Y on d irish g ‘a lta g I

---

Y on d irish g ‘a lta g i. T i k o a v t o m o b i l l a r i d a y o p iq t u r d a g i p o ‘lat 
p la stin a la rd a n iborat o ‘zak va m ag n it o'tk az g ic h li y o ndirish g ‘altagi 
o T n atilg an . Y opiq turdagi yondirish g ‘altaklari m agnit o q im n in g yuqori 
d arajad a tejamli ishlatilishi va oM chamlarning kichikligi bilan yondirish 
g ‘a ltaklarida n ajralib tu rad i (11.10- rasm).
D a tc h ik taqsim lagich elektron k o m m u ta to r ishini b oshqarib, yuqori 
q o ‘llanishni o ‘t oldirish svechalariga belgilangan ish tartibida taqsimlash, 
y o n d iris h n i ilgarilatish b u rc h a g in i dvigatel a y la n ish la r c h a sto ta si va 
yuklanishiga ko‘ra rostlash h a m d a boshlang‘ich qiymatini o ‘m a t ish uchun 
x iz m a t q iladi. D a tc h ik - t a q s i m l a g i c h n in g a ly u m in iy a r a la s h m a s id a n
tay yorlangan q o b ig ‘iga quyidagi asosiy qism la r joylashtirilgan: qabul 
qilish c h u l g ‘a m i (sta to r) va ro to r d a n ib o rat e le k tr m ag n it d a tc h ik , 
m a rk a z d a n q o c h m a va vak u u m rostlagichlar.
D a t c h i k - t a q s i m l a g i c h h a r a k a t n i u n i n g valig a o T n a t i l g a n m a x su s 
s h e s te r n y a o rq a li G T M v a lid a n oladi. D a tc h ik - ta q s im la g ic h q o p q o g ‘i 
1 n i n g ( 1 1 . 1 1 - ra s m ) ich k i t o m o n i d a n m a r k a z iy u y a c h a g a r o t o r n i n g
/ / .
10- rasm. Yondirish g ‘altagi:
1 - y o n d i r i s h g ' a l t a g i n i k o r p u s i ; 2 - y u q o r i k u c h l a n i s h l i m a r k a z i y s i m n i n g
u y a c h a s i ; 3 - b i r l a m c h i c h u l g ' a m n i n g o x i r g i n u q t a s i ; 4 - b i r l a m c h i
c h u l g ' a m n i n g b o s h l a n i s h n u q t a s i v a i k k i l a m c h i c h u l g ' a m o T a m l a r i n i n g b i r -
b i r i d a n m u h o f a z a l o v c h i q o g ' o z ; 6 - b i r l a m c h i c h u l g ' a m ;
7 - i k k i l a m c h i c h u l g ' a m .
л
Л
/
299

---

11.11- rasm. D a tc h ik ta q sim lag ich :
1- t a q s i m l a g i c h q o p q o g ' i ; 2 - r o t o r ; 3 - q o p q o q c h a ; 4 - a j r a t k i c h ; 5 - i s s i q l i k n i
c h e t l a t u v c h i q u r i l m a ; 6 —y o n d i r i s h n i i l g a r i l a t i s h b u r c h a g i n i m a r k a z d a n q o c h m a
r o s t l a g i c h i ; 7 —v a k u u m r o s t l a g i c h ; 8 - t a q s i m l a g i c h y u r i t m a s i n i n g s h e s t e r n y a s i .
e l e k t r o ‘tk a z g ic h i b ila n y o n d i r i s h g ‘a l t a g i d a n k elg a n y u q o r i k u c h ­
la n is h li o ' t k a z g i c h n i b i r - b i r i g a u la y d ig a n q o ‘z g ‘a l u v c h a n k o ‘m ir 
k o n ta k t, c h e k k a sid a g i u y a c h a la rig a esa c h iq a r is h e le k tr o d la ri j o y l a s h ­
tirilg a n .
K o ‘m ir k o n t a k t n i n g qarshiligi 6 — 15 k O m o ra lig ‘ida b o ‘lib, yu q o ri 
k u c hlanishli to k n i o ‘tkazish bilan birga ra diotoM qinlarning tarqalishiga 
t o ‘sq in lik qilu v ch i u c h q u n l a r n i y o ‘q o tis h vazifasini h a m bajarad i.
Dvigatel turli k u c h la n ish va a y la n ish la r soni bilan ishlaganda b u n g a 
m o s ra v ish d a y o n d ir is h n i ilgarilatish b u r c h a g in i ro stlash u c h u n o ‘t 
o l d i r i s h tiz im i a v t o m a t i k r o s t l a g i c h l a r b i l a n j i h o z l a n g a n . U s h b u
ro stla g ic h la r n in g ishlash u slublari a w a l g i o ‘rga nilga n ro stla g ic h la r d a n
farq qilm a y d i.
Tranzistorli k o m m u ta to r o ‘t oldirish tizim in in g birlam ch i zanjiriga 
uzatilayotgan darakka m os ravishda u zib-ula b turish u c h u n xizmat qiladi. 
U n in g tarkibiga tra n z isto r va rezistorlar kirib, ushbu m o sla m a qism larga 
ajratilm aydi.
Tiko va D a m a s av tom obillarining o ‘t oldirish tizim i q u y idagicha 
ishlaydi. Dvigatel ishga tushib, e lektrom a gnit d a tc h ik rotori aylanganida 
qabul qilish g ‘altagida o ‘zga ruvcha n to k induksiyalanadi, un in g «+» 
qismi t a ’sirida tran z isto r Vt d a (11.12- rasm) b az a toki vujudga keladi 
va tra n z isto r ochilib yondirish g ‘altagining birlam chi c h u lg 'a m id a n tok 
o ‘ta boshlaydi.
Keyingi d a q iq a d a qabul g ‘altagida in d u ksiyalangan o ‘zga ruvcha n 
to k n in g «—» qismi t a ’sirida V T tranzistori yopiladi va birlam ch i tok 
zanjiri uziladi. N a tija d a y o n d iris h g ‘a lta g id a hosil b o ‘lgan m a g n it 
m aydoni k atta tezlik bilan y o ‘qola boshlaydi va m agnit ku ch chiziqlari 
yondirish g ‘altagining ikkilamchi c h u lg ‘a m in i kesib o ‘tishi natijasida 
u n d a yuqori k u chlanish induksiyalanadi va bu to k y o ndirish svechasiga 
y o ‘naltiriladi.
300

---

Tranzistorli
Tashqi qarshilik
O t oldirish 
kaliti
O t oldirish 
g'altagi
AKB
I I . 12- rasm . T ik o va D a m a s a v to m o b illa ri o ‘t o ld irish
tizim in in g is h la sh ch izm asi.
1 1 . 1 1 . M ik ro ja ra y o n li o ‘t o ld i r is h tizim i
Z a m o n a v iy dvigatellarni o ‘t oldirish tizim id a raqam li boshqarish 
tizim usuli b o rg a n sari keng q o ‘lla n ilm o q d a . Bu usulli o ‘t oldirish 
t i z i m l a r i n i m i k r o j a r a y o n li b o s h q a r i s h u su li d e b a ta l a d i ( T M J B ) .
Dvigatelning o ‘t oldirish tizimini boshqarish u c h u n m ikrojarayonli tizim 
quyidagi d a tc h ik la r d a n turli d a ra k la r (signallar) olishi m u m k in :
— tirsakli valuing burilgan b u rc h ak qiym atini — impulslar shakllanish 
d a tc h ig id a n ;
— birinchi silindrni Y U C H N ni — hisobni bosh lash d atchigidan;
— y u k la n is h q iy m a tin i — h a v o sarfla n ish d a t c h i g i d a n , drossel 
zaslonkasi h o la tid a n , sovitish suyuqligini h a ro ra tid a n h a m d a detonatsiya 
d a tch ig id an .
M ikroprose ssor ( M P ) b a r c h a signallarni (da raklarni) datch ik lard an
interfeys orqali qabul qiladi. M P ishlashini kirish signallari h am d a chiqish 
signallarini ijro etish m e x a n iz m la r ishlashi bilan moslash u c h u n xizmat 
qiladi. M ikroprose ssor d a tc h ik la r d a n signallarni olib, qayta ishlov be rib 
va re ja d a n a n iq la b k o m m u ta to r g a b u y u ra d i. K o m m u t a t o r quyidagi 
vazifalarni bajaradi:
— to k im pulsini shakllantiradi. T o k n in g am plitudasi va hosil b o ‘lish 
vaqti ikkilam chi z a njirda kerakli k u ch lan ish va u c h q u n energiyasini 
t a ’m inlashi lozim;
— k o m m u ta to r n in g kirish k lem m asiga keltirilayotgan boshqarish 
im pulsini u c h q u n hosil qilish m o m e n tig a t o ‘g ‘ri kelishini t a ’minlaydi;
301

---

/