga ega bo'ldi. papaning nomi (yunoncha
papaning otasi, otasi). Rim havoriy Butrusning shahri, jannat kalitlarining qo'riqchisi
hisoblangan. Rim papalari o'zlarini havoriy Butrusning davomchilari deb bilishgan. Papa
qo'lida bo'lgan erlar Sankt-Peterning mulkiga aylandi. 8-asrda Rim hududi va Ravenna
Ekzarxati yerlarini o'z ichiga olgan Papa davlati tashkil topdi. Oʻrta asrlar Gʻarbidagi
cherkov davlat ichidagi davlat edi. U erlarni imperatorlar va zodagonlardan sovg'a sifatida
oldi. 15-asrga kelib ekin yerlarining 1/3 qismi ruhoniylarga tegishli edi. Hatto
Charlemagne cherkov ushrini qonuniylashtirdi . xristiandogmatika (dogmaning asosiy
qoidalari) ekumenik kengashlarda ishlab chiqilgan. O'rta asrlarda Evropada ta'lim
tizimi aslida cherkov qo'lida edi. VI asrda. birinchi monastir paydo bo'ldi, Sankt-Benedikt
tomonidan asos solingan, u ham birinchi monastir nizomini ishlab
chiqdi. Rohiblar qashshoqlik, turmush qurmaslik va itoatkorlik va'dalarini bajarishlari kerak
edi . Asta-sekin monastirlar ta'lim markazlariga aylanadi. Lotin tilidagi ibodatlar va
Muqaddas Yozuv matnlari monastir va cherkov maktablarida o'rganilgan. Yepiskop
maktablari ettita liberal san'atni o'rgatgan: grammatika, ritorika, dialektika, arifmetika,
geometriya, astronomiya va musiqa.
Cherkov uchun eng muhim masalalardan biri dunyoviy hokimiyatga munosabat masalasi
edi . 413 yilda xristian ilohiyotchisi va cherkov rahbari, Hippo shahri episkopi Avreliy
Avgustin Xudo shahri haqida insho yozdi, unda cherkov va dunyoviy hokimiyat, cherkov va
davlat o'rtasidagi munosabatlarning asosiy tamoyillari shakllantirilgan. Avgustinning
fikricha, insoniyat tarixi solihlar (Xudo shahri) va gunohkorlar (Yer shahri) o'rtasidagi
kurashdir. Erdagi hayotda ikkala shahar ham birga mavjud, ammo cherkov Xudo shahriga
yaqin, yerdagi kuch cherkovdan pastroqdir. Shuning uchun dunyoviy hokimiyat cherkovga
bo'ysunishi kerak. Aslida, butun o'rta asrlarda cherkov va davlat o'rtasidagi munosabatlar
ko'pincha qarama-qarshilik va to'qnashuv edi. Papalar dunyoviy ishlarga, ba'zan hatto
monarxlarning shaxsiy hayotiga ham faol aralashdilar. Ruhoniylar vakillari ba'zan aqlli
intriganlarga o'xshardi. Davlatga jiddiy qarama-qarshilik yaratib, cherkov uni murosa
qilishga majbur qildi. Cherkov tufayli siyosiy hayotda muloqot muhiti yaratildi, cherkov
maxsus Evropa tipidagi davlat hokimiyatining shakllanishiga hissa qo'shdi.
Jamoat xizmatchilari, shuningdek, bilish jarayoniga bo'lgan munosabati, nima muhimroq,
e'tiqodmi yoki bilimmi, haqiqatmi degan savoldan juda xavotirda edilar. Tomas
Akvinskiy (1225/1226 1274), uning ta'limoti Rim papasi Leo XIII ning maxsus qomusi
tomonidan katoliklikning rasmiy falsafasi deb tan olingan, e'tiqod va aqlning uyg'unligi
haqida yozgan, aql Xudoning mavjudligini oqilona isbotlashga qodir, deb hisoblagan, lekin
aql haqiqatlari va vahiy haqiqatlari o'rtasida ziddiyat yuzaga kelgan taqdirda, u haqiqat
vahiylarini afzal ko'rgan. XIII asrda. frantsuz faylasufi, Parij universiteti professori Siger
Barbantskiyning ikki haqiqat nazariyasi paydo bo'ldi.(taxminan 1235 y. 1282),
zamondoshlari tomonidan Buyuk laqabini olgan. Xudoning mavjudligini asosiy sabab deb
bilgan holda, u butun insoniyat uchun umumiy bo'lgan yagona universal aql g'oyasini
himoya qildi. Teologik haqiqatlar va ilmiy haqiqatlar, uning fikricha, bir-biriga mos kelmasligi
va hatto bir-biriga zid bo'lishi mumkin. Ular teng ravishda mavjud bo'lish huquqiga
ega. Barbant Seeger inkvizitsiya tomonidan sudga tortilgan va tergov davomida
o'ldirilgan. Ushbu ma'naviy izlanishlar o'rta asrlar odamining ommaviy ongini shakllantirishyo'nalishiga ta'sir ko'rsatdi, ratsionalizm asoslarini rivojlantirishga yordam berdi va
pirovardida Evropada erkin, tadbirkor, faol, tashabbuskor shaxsning yangi turini
shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratdi.
7.Vizantiya svilizatsiyasi.

Vizantiya jahon madaniyati rivojiga katta hissa qoʻshgan davlatlardan biridir. Vizantiya o'zining ifodaliligi va

chuqur ma'naviyati bilan ko'p asrlar davomida O'rta asrlar Evropasining barcha mamlakatlari oldida
turgan. Yunon-rum dunyosi va ellinistik Sharqning bevosita vorisi Vizantiya har doim noyob va chinakam
yorqin madaniyat markazi bo'lib kelgan.
Keyinchalik tarixchilar Vizantiya deb ata boshlagan davlatning shakllanishi 395 yilda Buyuk Feodosiyning
o'g'illari o'rtasida Rim imperiyasining sharqiy va g'arbiy qismlarga bo'linishi natijasida vujudga kelgan. Sharqiy
Rim imperiyasi tarkibiga dastlab Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, Suriya, Egey dengizi orollari, Falastin,
Misr, Kirenaika, Kipr, Krit, Mesopotamiya va Armanistonning bir qismi, Arabistonning ayrim hududlari, Qrim
va Kavkazdagi yerlar kirgan. . Ushbu geografik joylashuv Vizantiya tsivilizatsiyasining ikki xil dunyo - Sharq
va G'arb bilan bog'lanishini oldindan belgilab berdi. Bu yerda eng muhim savdo yoʻllari – quruqlik va dengiz
“ipak yoʻli” orqali Xitoyga va “tuatqi yoʻli” Arabiston orqali Qizil dengiz portlariga oʻtgan. Fors ko'rfazi va
Hind okeani. Keyin chegaralar qayta-qayta o'zgardi, Lotin imperiyasi bir necha o'n yilliklar mavjud edi,
Rim imperiyasining sharqiy qismining yakkalanishiga ham iqtisodiy, ham mafkuraviy-siyosiy sabablar sabab
bo'lgan. Rim imperiyasining sharqiy hududlari iqtisodiy rivojlanishning yuqori darajasi bilan ajralib turardi va
bu erda quldorlik iqtisodiyotining inqirozi kamroq o'tkir shakllarni oldi. G'arbdagi varvarlarning hujumi,
ijtimoiy harakatlar va ichki nizolar Rim imperiyasining mavjudligiga tahdid solib, imperator Konstantinni
siyosiy markazni Sharqqa ko'chirishga majbur qildi.
Vizantiya poytaxti butun tarixi davomida 324-330 yillarda tashkil etilgan. Konstantinopol - O'rta asrlar
dunyosining eng yirik shaharlaridan biri. Imperiya imperator Yustinian I davridagi eng yirik hududlarni nazorat
qilgan. Oʻsha vaqtdan boshlab davlat barbar qirolliklari va Sharqiy Yevropa qabilalarining hujumi ostida astasekin yerlarini yoʻqotib bordi. Arab istilolaridan keyin imperiya faqat Yunoniston va Kichik Osiyo hududini
egallagan. 9-11-asrlardagi ba'zi mustahkamlanishlar jiddiy yo'qotishlar, salibchilar zarbalari ostida
mamlakatning qulashi va Saljuqiy turklari va Usmonli turklarining hujumi ostida o'lim bilan almashtirildi.
Yunon-rum va sharq an'analarining siljishi Vizantiya jamiyatining ijtimoiy hayoti, davlatchiligi, diniy va
falsafiy g'oyalari, madaniyati va san'atida iz qoldirdi.
Vizantiya hududi 750 ming kvadrat metrdan oshdi. km. Bular asosan dehqonchilik madaniyati yuqori boʻlgan
hududlar edi. Chorvachilik rivojlangan. Vizantiya tabiiy resurslarga ham boy edi.
Dastlabki davrda Vizantiya imperiyasi aholisining etnik tarkibi juda xilma-xil edi. Aholining eng katta qismi
yunonlar edi. Yunon tili eng keng tarqalgan va yunonlar - aslida hukmron millatga aylandi.
"Vizantiya imperiyasi" nomi (Vizantiya shahri nomi bilan atalgan, u erda Rim imperatori Buyuk Konstantin I
Konstantinopolga 4-asr boshlarida asos solgan) davlat qulaganidan keyin G'arbiy Evropa tarixchilarining
yozuvlarida olingan. Vizantiyaliklarning o'zlari o'zlarini rimliklar deb atashgan - yunoncha "rimliklar" va
ularning kuchi - "rim", "rimlik".Vizantiya hech qanday tarixiy hodisa emas edi. Bu insoniyat jamiyati taraqqiyotining umumiy
qonuniyatlaridan chetga chiqishning namunasi emas edi. Vizantiya oʻzining ming yillik tarixiy hayoti
davomida, koʻrinishidan juda uzoq, lekin shu bilan birga jahon tarixining umumiy yoʻnalishida juda qisqa
boʻlgan hayoti davomida oʻrta asrlar dunyosining boshqa koʻplab mamlakatlari kabi ijtimoiy taraqqiyotning
asosiy bosqichlarini bosib oʻtdi. U quldorlik jamiyatining yemirilishi, feodal tuzumning vujudga kelishi,
gullab-yashnashi va tanazzulini yaxshi bilgan.
Ammo Vizantiyada ijtimoiy taraqqiyot o'ziga xos shakllarni oldi, o'ziga xos lazzatga ega edi. Vizantiyani
Yevropa va Osiyoning qo'shni davlatlaridan ajratib turuvchi bu yorqin o'ziga xoslik, ehtimol, tadqiqotchilarni
o'ziga jalb qiladigan jozibali kuchni yashiradi.
Ikki qit’ada – Yevropa va Osiyoda o‘z mulkini yoygan, ba’zan esa o‘z qudratini Afrika mintaqalariga ham
cho‘zgan Vizantiyaning geografik o‘rni imperiyani go‘yo Sharq va G‘arb o‘rtasida vositachiga
aylantirdi. Biroq, Vizantiya o'zining tarixiy yo'lidan bordi, ko'p jihatdan Sharq va G'arb taqdiridan farq qiladi.
Rim imperiyasidan Vizantiyaga imperator bo'lgan monarxiya boshqaruv shakli meros bo'lib o'tdi. Islohotlar
asosan mudofaa va mamlakatning asosan yunon madaniyati bilan bog'liq. 10-asrdan boshlab boshqaruvning
feodal tamoyillari keng tarqaldi, bu jarayon feodal zodagonlari vakillarining taxtga maʼqullanishiga olib
keldi. Imperiyaning oxirigacha ko'plab qo'zg'olonlar va imperator taxti uchun kurash to'xtamaydi.
Shtat tarkibiga ko'p sonli shaharlar bo'lgan boy yerlar kirdi. Korruptsiyalashgan davlat tizimi va juda yuqori
soliqlarga qaramay, Vizantiya iqtisodiyoti uzoq vaqt davomida Evropada eng kuchli edi.
Vizantiyaning roli va uning siyosiy nufuzi imperiya mavjud bo'lgan ming yillik davomida tabiiy ravishda
o'zgardi. Vizantiya davlati yuksalish va pasayish, gullab-yashnash va tanazzul davrlarini boshidan kechirdi.
Vizantiya imperiyasi tarixida uning ichki rivojlanishi va bu davlatning oʻrta asrlar xalqaro hayotida tutgan
oʻrniga mos ravishda uch davr aniq namoyon boʻladi.
Birinchi davr uch yarim asrni - IV asrdan 7-asr oʻrtalarini oʻz ichiga oladi. Bu davrda Rim imperiyasining
to'g'ridan-to'g'ri vorisi bo'lgan Vizantiya hanuzgacha jahon davlatining halosini saqlab kelmoqda. Vizantiya
davlatining ichki hayotida bu davr quldorlik, qadimiy tartibni yo'q qilish davri bo'lib, uning asosiy tayanchi
siyosat edi. Qadimgi polisning yemirilishi yangi, feodal davrni eski, quldorlik davridan arab, slavyan va
lombardlar hujumi bilan bir xil darajada ajratib turdi.
7-asr Vizantiya tarixida tub oʻzgarishlarni olib keldi: polis-munitsipalitetning tanazzulga uchrashi, davlat
hokimiyatining vaqtincha zaiflashishi, ijtimoiy hayot markazining qishloqqa, madaniy markazning monastirga
oʻtishi. O'rta asrlar keldi. Ikkinchi davr 7-asr oʻrtalaridan boshlanib, 13-asr boshlarigacha davom etadi. Bu
vaqtda Vizantiya asosan yunonlarga aylandi va XI-XII asrlarda. - Yunon-slavyan davlati. Hududiy
yo'qotishlarga qaramay, u O'rta er dengizi havzasining qudratli kuchlaridan biri bo'lib qoldi. Bu davrning
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari jamiyat hayotida qishloqning ustunligi bilan tavsiflanadi. Dehqonlarni
ekspluatatsiya qilishning patrimonial (senevriy) shaklining yetilishi va feodal institutlarining shakllanishi
ijtimoiy jarayonlarning ustun xususiyatiga aylandi.
Vizantiya tarixining oxirgi davrining boshlanishi lotin istilosi va imperiyaning alohida davlatlarga bo'linishi
bilan bir vaqtga to'g'ri keladi. rta asrlar feodal tuzumining yer egalari sinfining tipik hukmronligi, iqtisodiy boʻlmagan majburlash
choralari, oʻziga xos dehqonchilikning ustunligi, tovar ishlab chiqarishning sust rivojlanganligi va natijada
siyosiy tarqoqlik bilan gullagan davri boʻldi. Feodal tuzumning xususiyatlari uning me'morchiligiga ham ta'sir
ko'rsatdi. Doimiy urushlar davrida qal'alar qurilishiga katta e'tibor berildi va o'rta asrlar harbiy me'morchiligi
antik davrga nisbatan ko'p narsalarni ta'minladi. Bu vaqtda jangovar parapetlar va bo'shliqlar, bo'shliqlar, oddiy
va menteşeli, yopiq mudofaa balkonlari, qo'riqchi minoralari va boshqalar kabi tafsilotlar paydo bo'ldi. Qal'a
darvozalarini qo'shimcha istehkomlar yordamida himoya qilishning yangi usullari ishlab chiqildi va
qal'alarning asosiy turlari, tog'li yoki tekislikda joylashgan qal'a,
Keng tarqalganligi ham o'rta asrlarning xususiyatlaridan biri bo'lgan monastirlarni mustahkamlash kerak edi,
chunki ular ko'pincha ularning devorlarida katta boylik saqlanganligi uchun ham, ular nafaqat shaharlarda,
balki ulardan uzoqda qurilgan va. Urush paytida atrofdagi aholi uchun boshpana bo'lib xizmat qilishga majbur
bo'lgan. Bundan tashqari, monastirlar, ayniqsa, ilk o'rta asrlarda madaniy markazlar qiymatiga ega edi. Ularda
kitoblar, xronikalar (xronikalar), maktablar saqlangan va ko'chirilgan. Aholi kam yashaydigan joylarda
monastirlar paydo bo'lgan hollarda ular qishloq xo'jaligining tarqalishiga hissa qo'shgan, monastir binolari,
ayniqsa tosh cherkovlar qurilishi yangi quruvchilar va rassomlarning paydo bo'lishiga yordam bergan.
2. BO'YNASH.
O'sha davrning rasmi ikki asrdan ko'proq vaqt davomida yagona uslubni rivojlantirdi, dastlab yanada go'zalroq,
keyinroq yanada grafikroq. Ushbu san'atning ta'siri nafaqat Vizantiya dunyosining barcha burchaklarida, balki
undan tashqarida ham juda muhim edi. Agar oldingi davr san'atida kompozitsion qurilishning planar printsipi
ustunlik qilgan bo'lsa, Peleologlar davri yodgorliklarida hajmlilikka moyillik aniq seziladi. Bu tendentsiya
sahnalarni qurishning ko'p qirraliligida, oldingi plandan o'ziga xos sahna platformasi sifatida foydalanishda
namoyon bo'ladi, bu murakkab arxitektura fonida bir binodan ikkinchisiga tashlangan pardalar bilan. Oldinga
olib kelingan qahramonlar shiddatli harakatda tasvirlangan. Ularning pozitsiyalari xilma-xildir. Tasodifiy
tushadigan burmalari bo'lgan kiyimlar raqamlarni erkin o'rab oladi va ularning harakatlarini
ta'kidlaydi. Diagonal chuqurlikka cho'zilgan g'alati me'moriy tuzilmalar oldingi fonning motivlarini aks ettiradi
va ularga qo'shimcha ta'sirchan kuch beradi. Vizantiya rangtasviridagi kompozitsiyaning fazoviy qurilishi
avvalgidan ko'ra yaxlit xarakter kasb etadi. Shu bilan birga, ko'p figurali sahnalar ancha erkin va hajmli
qurilgan, rang-barang modellashtirish keng qo'llaniladi, bu plastik ekspressivlikni oshiradi. Ranglar yumshoq
va ranglarga boy. Sahnalar yanada erkin va jonli xarakterga ega bo'ladi, syujetlar soni ko'pincha apokrif
adabiyotidan olingan eng muhimlari kiritilganligi sababli sezilarli darajada kengaydi. Tomoshabinning hissiy
idrokiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan vaziyatlarni etkazish uchun janrga bo'lgan aniq istak mavjud. Qadimgi an’analar mafkuraning barcha sohalarida, ayniqsa, she’riyatda kuchli edi. O‘sha davr shoirlari
qadimiy miflarni takrorlaydilar. Xalq ijodiyoti o'sha davr cherkov adabiyoti tomonidan baholanadi. Bu
davrning lirik muallifi Roman Sladkopevets edi. Dushmanlarga qarshi kurash, himoyachilarning qahramonligi
haqida epik qo'shiqlar paydo bo'ldi. Xalqning feodal ekspluatatsiyasiga qarshi kurashi xalq og‘zaki ijodida o‘z
aksini topdi. Dinshunoslik adabiyoti vakillari: Kosma Magomskiy, Damashqlik Jon, Teodor Studit. Patriarx
Fotiy (810-890) 280 ta qadimiy va ilk Vizantiya asariga izohli izohlardan iborat "Miriobiblon" to'plamini
yaratadi. Xalq san'ati slavyan mustamlakasi ta'sirida bo'lgan.
Makedoniya sulolasi (842-1057) va Komnenoslar sulolasi (1057-1204) davrida adabiy hayot jonlanadi. Uning
vakillari - Konstantin VII Porfirogenit, Simeon Metafrast, madaniy merosni hukmron elita manfaatlariga
moslashtiradilar. jamoat hayotining o'ziga xos xususiyati shaharlarning rivojlanishi bo'lib, bu ularning
dunyoviy hayotining katta rolini oldindan belgilab berdi. Saroy adabiyotining eng koʻzga koʻringan
namoyandasi Mixael Psellos boʻlib, u tarix, ilohiyot, matematikaga oid asarlar yozgan, sheʼrlar, odelar,
epigrammalar muallifi. Teodor Prodorm (1100-1170) o‘z asarlarida o‘sha davrning so‘zlashuv tilidan
foydalangan. U "Rodante va Dosikl" she'ridagi romani, "Sichqonlar va qurbaqalar urushi" she'riga ega. Sud
doiralarida ko'p iqtiboslar va dabdabali uslubga ega she'riy romanlar keng tarqaldi.
Bu davrda viloyat feodal zodagonlari va shahar aholisining turli guruhlari qarashlari va kayfiyatlarini aks
ettiruvchi asarlar paydo bo'ladi. Vizantiya odatlari va urf-odatlari haqidagi «Tilargon» satirasi iste’dodli asar
sifatida e’tirof etildi.
Palaiologos sulolasi davrida, Vizantiya imperiyasi tarixidagi oxirgi. (1261-1453), Vizantiya adabiyoti o'ziga
xosligini yo'qotmadi. Vizantiya madaniyatining shakllangan shakllari oldingi davrga qaraganda tashqi
ta'sirlarni to'liqroq va chuqurroq qayta ishladi va o'zlashtirdi. Bu davr adabiyoti vakillari Nikifor Gregori, Lapit,
Akindin, saroy shoirlari Manuel Olabol va Manuel Fildir. Bizgacha Germonyak, Axilles va boshqalarning
“Iliada” romanlari yetib kelgan. Manuel Chrysolor, Plethon, Nicaea Vassarionlari birinchi italyan
gumanistlarining klassik merosiga bo'lgan munosabatiga o'xshash harakat vakillaridir.
Vizantiya jamiyatining madaniy hayoti yangi shaklga ega boʻladi: rimliklarning yagona yunon tili va boy
madaniy oʻtmishga ega boʻlgan oʻrta asr xalqi sifatidagi oʻz-oʻzini anglashi shakllanmoqda. Qadimgi va o'rta
asrlar madaniyatining uzluksizligi Maykl Psellos falsafasida o'z ifodasini topdi, u qadimgi merosni o'rganish
va undan nasroniy dogmalariga mos keladigan qoidalarni tanlash zarurligini himoya qilgan, aslida qadimgi va
o'rta asrlarning sintezi zarurligini himoya qilgan. O'rta asrlar boshlarida Vizantiyada G'arbiy Evropaga qaraganda ko'proq ma'lumotli odamlar bo'lgan. Shahar
maktablarida oʻqish, yozish, hisoblash fanlari oʻrgatildi, Gomer sheʼrlari, Esxil va Sofokl tragediyalari
oʻrganildi. Boylarning bolalari maktabga borishdi. Yevropadagi birinchi oliy maktab Konstantinopolda
ochilgan. Bu yerda oliy tibbiyot bilim yurti ham tashkil etilgan.
Geograflar mohirlik bilan mamlakatlar va dengizlar xaritalarini, G'arb uchun haligacha erishib bo'lmaydigan
shahar bloklari va binolarning rejalarini chizdilar. IV asrda. Bu yerda taniqli matematiklar, astronomiya va
astrologiya sohasidagi tadqiqotchilar ishlagan. Tuzilgan tibbiy ensiklopediyaga 70 ta kitob kiritilgan.
Xristianlik davlat dini sifatida o'rnatilgandan so'ng ilm-fanning eng yaxshi namoyandalari ta'qib qilindi, ilmiy
markazlar vayron qilindi, maktablar yopildi, aqidaparast rohiblar Iskandariya kutubxonasining muhim qismini
vayron qildilar. Shu bilan birga, xristianlikni yoyish uchun cherkov oliy ilohiyot maktablari tashkil etildi. Ilm
ilohiylikka aylanadi. Tarixga oid bir qancha ilmiy ishlar mavjud bo'lib, ularda bu davrdagi ijtimoiy kurash
hukmron sinf pozitsiyalaridan o'z aksini topgan. IX asrda Konstantinopoldagi o'rta maktabni qayta tikladi.
XI-XII asrlarda. Qadimgi an'analarga asoslangan dunyoviy ta'lim sezilarli o'sishni boshdan
kechirmoqda. Konstantinopolda universitet qayta tiklanmoqda - butun imperiya uchun ta'lim markazi. Huquq
fakultetida ular Rim huquqini, lotin tilini o'rgandilar, sudyalar, notariuslar, turli darajadagi amaldorlarni
tayyorladilar. Barcha yangi g'oyalar davlat va cherkov tomonidan qattiq bostirildi. 10-asr ensiklopedik
xarakterdagi asarlar yaratish bilan bog'liq. Imperator Konstantin VII Porfirogenit (913-959) davrida tarixiy,
qishloq xoʻjaligi, tibbiyot va veterinariya ensiklopediyalari nashr etilgan. Alifbo tartibida joylashtirilgan 30
mingga yaqin maqoladan iborat adabiy ensiklopediya tuzildi: qadimgi dinlarning tushuntirishlari, biografik
yozuvlar, iqtiboslar va boshqalar. materiallar. XI asr olimi va yozuvchisining asarlari. Maykl Psellos,
imperatorlar tarjimai holi xronografiyasining muallifi, Vizantiya madaniyati tarixini o‘rganish uchun boy
material beradi. M. Psellosning "quadrium" asari - dunyoviy ta'lim kursining umumiy ko'rinishi, to'rtta fanni
o'z ichiga oladi: arifmetika, geometriya, astronomiya va musiqa lotin tiliga tarjima qilingan; G'arbiy Evropada
matematikaning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi.
Tibbiyot sohasida farmakologiya, yangi tug'ilgan chaqaloqlarni parvarish qilish va oziq-ovqat xususiyatlariga
oid tadqiqotlar shu davrda rivojlangan. Hayvonlar va qushlar haqidagi insholar taqdim etiladi. Tarix fanlari
sohasida asarlar memuar va xronika xarakterida edi. XI-XII asrlarda. falsafiy munozaralarning eng katta
shiddatini ifodalaydi. Yetakchi namoyandalar M. Psellos va Jon Stahl idealizm pozitsiyalarida qolgan boʻlsalar
ham, falsafani ilohiyotdan ajratishga harakat qildilar.
XIII asrda. Konstantinopol salibchilar tomonidan bosib olingan va 1204-1261 yillarda. Vizantiya mavjud
bo'lishni to'xtatdi. Sobiq imperiya kichik davlatlarning mozaikasi edi. Bu davr uning madaniyati
rivojlanishining pasayishi bilan tavsiflanadi.
5. FALSAFA.
Soʻnggi Vizantiya falsafiy tafakkuri 13—15-asrlardagi imperiyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotining
murakkabligini oʻzida aks ettirdi. O'sha paytda falsafaga qiziqish Vizantiya ziyolilarining dunyoviy va
ma'naviy keng qatlamlariga xos edi. O'qimishli vizantiyaliklar "varvarlar" dan oldin qadimiy merosga
asoslangan o'zlarining beqiyos madaniyati bilan faxrlanishgan. Kechki Vizantiya falsafasi rivojining birinchi bosqichi, taxminan 1340-yilgacha,2 maʼlumotli
vizantiyaliklarning din va falsafiy fikr sohasida Gʻarb lotinlaridan ustunligini saqlab qolganligi haqidagi gʻoya
bilan tavsiflanadi. O'sha davrning eng ko'zga ko'ringan faylasuflari Nikefor Vlemmid, Teodor Metoxit, Nikefor
Humn edi. Nikifor Grigora ham o'z faoliyatini o'shanda boshlagan. Bu faylasuflar ma'lumotlarni bog'lashga
harakat qilishgan. qadimiy fanlar tomonidan qazib olingan, bir butunga. Bu astronomiya va fizikaga ishtiyoq
davri edi. Bu davrda G'arbning iqtisodiy ta'siridan ozod bo'lgan Salonika ilmiy markaz edi.
XIV asrning 40-yillaridan kech Vizantiya falsafasining rivojlanishi. 15-asrning 20-yillari boshlarigacha 3.
atrof-muhitga befarqlik, diniy va tafakkur hayoti va tasavvufga intilishda ifodalangan dekadent kayfiyatlarning
tarqalishi bilan tavsiflanadi (Gesixazm). Shubhasiz, Vizantiyaning ilg'or tafakkurli odamlari bunday histuyg'ularning tarqalishining jiddiy xavfini anglab, g'ayrioddiy polemikaga kirishdilar. Faylasuflar eng zo'r
ilohiyotchilarga aylanishdi. Falsafiy va diniy bahslar kechki Vizantiyaning yirik mutafakkirlarini ikki lagerga
ajratdi. O'sha davrdagi progressiv tendentsiyalarni Varlaam, Akindin, Nikefor Gregori, aka-uka Dimitriy va
Proxor Kidonislar himoya qilgan; qarama-qarshi tomonda Gesychasts rahbari, Gregori Palamas, Nikolay
Kabasilas, Teofil edi. Hesixastlar g'alaba qozonishdi XIV asrning 40-yillaridagi xorijiy interventsiya va xalq
harakatining mag'lubiyati ularning g'alabasiga hissa qo'shdi. Vizantiyaning ilg'or odamlari chuqur hafsalasi pir
bo'ldi.
XV asrning uchinchi o'n yilligidan boshlab. kech Vizantiya falsafasi rivojlanishining oxirgi bosqichi
boshlandi. Vizantiyaning o'limi muqarrar bo'lib tuyuldi. Yunon o'ziga xosligi himoyachilari endi Vizantiya
davlati va jamiyatida hayot beruvchi kuchlarni ko'rmadilar va yagona najotni ellinizmga murojaat qilish deb
hisoblashdi. Barcha Vizantiya an'analarini butunlay inkor etish istagi paydo bo'ldi. Mistra bu harakatning
markaziga aylandi. Faylasuflar “ellin ruhi”ni, ellik jasoratini, ellin fani va dunyoqarashini tiriltirishga
intildilar; “eng yaxshi jamiyat” ta’limotini yaratgan Aflotunning donoligida ular najot topishni xohladilar.
Vizantiyaning oxirlarida "falsafa" so'zi nimani anglatadi?
O'sha paytda falsafa odatda biron bir sababga ko'ra har qanday, hatto asossiz mulohazalar deb hisoblanar edi,
agar mulohazalar qadimgi mualliflar, shuningdek, cherkov otalari va Injil asarlaridan iqtiboslarga asoslangan
bo'lsa.
6. DINIY VAKILOTLAR.
XIV-XV asrlar odamlari g'oyalarida. ilohiyot o'sha davrning aniq fanlaridan muhimroq fan edi. Agar dunyoni
boshqaradigan xudoning borligi buzilmas haqiqat ekanligini tan olsak, albatta, bu tamoyilni bilish inson ongi
uchun majburiy va hatto hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. Cherkov Xudoni tushunib bo'lmaydigan, ya'ni uni
oddiy his-tuyg'ular bilan bilib bo'lmaydi, deb o'rgatdi, lekin u Xudoning mavjudligini tasdiqlovchi aql
ekanligini va aksincha, ateizm aqlning yo'qligidan dalolat beradi, deb ilhomlantirdi. Biroq, ayni paytda, jamoat
"bu dunyoning donoligi Xudo oldida ahmoqlikdir" deb e'lon qildi.
IV asrda. Xristianlik Vizantiyada davlat dini sifatida tan olingan, ammo u hali ham yarim butparast mamlakat
bo'lib qolgan.
Xristianlikning da'vosi qarshilikka uchradi, o'z navbatida nasroniylar butparast yodgorliklarni, ibodatxonalarni
va hokazolarni vayron qilishdi. Shunday qilib, IV asr oxirida Iskandariyada. butparastlik dinining markazi
vayron qilingan va mashhur kutubxona yoqib yuborilgan. Yopiq butparast ibodatxonalarning mulki xazinafoydasiga tortib olindi. Biroq, asta-sekin butparastlik ongini o'ldirib, uning o'rniga Vizantiyaning ma'naviy
hayotini tobora ko'proq belgilab beradigan yangi, nasroniylik paydo bo'ldi.Shunday qilib, X-XII asrlarda. Vizantiya san’ati klassik uyg’un badiiy tizimni, ruhiy tasvirlarning barqaror
ikonografik kanonini va asosiy ma’naviy qadriyatlarning barqaror ierarxiyasini ishlab chiqdi. O’zining
universalligi tufayli Vizantiya san’ati ko’plab xalqlarning madaniyatini o’ziga singdirib, ma’lum bir etnik
xususiyatga ega bo’ldi. Bu uning turli mamlakatlarga keng tarqalishi uchun asos bo’lib xizmat qildi. Vizantiya
san’ati pravoslav dunyosi san’ati uchun shubhasiz standartga aylandi. Lotin G’arbi va musulmon Sharqi
rassomlari unga murojaat qilishdi.
Vizantiya tsivilizatsiyasi O’rta asrlardagi Evropaning ko’plab mamlakatlari rivojlanishiga chuqur va doimiy
Ta’sir ko’rsatdi. Vizantiya sanʼati nafaqat Gʻarb sanʼatini koʻp marta jonlantirdi, uning negizida Bolgariya,
Serbiya, Qadimgi Rus sanʼati yuksalib, gullab-yashnadi. Shu bilan birga, u Italiya Uyg’onish davrining
Shakllanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi, Evropada reformatsiya madaniyatining shakllanishiga katta hissa
Qo’shdi.
Konstantinopolning qulashiga olib kelgan IV salib yurishidan so’ng (1204), Vizantiya aslida Italiya
Shaharlarining qishloq xo’jaligi va xom ashyo qo’shimchasiga aylandi. Vizantiya davrining haqiqiy merosi
Yunon xalqi va zamonaviy yunon tilining shakllanishi, pravoslav dunyosining madaniy va diniy jamoasi edi.
Vizantiya Kiev Rusiga ma’naviy va madaniy ta’sir ko’rsatdi. Rossiya 988 yilda knyaz Vladimir davrida
Pravoslav xristianlikni va suvga cho’mishni qabul qildi. Vizantiya ta’siri qadimgi rus cherkovining
Qo’shiqchiligiga kiradi. Slavyan mamlakatlari tasviriy san’atda samoviy va erdagi kuchlarni uyg’unlashtirish
An’analarini, ulug’vorlik va tantanali kombinatsiyani qabul qildilar.
XULOSA.
Vizantiya imperiyasi Buyuk Rim imperiyasidan 1000 yil uzoqroq yashagan, ammo shunga qaramay 14-asrda
Bosib olingan. Saljuqiy turklari. Vizantiya yoʻqolganiga qaramay, jahon madaniyati rivojiga ulkan hissa
Qoʻshdi. Uning asosiy rivojlanish tamoyillari va madaniyat yo’nalishlari qo’shni davlatlarga o’tkazildi va o’rta
Asr Evropasi ikkinchisining yutuqlari asosida rivojlanganligi xarakterlidir. Vizantiya imperiyasini haqli
Ravishda “ikkinchi Rim” deb atash mumkin, chunki. Uning Evropa va butun dunyo rivojiga qo’shgan hissasi
(aytaylik, barcha davrlarning eng yirik huquqiy kodifikatsiyasini yaratish – Yustinian qonunlari kodeksi) hech
Qanday holatda Rim imperiyasining o’zidan kam emas.
Vizantiya G‘arb va Sharq sivilizatsiyalarini bog‘lovchi bo‘lib, dunyoga san’atning yuksak namunalarini berdi,
Ular nafaqat shakllarning olijanobligi, balki falsafiy va diniy tafakkurning teranligi, estetik ifodaning nafisligi
Vaqt o'tishi bilan G'arbiy (katolik) va Sharqiy (pravoslav) cherkovlari o'rtasidagi qarama-qarshiliklar
kuchaydi. Papa va Konstantinopol Patriarxi o'rtasida siyosiy va diniy ustunlik uchun kurash bor edi. XI
asrda. Bo'linish sodir bo'ldi, natijada katolik va pravoslav cherkovlari xristianlikning mustaqil bo'linmalariga
aylandi. G'arbiy xristianlikdan nafaqat Vizantiyaning o'zi, balki uning diniy vorisi Rossiya ham ajralib chiqdi.Biz Sofokl va Esxil asarlarini bilish uchun Vizantiya ulamolariga qarzdormiz. Turklar istilosidan keyin
Vizantiyadan Italiyaga qochgan yunonlar u yerda yunon falsafasi o‘qituvchisi bo‘lib qolishdi. Vizantiya
Hunarmandlari Sankt-Peterburg soborini qurdilar. Italiya me’morlari va rassomlarining maktabi bo’lgan
Mark. Vizantiyaning ta’siri Frantsiyaga tarqaldi, Germaniya, Bolqonda hukmronlik qildi. Kavkaz unga ko’p
Qarzdor, garchi u o’ziga xos badiiy an’anaga ega bo’lsa ham. Qadimgi rus san’ati Vizantiyaga asoslangan edi,
Ammo evolyutsiya jarayonida u butunlay mustaqil maktab xarakterini oldi. O’z tarixidagi barcha fojiali
Daqiqalarga qaramay, Vizantiya islohotdan ancha oldin katoliklikka qarshi tura oldi va pravoslavlik mavqeini o’rnatdi.
8.Xonliklar davri svilizatsiyasining o`ziga xos xususiyatlari

Xonliklarning hududi va aholisi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti.

Shayboniylar davlati o’z moxiyatiga ko’ra yirik davlat bo’lib, davlat tepasida
cheklanmagan xokimyatga ega bo’lgan xon o’tirgan. Xonlikning siyosiy tizimida va
davlat boshqaruvida Temur va temuriylar davrida qaror topgan tartib qoidalar,
xususiyati bilan birga ko’chmanchi o’zbeklar davlatiga xos bo’lgan an’analar ham
mavjud edi. Davlat boshqaruvida islomiy shariat va odat qonun-qoidalariga amal
qilingan.
Markaziy boshqaruv davlatning ichki va tashqi xayotiga bog’liq barcha masalalarni
hal qiladigan dargox-saroy devonida jamlangan edi. Davlatning oliy darajadagi
amaldorlari a’zo bo’lgan va odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu
maxkam mamlakatning siyosiy, moliyaviy, xar
Biy, tashkiliy va boshqa masalalarni ko’rib chiqardi. Bunda qabul qilingan qarorlar
faqatgina xon tasdiqlangandan so’ng kuchga kirar edi.
Davlat boshqaruv apparatida ko’kaldosh, otaliq, naqib, a’zam, vazir, devonbegi va
boshqa oliy amldorlar katta o’rin tutardi. Davlat boshqaruvida xarbiy-ma’muriy
amaldorlardan tashqari, ulamolar, din peshvolari, shayxlar va xojalar, xususan,
Shayx ul islom, Qozi kalon, Mufti kabi diniy mansab egalarining ham ta’siri katta
bo’lgan. Bu davrda ayniqsa, Jo’ybor shayxlarning mavqei oshib ketgan edi.
Shayboniylar davlatida 40 dan ortiq soliq turlari va jarimalar bo’lgan. Soliq to’lovchi
axoli
raiyat (fuqaro) deb atalgan va ulardan olinadigan soliqlardan tashqari jarimal
ar ham undirib olingan. Shayboniylardan so’ng Buxoro xonligi taxtiga
Ashtarxoniylar (Joniylar) sulolasi chiqdi va xokimyatni 150 yildan ortiqroq (1601-
1756) o’z qo’lida saqlab qoldi. Bu davr o’zbek davlatchiligi tarixidagi eng ziddiyatli
davr xisoblanadi.
Ashtarxoniylar davlati tizimi o’z tuzilishiga va moxiyatiga ko’ra Shayboniylar davlat
tizimidan deyarli farq qilmasdi. Xon rasman oliy xokimyat boshlig’i xisoblanardi vabarcha farmon va
qonunlar uning nomi bilan chiqarilar edi. Biroq, amalda ko’pgina
ashtarxoniy xonlar yirik saroy amaldorlari qo’lida o’yinchoq bo’lib, joylardagi
davlat boshqaruvi viloyatlar xokimlari qo’liga o’tib qolgan edi. Bu esa o’z navbatida
markaziy xokimyatning zaiflashuvi va siyosiy-iqtisodiy inqiroziga olib kelar
edi. Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shaxar Balx bo’lib,
uni taxt vorisi boshqargan. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo’lib, markaziy va
maxalliy boshqaruv tizimiga ega edi.
Mamlakat iqtisodiy xayotida savdo-sotiqning axamiyati xatto urushlar bo’lib turgan
vaqtda ham pasaygani yo’q. Asosiy savdo markazlari Buxoro, Samarqand, Qarshi,
Toshkent, Balx va boshqalar edi. Tashqi savdoda asosan Rossiyaning turli
shaxarlari (Astraxan, Orenburg, Sibirdagi shaxarlar), Xindiston, Xitoy, Turkiya,
Eron, Qoshg’ar bilan aloqalar mustaxkamlandi. Ashtarxoniylar davlatida soliq tizimi
shayboniylar davlati soliq tizimiga o’xshash xolda yuritilgan. Biroq bu davrda
tinimsiz urushlar sababli axolidan soliqlar yig’ib olish ko’paygan. Xatto
Subxonqulixon davrida bir yo’la yetti yillik soliqni yig’ib olishxaqida farmon
berilgan va bu xalqning qashshoqlashuviga narxlarning oshib ketishiga olib
kelgan edi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, ashtarxoniylar garchi davlat
tepasida bir yarim asrdan ortiqroq vaqt davomida turgan bo’lsalarda, kuchli
markaziy xokimyatni saqlab qolishga erisha olmadilar, bu esa mamlakatning
siyosiy, iqtisodiy, xarbiy saloxiyatining tushkunlikka
uchrashiga va inqiroziga olib keldi hamda XVIII asr
o’rtalaridan ular xokimyatni mang’it amirlari qo’liga topshirishga majbur
bo’ldilar.
Qo’qon davlat boshqaruv tizimida eng oliy xukmdor «xon» bo’lib, u deyarli
chelanmagan xuquqqa ega edi. Qo’qon xonlari dastlab «biy» unvonida bo’lib,
Olimxon davridan boshlab (1805 yildan boshlab) «xon» unvoni joriy etilgan. Uning
vorisi Umarxon(1810-1822) esa o’ziga «amir al-mo’minin» unvoni oldi va amalda
siyosiy va diniy xokimyatni birlashtirdi. Garchi xon cheksiz xokimyat egasi
sanalsada, saroyda urug’ boshliqlari va qo’shin qo’mondonlarning ta’siri kuchli edi.
Bu esa xonning siyosiy kuch- qudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga va ijtimoiy
guruxlarga bog’liq ekanligini ko’rsatadi.
Xon saroyda tuzilgan Kengash muxim ishlarni ko’rib chiqqan va unga mingboshi
raxbarlik qilgan. Bu kengashning davlat boshqaruvida axamiyati katta edi. Saroy
amaldorlari ichida mingboshi (bosh vazir) va amirlashkar (xarbiy vazir), qushbegixon maslaxatchisi yoki viloyat xokimi, parvonachi (xon maslaxatchisi), shig’ovul
(vaziri ilmiya) va boshqa amaldorlar katta o’rin tutgan. Ular o’z xizmatlari evaziga
yillik maosh olganlar. Shuningdek, ularga xizmatlari uchun yer-mulklar ham in’om
etilgan. Ichki savdo munosabatlari mahalliy maxsulotlar asosiy o’rin tutardi. Tashqi
bozorga chiqadigan maxsulotlarning asosini qishloq xo’jalik mahsulotlari (paxta,
jun, ip, mato, quruq meva va boshqalar) tashkil etib, ular XIX asrdan boshlab,
bevosita Rossiyaga chiqarila boshlandi. Tashqi davlatlardan (Xitoy, Rossiya,
Hindiston) asosan metall va metall buyumlar, fabrika mahsulotlari, choy va
boshqalar keltirilar edi. Xonlikdagi asosiy soliq hiroj bo’lib, u pul va mahsulot
tarzida undirilib olinardi. Zakot va boshqa soliqlar bilan birga kanallar qazish,
ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari, turli qurilishlar kabi majburiy ishlar ham
mavjud edi.
Xonlikdagi barcha mansab va unvonlar 3 toifaga:
xarbiy-ma’muriy. Xarbiy.
Diniy amallarga bo’lingan. Saroy unvonlari ichida xondan keyin turuvchi eng
nufuzli amaldorlar inoq, otaliq, biy xisoblangan. Ular xonning eng yaqin
maslaxatchilari bo’lib, davlatning siyosiy, moliyaviy, iqtisodiy, xarbiy
xayotini nazorat qilib turganlar. Xonlikning siyosiy – iqtisodiy xayotida ulardan
tashqari naqib, amir al – umaro, mextar, qo’shbegi, beklarbegi, devonbegi,
parvonachi, dasturxonchi, eshikog’asi, shotir, yasovulboshi, udaychi, mingboshi,
mirobboshi va boshqalar muhim o’rin tutardi. Shayxulislom boshchiligidagi
din peshvolari diniy hokimiyatni boshqarar edi.
Xiva xonligida davlat tili o’zbek tili bo’lib, barcha ishlar va hujjatlar yagona tilda –
o’zbek tilida olib borilar edi. Xiva xonligi XVI – XVIII asrlarda viloyatlarga bo’lingan
bo’lsa, XVIII asr oxiri – XIX asr boshlaridan boshlab, davlatdagi siyosi ma’muriy
birlik bekliklarrga aylantirildi. Bu davrda xonlikda 16 ta beklik, ikkita noiblik
mavjud edi. Ular Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Ko’hna Urganch, Qo’shko’prik, Pitnak,
G’azovot, Qiyot, Shobboz (Shoxabboz), Shovot, Toshhovuz, Ambarmanak,
Urganch, Xo’jayli, Shumanay va Qo’ng’irot bekliklari hamda Beshariq va Qiyot –
Qo’ng’irot noibliklaridir.
Bu noiblik va bekliklarni xon tayinlaydigan beklar va noiblar boshqarar edi. Xiva
shaxri esa xon
va bosh vazir (inoq) ning izmida bo’lgan. Xonlikda o’troq dexqonchilik
tumanlarida asosan o’zbeklar yashar, ular mamlakat aholisining asosiy ko’pch
iligini
tashkil etardi. Xonlikda saroy amaldorlari, markaziy va mahalliy boshqaruvnin
g yuqori pog’onalari egallab turgan ijtiomiy tabaqalar, harbiy ma’muriy
amaldorlar va mansab egalari katta xuquq va imtiyozlarga ega ijtimoiy tabaqa edi.
Xonliklar orasida Xiva xonligi boshqa davlatlarga nisbatan o’zining tajovuzkor
yurishlari bilan ajralib turardi. Bunday yurishlar asosan Buxoro va Eron
davlatlariga nisbatan olib borilgan. Xonlikda oliy bosh qo’mondon xon hisoblangan.
Inoq harbiy – ma’muriy amaldorlarga yetakchilik qilardi. Qo’shinlar boshlg’isarkarda bo’lib, amir – ul umaro deb yuritilgan. Xonning shaxsiy gvardiyasiga
yasovulboshi qo’mondonlik qilgan.
Qo’shinlar otliq va piyoda qismlarga bo’lingan. Shuningdek, yollanma
turkmanlardan ham iborat qo’shin mavjud bo’lib, ular o’zbek sarbozlari bilan
birgalikda qo’shinningsh asosiy kuchi sanalgan. Jang olib borish usuli Chingizxon
va Amir Temur davridagi qoidalarga asoslangan. Asosiy qurollari o’q – yoy, qilich,
nayza, dubulg’a, kam miqdorda miltiq va zambaraklar bo’lib, qalqon va sovut
himoya vositasi hisoblangan.
Xonlikda asosiy sudlov mahkamalari qozilik idoralari bo’lgan. Bu mahkamalar bir
necha pog’onali bo’lgan. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat yoki oliy
shaxs xon hisoblangan. Uning o’zi og’ir jinoiy ishlarni shaxsan ko’rib chiqqan.
Undan keyingi o’rinda bosh sudya – qozikalon turgan.
Xonlikda har bir viloyat, tuman, qasaba, shaxarlarda
xon tomonidan tayinlangan qozilar bo’lib, ular o’z yordamchilari – muftilar
yordamida mulkchilik bilan bog’liq masalalarni hal qilish, mayda jinoyatlarni ochish
va shu singari ishlar bilan shug’ullangan. Viloyatlarda jinoyi ishlarni ko’rib chiqishga
maxalliy xokimning ham xuquqi bor edi. Qishloqlarda mayda mojarolar qishloq
oqsoqoli tomonidan xal etilgan
Xonlikda barcha yerlar davlat yerlari, vaqf yerlar va xususiy mulklarga bo’lin
ar edi. Voxa iqtisodiyotining asosini
dexqonchilik va chorvachilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil
etardi. Dexqonchilikda Amudaryo quyi oqimidan bosh oladigan kanallar va ariqlar
katta o’rin tutgan. Asosiy yerlar quydagi 11 kanaldan sug’orilgan: Pitnak, Polvon,
Qazovot, Shoxabboz, Yarmish, Qilich Niyoz biy, Karakuz, Arna, Bo’zsuv, Suvvoli
va Xon kanallari.
Xonlikda paxtachilik va bug’doy asosiy ekinlar bo’lgan. Chorvachilikda yilqi, t
uya,
qoramol boqilgan. Xunarmandchilik ancha keng tarqalgan bo’lib, asosiy yirik
shaxarlarda to’plangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining asosini savdo-sotiq tashkil etgan.

9.Industrial svilizatsiya va uning mazmun mohiyati

Oldindustrial sivilizatsiyaning tunazzulga uchrashi va industrial sivilizatsiyaga
O`tish davri 17 asrning oxiri va 18 asrga to`g`ri kyeladi. Bu vaqtda aholilar sonining
Kyeskin ko`payishi sodir bo`ldi. Angliyada 1700 yili 5,8 mln kishi bo`lgan bo`lsa, 1790
Yilga kyelib 8,2 mln kishiga yetdi. Lyekin, aholi soni o`sishi va ehtiyojining oshishiqirol saroyiga ortiqcha harajatlarning ko`payishi manifaktura ishlab chiqarishi hamda
mustamlakalardan savdo tufayli kyeladigan daromadlar hisobiga qoplanishi qiyin
bo`lib qoldi. Vaqt o`tishi bilan Hindiston, Indonyeziya orollari, Afrika, Amyerikadan
oqib kyelayotgan boylikning kamayishi Yevropada qurg`oqchil bo`lib, hosil bo`lmay
qolganligi yanada moliyaviy inqirozlarga olib kyeldi. Endi, bu inqirozlardan faqat
ishlab chiqarish tyexnologiyasining ilg`or tyexnologiya bilan almashtirish hisobiga
chiqish mumkin bo`ldi. Bu sanoat inqiloblari tarzida ro`y byerdi va bu inqiloblar 18
asr oxirgi 30 yilligidan -19 asr boshlariga bo`lgan davrda bo`lib o`tdi.
Industrial sivilizatsiyasining xronologik chyegarasi va rivojlanish
bosqichlarini ta`riflashdan oldin YU.V.YAkovyets fikricha industrial jamiyatdan
kapitalistik jamiyatni farqlash lozim. Jahon progryessi markazlarida kapitalistik
munosabatlarning shakllanishi oldindustrial sivilizatsiyasida ro`y byerdi. Industrial
jamiyat esa kapitalizmning ravnaq topishi barqarorlashuvi, tanazzulga uchrashi, qaysiki
mashinalashgan, fabrikalashgan moddiy moddiy tyexnika bazasiga ega bo`lgan davrni
o`z ichiga oladi. Industralashish mazmuni – ishlab chiqarishni mashinalashtirish,
zamonaviy tyexnologik uslublarni qo`llash, myehnat, ishlab chiqarishni tashkil qilish
va shu jarayonni jamiyat iqtisodiy, sotsial, siyosiy munosabatlariga ta`siri hisoblanadi.
Industrial sivilizatsiya 18 asr so`nggi 30 yilligi va 19 asr boshlarini o`z ichiga
oladi. Bu sivilizatsiyaning markazi Angliya bo`lib, vaqt o`tishi bilan Yevropa va
SHimoliy Amyerika mintaqalariga ham tarqaladi. TSivilizatsiya markazlarining tyezlik
bilan tarqalishi 19 asr o`rtalarigacha davom etdi. SHundan so`ng industrial jamiyatning
barqarorlashuvi jarayoni bo`ldi. Industrial sivilizatsiyasining yuksalishi va gullabyashnashi 1-jahon urushigacha davom etdi. SHundan so`ng sivilizatsiyaning so`nish
davri ro`y byergan. 20- asrning so`nggi choragida postindustrial sivilizatsiyaga o`tish
davri bo`ldi. I.M. D`yakonov fikricha kapitalistik faza tarixiy taraqqiyotda 19-asr
o`rtalaridan to 1-vodorod bombalarini sinash davrigacha (AQSHda 1952, SSSRda 1953
yil) bo`lgan vaqtdan iborat. YU.V.YAkovyets tadqiqoticha industrialsivilizatsiyasining hayotiy tsikli bu xronologik chyegaralardan chiqib kyetadi.
Industrial jamiyatga o`tish davri 18-asr so`nggi 30-yilligidan boshlanib, 19 asr 50-60-
yillarigacha davom etgan. Uning tugashi boshlanishi 1973 yil hisoblanadi. Sovyet
manbashunosligida Oktyabr` inqilobidan yangi era hisobi boshlanishi e`tirof etilgan.
Kyeyingi o`n yilliklar voqyeiliklari ko`rsatishicha, bu industrial jamiyati so`nish
davrida inqirozdan chiqish uchun sotsialistik g`oyalarni tarqatishga asoslangan
to`ntarishdan iborat bo`lgan. Sotsializm va kapitalizm o`zaro kurashidan tarix uchinchi
yo`lni- postindustrial jamiyat shakllantirish yo`lini tanladi. SHuning uchun ham 20-asr
so`nggi choragi industrial jamiyatdan postindustrial jamiyatga o`tish davri bo`ldi.
Industrial sivilizatsiyasining xaraktyerli xususiyatlari nimalardan iborat?
1.Taraqqiyotning tsiklik dinamikasi. Rivojlangan mamlakatlarda vaqti – vaqti
har 10 yilda iqtisodiy inqiroz ro`y byerdi. Bu holat doimiy ravishda takrorlanadigan
bo`ldi( 1973 -1974 ;1980- 1981; 1991- 1993). Boshqariladigan bozor iqtisodiyoti; Har
birida yangilangan tyexnika avlodi, tyexnologik uslub va x.k
2. YAngi zamonaviy tyexnologiyalar qo`llanilishi. Iqtisodiy yuksalish,
raqobatbardosh mahsulotlar, fan yutuqlarga asoslangan innovatsion muvaffaqiyatlar.
3. Inson industrial sistyemada mashinani yaratuvchisi va uni ishlatuvchisi
hisoblanadi. Ammo mashina ishlab chiqarish ehtiyojini qondirishga qanchalik e`tibor
byerilishi bilan odamni o`ziga itoatkorligi kuchayadi. Tyexnikalarning yangi avlodlari
ishsizlikka havf soladi. Mutaxasislar fikricha mashina ishlab chiqarishi tantanasi bilan
gumanizm davri tugadi. Bu holat madaniyatda ham ko`rinadi. Ma`naviy sfyerada ham
inqiroz bo`lib yarim asrlarga cho`zildi.
4. Industrial sivilizatsiya iqtisodiyoti yangi tyexnologiya, ilm- fan yutuqlarining
ishlab chiqarishga qo`llanilishi bilan xaraktyerlanadi. Bu esa ishlab chiqarish hajmini
o`nlab marotaba oshib kyetishiga, aholi turmush- tarzi yaxshilanishiga, oilada
zamonaviy tyexnikalar asbob-uskunalar qo`llanilishiga olib keldi.Industrial sivilizatsiya davrida davlatlar siyosiy, huquqiy boshqaruv
sistyemasida qarama
–
Qarshiliklar holati kuchaydi. Iqtisodiyotning
Kontsyentratsiyalashuvi davlat boshqariluvida diktatura, dyemokratiya niqobida
Hokimiyatni egallash holatlari sodir bo`ldi. Industrial jamiyatda u yoki bu
Partiyalarning saylovlarda g`olib chiqishidan hokimiyatni boshqruvchi elita shakllandi.
Hukmron partiya siyosiy hayotning o`zagi bo`ldi. Hamma fuqorolar va sotsial
Tabaqalarning huquqiy jihatdan qonun oldida tyengligi va javobgarligi qaror topdi.
Burjua dyemokratik inqiloblar (Nidyerlandiya, Angliya, Frantsiya, SHimoliy
Amyerika inqiloblari) sodir bo`ldi.
Kyeyingi uch asr maboynida bir nyechta madaniy tsikllarni ajratish mumkin:
1650 – 1789 yillar – ingliz va frantsuz burjua ryevolyutsiyalari oralig`i davri bo`lib,
Industrial jamiyat madaniyati shakllanishi va tarqalishi bilan xaraktyerlanadi: 1790 –
1870 Industrial madaniyatning gullab yashnagan, buyuk tyexnik ixtirolar davri; 1871-
1930 yillar Industrial jamiyatning ichki ziddiyatlari ko`paygan hamda uning inqirozi
Bilan xaraktyerlanadi; 1931-1985 yillar Industrial madaniyatning chuqur inqirozli va
Uning qulashi davri.
10.Postendustrial svilizatsiya va uning mohiyati
Postindustrial sivilizatsiya (1973- 2130 yillar ). 20 asrning so`nggi choragiga
Kelib, industrial sivilizatsiyaning nyegizida( mashinalashgan ishlab chiqarishi,
Iqtisodiy va siyosiy hokimlikning kontsyentratsiyalashuvi va markazlashuvi va h.k )
Yangi post industrial sivilizatsiyasining asoslari yuzaga kyeldi. Yuqorida
Aytganimizdyek, rivojlangan mamlakatlarda vaqti – vaqti bilan har o`n yilda iqtisodiy inqiroz sodir bo`lib turadi. Post industrial sivilizatsiyasi to`g`risida mutaxassislar bu
sivilizatsiya insoniyatning umum jamiyat inqirozi, varvarlik tomon yoki yangi
Ryenyesansga olib boradi dyegan savollarda baxslashmoqdalar. Tarixiy jarayoning
hozirgi zamon bosqichi bo`yicha I.M. D`yakonov “Puti istorii” nomli asarida kyeng
ma`lumotlar kyeltirilgan. YAdroviy qurollarining paydo bo`lishidan insonlar turlicha
munosabatlarida elyektr elyemyentlari ustuvorligi, aholi sonining tabiiy o`sishining
pasayishi shaxs rolini pasayishi bilan bu jamiyatning omillarini byelgilaydi.
Post industrial sivilizatsiyasining asosiy xususiyatlari:
1. Bu sivilizatsiya gummanizmning tantanasi bilan xaraktyerlanadi. Gumanizm
yangi asoslarda shakllanadi. Iqtisodiy, tyexnologik, ekologik ijtimoiy-siyosiy
aloqalar misli ko`rilmagan darajada murakkablashadi Masalan: YAponiyada
iqtisod uchta omilga qurilgan – mikro elyektronika, biotyexnologiya ,
informatika. Odam ular bilan nafaqat ishlab chiqarishda, balki kunlik turmush
tarzida muloqatda bo`ladi: oziq-ovqati, dori darmoni biotyexnalogik jarayonda
tayyorlanadi, uyi mikrovol`noviy pyech, tyelyevizor, komp`yutor bilan to`la,
tyelyefon, mashina boshqariluvi o`ta zamonaviy va h.k. YAngi, eng zamonaviy
tyexnologiyalar.
2. Fanning ahamiyati nihoyatda yuqori ko`tariladi. Ilmiy, tyexnikaviy inqiloblar
bo`ladi.
3. Madaniy yuksalish. San`atga intilish. YUksak madaniyat uchun butun moddiy
tyexnika bazasi yaratiladi. Zamonaviy tyexnika bilan ta`minlanadi.
4. Ta`lim tizimi tubdan-shaklan, mazmunan, usullari jihatidan o`zgaradi.
Insonning o`z shaxsiy hislatlari, ixtirolarini imkoniyatlarini ishga solishiga to`liq
sharoit yetiladi. Uzluksiz ta`lim olish tizimi yaratiladi. Inson o`z bilimini
yangilab, tinmay oshirib boradi. Frantsiya, SHvyetsiya, A Q SH, YAponiya,
Gyermaniyada ana ta`lim tizimi elyemyentlari yo`lga qo`yilgan. Ta`lim
islohatlari kyeskin amalga oshiriladi. Ahloq – odobning yangi elyemyentlari yuzaga kyeladi. Jamiyatning har bir
a`zosi mustaqil va o`ziga hos turmush tarzini yaratadi.O`z hatti harakatini
o`zligicha boshqarish huquqi yaratiladi.
6. O`z dunyoqarashi, diniy etiqodi erkinligi. Xullas, shaxsga erkin hayot, to`liq
shaxsiy fazilatlari, iqtidoriga imkon byeruvchi jamiyat.
Jamiyatda ishlab chiqaruvchi yuksak tyexnologiya, mahsulotlar tyejamkorligi,
raqobatbardorlik ro`y byeradi. AQSH, Rossiya, Buyuk Britaniya va Fratsiyaning
harbiylashgan og`ir sanoatga asoslangan ishlab chiqarishi mavjud. Ayni kunda o`z
tyexnologiyasi foydaliligi, natijaliligi bilan YAponiya, Janubiy Koryeya, Singapur,
Tayvan kabi mamlakatlar ishlab chiqarishi ulardan o`zib kyetmoqda.
Postindustrial sivilizatsiyada iqtisodning ko`pukladliligi saqlanib qoladi, jamiyat
iqtisodiy tuzilmasida esa tub o`zgarishlar sodir bo`ladi . Kichik tadbirkorlik o`sadi,
gigant sanoat mavqyeyi pasayadi, Davlat syektori salmog`i kyeskin kamayadi. Erkin
raqobat. Iqtisodning bozorga moslashmagan yo`nalishlari – fundamyental fanlar,
ta`lim, madaniyat, sog`liqni saqlash tizimlarini esa davlat tartibga solib, boshqarib
turadi. Ijtimoiy va milliy munosabatlarda yangi an`analar sodir bo`ladi. Ijtimoiy
munosabatlarda postindustrial sivilizatsiyaning rivojlangan davrida turli sotsial
guruhlar o`rtasida kyeskinlik yumshaydi, ular jamiyat oldida turgan umum maqsadlar
atrofida joylashadilar. 20 asr oxirida milliy xususiyatlar kuchayib etnik guruhlar orasida
mojorolar kuchayadi. Kyelgusida milliy madaniyat o`ziga hosligi nufuzi pasayadi,
ammo yo`qolib kyetmaydi. Millatlar o`zaro yaqinlashuvi aralashib bir hududda
yashashi sodir bo`ladi. Masalan: SHvyetsariyada. Joylarda kuchli huquqiy davlat
boshqariluvi saqlanib qoladi. Dyemokratik tamoyillar faoliyat ko`rsatadi. Mahalliy o`z
o`zini boshqarish bo`ladi. Bu esa aholi milliy an`analari saqlanishida ahamiyatlidir. Bu
sivilizatsiyada jahon hamjamiyati dinamikasining yangi tyendyentsiyalari yuzaga
kyeladi. Davlatlararo chyeklanishlar olib tashlanadi, lyekin davlat chyegaralari
saqlanib qoladi. Tyeng huquqli davlatlarning ko`ngilli ittifoqlari yuzaga keladi. Millatlar o`rtasidagi kyelishmovchiliklari ( Livan, Bosniya, Zakavkaz`ye, Afg`oniston)
vaqt o`tishi bilan tyeng bitimlar asosida yechimini topadi. Post industrial jamiyatda bu
kabi baxsli masalalarni foydali tomon yechimini beruvchi mexanizm ishlab chiqiladi.