Yahudiylik dini tarixi

Konfutsiychilik va Daosizm.
Qadimgi Xitoyda Lao-Szi falsafiy ta’limoti bilan deyarli bir davrda Kun-Szi (Konfutsiy-miloddan avvalgi 551-479)ning falsafiy ta’limoti ham paydo bo’ldi. Konfutsiy-Qadimgi Xitoy faylasufi va pedagogi, Konfutsiychilikning asoschisi. Konfutsiy, garchi, samoni oliy ruhiy qudrat, ajdodlarga qurbonlik keltirishni ularni e’zozlashning asosiy ifodasi deb bilsa ham, o’z ta’limotida osmon sirlari muammolarini deyarli tilga olmagan hamda ruhlar va narigi dunyo kabi tushunchalarga kam e’tibor bergan. Konfutsiyning falsafiy va axloqiy g’oyalari markazida inson, uning aqliy va ma’naviy qiyofasi, olamdagi hamda jamiyatdagi o’rni, vazifasi muammolari turadi.
Konfutsiy fikricha olamdagi barcha mavjudot singari insonning taqdiri ham samoviy qudratga bog’liq. Shuning uchun odamlarning oliyjanobligi yoki tubanligi, oily yoki past tabaqaga mansubligini o’zgartirib bo’lmaydi.
Binobarin, podshoh-podshohligicha, fuqaro-fuqaroligicha, ota-otaligicha, farzand-farzandligicha qolishi kerak. Bu g’oya, ko’ramizki, mavjud tuzumni saqlab qolishni nazarda tutar edi. Shu bilan birga, Konfutsiy ideal, oily inson, asl, mard kishi konsepsiyasini ishlab chiqqan. Bu konsepsiyaga ko’ra, odamlar ijtimoiy kelib chiqishi yoki jamiyatdagi mavqei orqali emas, balki odamiylik, adolatgo’ylik, haqgo’ylik, samimiyat, farzandlik izzat-hurmati kabi yuksak ma’naviy fazilatlarga erishish tufayli yuksak kamolotga yetishuvi mumkin.
Konfutsiyning falsafiy ta’limoti keyinchalik Xitoyda hukmron dinlarning biriga aylangan va Konfutsiychilik deb nom olgan dinning asosi bo’ldi (milodning boshlarida). Konfutsiychilik manbai-Konfutsiy izdoshlari yozgan “Lung-Yuy” (Suhbatlar va mulohazalar, miloddan oldingi VI asr) kitobidir. Konfutsiychilik Lao-Szi ta’limotidan tubdan farq qiladi. U jamiyatni ijtimoiy larzalardan asrab qolishga intilgan feodal amaldorlarning qarashlari va manfaatlarini himoya qilgan. Konfutsiychilikning maqsadi-xalqni mavjud tartib-qoidalarni hurmat qilish ruhida tarbiyalashdir. Bu din aqidasiga ko’ra, jamiyatda osmondan yuborilgan “Jeng” (Insonparvarlik) qonuni amal qiladi. Bu qonunni o’rganib olish uchun inson “Li” ga, ya’ni ijtimoiy ahloq normalariga, qoidalariga, an’anaviy marosimlarga amal qilishi, o’zining jamiyatdagi darajasiga qarab ish tutishi zarur.
Konfutsiychilik belgilangan diniy tartiblarga qattiq amal qilishni talab etadi. Konfutsiyning o’zi hayotligida diniy tartiblarni sidqidildan bajargan.
Endilikda, har bir oilaning o’z ibodatxonasi bo’lishi zarur bo’ldi. Har bir oila o’z ibodatxonasiga ajdodlarining timsoli bo’lgan “Chju” tasvirini qo’yadi va diniy marosimlarni ijro etadi.
Konfutsiychilikda ijtimoiy-axloqiy masala alohida o’rin egallaydi. Shu ma’noda Konfusiy ta’limotini inson hatti-harakati, hayoti me’yorlari haqidagi ta’limot deyish ham mumkin. Insonlar o’rtasidagi hayot tarzi an’anaviy besh munosabatdan iboratligi qayd etilgan:
-davlat boshlig’i bilan amaldorlar o’rtasidagi munosabat;
-ota-onalar bilan farzandlar o’rtasidagi munosabat;
-er bilan xotin o’rtasidagi munosabat;
-katta va kichik aka-ukalar o’rtasidagi munosabat;
-do’st-birodarlar o’rtasidagi munosabat;
Bu ta’limotda shunday qadriyatlar ham borki, unga qoyil qolmay iloj yo’q. Birgina misol keltiramiz:
O’g’il ota-onasi oldida quyidagi beshta vazifani bajarishi shart edi:
 Har doim ota-onani to’la hurmat qilish;
 Ularga eng suyukli taomni keltirish;
 Ular betob bo’lib qolganlarida chuqur qayg’urish;
 Ular vafot etganlarida yurak-yurakdan achinish;
 Ular xotirasiga tantanali ravishda qurbonliklar qilish.
Konftusiychilikda diniy marosimlarning asosiy mazmuni konfutsiychilikka qadar mavjud bo’lgan an’analarni, urug’-qabilaviy marosimlarni mustahkamlash, qonunlashtirishni tashkil etardi. Chunki Konfutsiy o’zining hech qanday yangi ta’limot yaratmaganligini tan olib, faqat eski marosimlarga, tartib-qoidalarga qattiq rioya etishni talab qilardi. Bu o’rinda uning quyidagi so’zlarini keltirishni maqsadga muvofiq deb bildik: “Qadimdan joriy etilgan marosimlar saqlanmas yoki ular bekor qilinar edi, unda hamma narsa aralashib ketadi, izdan chiqadi. Nikoh marosimini yo’q qilinishi, unda er-xotinlik bo’lmaydi, bu bilan bog’liq katta-katta jinoyatlarga yo’l ochiladi yoki dafn etish va qurbonlik qilish marosimini yo’q qilingchi, unda bolalar vafot etgan ota-onalari to’g’risida o’ylamay, tiriklarga esa xizmat qilmay qo’yadilar; Pin-Szin marosimini yo’q qilingchi-unda podshoh bilan amaldor o’rtasidagi farq yo’q bo’lib ketadi, kichik-kichik knyazchalar o’zboshimchalik qila boshlaydilar, natijada ta’qib etish va zo’ravonlik boshlanadi”.
Xitoy xalqi tarixida qadimgi marosimlar katta o’rin tutganligini Konfutsiy yaxshi bilar edi. Shuning uchun ham Xitoy xalq an’analarini, marosimlarini o’zining ta’limotida asosiy mazmunga aylantirgan. Xitoyliklar uchun eng yomon fojea-erkak tomonidan avlodning qolmasligidir. Ular avlodlari qolmasa, biz o’lganimizdan so’ng kim bizlarni yod etadi, deb qattiq qayg’uga tushadilar.
Konfutsiychilikning bosh xudosi-osmon Xudosi edi. Keyinchalik Konfutsiyning o’zi ham ilohiylashtirilgan. Uning sharafiga, hatto imperatorning o’zi ham diniy marosimlarni bajo keltirar edi. Bu bejiz emas edi, albatta. Chunki, Konfutsiychilik oddiy xalq ustidan “aslzodalar”ning hukmronligini oqlardi. Bu dinga ko’ra ayni paytda imperatorning o’zi oliy Xudoning yerdagi vakili edi. Konfutsiychilikda imperatorga qarata yozilgan quyidagi maslahat ham bor edi: “Agar imperator biror katta maqsadni amalga oshirmoqchi bo’lsa, u albatta ajdodlari ibodatxonasiga borishi lozim. Qilmoqchi bo’lgan ishidan, o’zining maqsadidan avlodlarini xabardor etmog’i kerak. Shu paytda u osmonda yulduzlarning holatiga qaramog’i, ular qulay joylashganligiga ishonch hosil qilganidan so’ng maqsadini amalga oshirmog’i mumkin”.
Daosizm - aslida falsafiy ta’limot bo’lib, u miloddan avvalgi IV-III asrlarda Xitoyda paydo bo’lgan. Uning asosida miloddan avvalgi II asrda Daosizm dini shakllangan.
Daosizmning falsafiy prinsiplari “Dao Deszin” kitobida bayon etilgan. Bu asar o’tmishdagi yarim afsonaviy Xitoy donishmandi Lao-Szi qalamiga mansubdir. Bu kitob g’alati va jumboqli aforizmlar, hikmatli so’zlar to’plamidan iborat.
Asarning asosiy tushunchasi “dao” (yo’l) bo’lib, u olamning mohiyati va bosh sababi, dunyoning turli-tumanligi manbai, barcha narsalarning onasi deb tushunilgan. Bu, go’yo qandaydir yo’l bo’lib, atrofni o’rab olgan olam va barcha kishilar shu yo’l bilan borishi lozim. “Dao” diniy mazmun kasb etgan yo’lgina bo’lib qolmay, ayni paytda, u hayot tarzi, usuli, prinsiplari ham edi.
Daosizm dinida uch xudo-Shan-Di, Lai-Szi hamda dunyoning yaratuvchisi Pant-Gu boshchiligida xudolar panteoni shakllangan.
Shan-Di osmon xudosi, oliy ruh, qudrat va osmon o’g’illari bo’lgan imperatorlarining otasi hisoblanadi.
Daosizm dini o’z ibodatxonalariga, muqaddas kitoblariga, diniy xizmatni bajaruvchi ruhoniylariga ega.
Bu dinning diniy tashkiloti ierarxiya prinsipiga asoslangan. Ierarxiyaning boshida oliy ruhoniy (patriarx) - Tyan-Shi (samoviy ustoz) turadi. Uning sulolasi milodning II asrida vujudga kela boshlagan. Oliy ruhoniy oilaviy turmush qura olar eda. U o’z dindorlari orasida juda katta obro’ga ega bo’lgan. Bu dinning boshqa ruhoniylari ham oilaviy turmush qura olgan. Ayni paytda bu dinda rohiblar ham mavjuddur.
V asr boshiga kelib, daosizm diniy ta’limoti va marosimlari rasmiylashgan, u davlat diniga aylangan. Biroq, uning zamirida juda ko’p sektalar vujudga kelganki ular ilohiyot masalalari, aqidalar, marosimlarni mustaqil talqin etishlari, dindorlar burchlariga turlicha qarashlari bilan bir-biridan farq qiladi.
Daosizm muxlislari orasida dunyodan mutloqo yuz o’girgan zohidlar ham, oliy huzur-halovatga erishish uchun bu dunyo ne’matlaridan voz kechish shart emas deb biladigan dindorlar ham bor.
Daosizm ruhoniylari shaxsning axloqiy o’z-o’zini takomillashtirish g’oyasini targ’ib qilib, dindorlarga uzoq umr ko’rishga erishishning muayyan usulini ham taklif etadilar. Bu usullar parhezni, jismoniy mashqlar tizimini va boshqalarni o’z ichiga oladi. Ayni vaqtda ular “yovuz ruhlar”ni haydash, fol ochish bilan shug’ullanadilar.
Daosizm ta’limoti shakllangan paytda ijobiy xarakterga ega edi. Keyinchalik u o’zining bu xususiyatini yo’qotgan. Nega? Bu dinda dunyoda 4 ulug’likdan biri podshohdir deb hisoblanishini biz yuqorida aytib o’tgan edik. Shuning uchun ham bu dinning V asrda davlat diniga aylangani bejiz emas. U Xitoy imperatorlari manfaatiga mos edi.
Lao-Szi, ya’ni inson ham bu dinda xudo darajasiga ko’tarilgan. Imperatorlarga huddi shu narsa kerak edi. Bundan tashqari, bosh xudo-Shan-Di, yuqorida aytganimizdek, “Osmon o’g’illari” bo’lmish imperatorlarning otasi edi. Shunday qilib, bu din hukmdor sinfning manfaatiga moslashtirildi, ularga xizmat qila boshladi. Bu bilan o’zining progressivlik xarakterini yo’qotdi. Qolaversa, bu din eskilikni qattiq himoya qiladigan, ba’zi hollarda tarkidunyochilikni targ’ib etadigan din bo’lganligi uchun ham uning tarafdorlari bora-bora kamaygan.
Braxmanlik Vedalar dini asosida miloddan avvalgi I mingyillik boshlarida vujudga kelgan. U mohiyatan vedalar dinining rivojlangan shaklidir.
Braxmanlik-qadimgi hind dini bo’lib, uning nomi Vedalar kitobida zikr etilgan hind oliy tabaqa vakillari-brahmanlar nomidan olingan. Brahmanlar qadimdan kohinlik (Ruhoniylik) vazifasini o’tab, qurbonlik islariga rahbarlik qilish, xalq orasida Vedalarni targ’ib etish bilan shug’ullanishgan va ular hukmron sinf vakillari sanalgan.
Eramizdan avvalgi birinchi ming yilliklarga kelib, oriylar Hindistonda o’zlarining knyazliklariga ega bo’ldilar. Shu davrga kelib aholi o’rtasida brahmanlarning nufuzi oshib ketdi. Ular oldingi diniy ta’limotlarni isloh qilib, yangicha diniy qonun-qoidalarni ishlab chiqdilar va braxmanlik diniga asos soldilar.
Braxmanlik ta’limoti ijtimoiy tabaqalar-kastalarga asoslangan. Ya’ni insonlar o’zlarining kelib chiqishlari, mansablari va hunarlariga ko’ra turli tabaqalarga bo’linadilar. Braxmanlikda eng yuqori kasta braxmanlardir. Ular go’yo xudoning tilidan yaratilgan bo’lib, xudolar nomidan gapirish huquqiga ega bo’lganlar.
Ikkinchi kasta kshatriylar. Ular xudoning qo’lidan yaratilgan deb hisoblanganlar. Podshohlar, knyazlar, jangchilar shular jumlasiga kirgan.
Uchinchi kasta vayshlar. Ular xudoning sonidan yaratilgan insonlar deb hisoblanib, unga savdogarlar va hunarmandlar kirgan.
To’rtinchi, oxirgi eng quyi kasta tabaqasi shudra bo’lib, unga oddiy xalq kirgan. Ular xudoning oyog’idan yaratilgan, deb hisoblangan.
Braxmanlikning muqaddas kitoblariga Vedalar, ularga yozilgan sharhlar, Braxmanlar, Arn’yaklar, Upanishadlar kiradi.
Braxmanlikda Vedalar dinidagi ko’pgina xudolarning o’rniga asosan uch xudo - Braxma, Shiva, Vishnu qabul qilingan. Bulardan Braxma koinotning yaratuvchisi, unga jon ato etuvchi, Vishnu (muruvvatli degani) tabiatni saqlovchi, Shiva (yovuz degani) esa tabiatni vayron etuvchi xudolardir:
Braxmanlikda hayvonlar: sigir, maymun, ayrim o’simliklar va hokazolar muqaddaslashtirilgan.
Bu dinda butun borliq xayoliy bo’lib, jonli narsalar, shu jumladan, inson ham qayta tirilish xususiyatiga ega deb qaralgan. Brahma xudosi belgilagan hayot me’yorlari, qonunlarning bajarilishi yoki bajarilmasligiga qarab, inson axloqiga baho berilgan. Kambag’al mehnatkashlar, mazlumlarning qiynalib yashashi hayot me’yori hisoblangan. Ularning ahvoli og’irligiga o’zlari, o’zlarining niyatlari, xislatlari, yomon hatti-harakatlari, axloqi sababchidir deb uqtiriladi.
Jonni xalos qilish, uni bundan keyin paydo bo’lishdan, yana bu dunyoga qayta kelish mashaqqatidan saqlab qolishning birdan-bir yo’li jonning Braxma bilan qo’shilib ketishidir. Bunga erishmoq uchun Braxmaning ilohiy mohiyatini to’la bilib olish, butun o’y-xayolini xudoga qaratish va tashqi olamdan butunlay voz kechish talab etilgan. Braxmanlik jonning ko’chib yurishi to’g’risidagi ta’limotni diniy jihatdan asoslab bergan.
Hindaviylik ko’p xudolik dini bo’lib, bunda brahmanlikning asosan uchta xudosi tan olinadi: koinotning yaratuvchisi Braxma; dunyo nizomini ushlab turuvchi Vishnu; koinotni halok qilish qudratiga ega bo’lgan Shiva.
Hindaviylik dinining ta’limotiga ko’ra, olamni va hayotning barcha shaklini xudo - Braxma yaratgan. Biroq bu dinda u ikki xudoning nomigagina boshlig’i sanaladi. Hozir Braxmaga sig’inish deyarli yo’q. Hindaviylar asosan Vishnu va Shivaga sig’inadilar. Bu dinda jannat va do’zax haqidagi tushunchalar ham mavjud. Ular marhumlarni kuydirib, kulini Gang daryosiga sochib yuboradilar.
Bu dinni qabul qiluvchilar asosan, Hindistondagi kasta tuzumini qabul qilish talab etiladi.
Hindaviylik hozirgi Hindistonda keng tarqalgan dindir. Bu dinga e’tiqod qiluvchilarning 95 % Hindistonda, qolgan 5 % Pokiston, Bangladesh, Nepal, Shri-Lankada, shuningdek, Janubiy Afrikada, Janubiy-Sharqiy Osiyoda yashaydi. Hindiston aholisining 80% shu dinga e’tiqod qiladi.
Jayniylik-miloddan avvalgi VI asrda Hindistonda paydo bo’lgan din. “Jayniylik” atamasi Jinna ismidan olingan. Bu ta’limot asrlar osha 24 ustoz - “payg’ambar” orqali yetib kelgan va bularning eng so’nggisi-Jinna taxallusini olgan Vardxamana Maxavira (“Jinna”ning ma’nosi “g’olib”) nomidan olingan. Jinna karmani yenggan g’olib hamda diniy najot yo’lidagi to’siqlarni bartaraf etgan shaxs sifatida tanilgan. Jayniylik rohiblar o’zlarining yarim afsonaviy “payg’ambar”iga Xudoga sig’ingandek sig’inadilar.
Falsafiy tizim sifatida jayniylik miloddan avvalgi II-I asrlarda shakllangan. Bu falsafaning asosiy manbai “Jaynasutra”(Jayna aforizmlari) hisoblanadi.
Jayniylik tarafdorlari olamni ilohiy kuch yaratgan degan fikrni rad etib, olam abadiy, o’z-o’zidan mavjuddir deb hisoblaydilar. Ular olam ikki xil - jonli va jonsiz moddiyatdan iborat deydilar. Yagona jon yoki oliy xudo yo’q deydilar.
Sikhalik(sanskritcha “shogird”) –XVI asrda Shimoliy-G’arbiy Hindistonda sikhlar qabilasi orasida vujudga kelgan din. Asoschisi-guru (ustoz) Nanak (1469-1539) dir.
Bu dinda yagona, qiyofasiz Xudoga e’tiqod qilinadi. Ular Borliq va olamdagi barcha hodisalar yaratuvchining oliy qudratining natijasidir, barcha odamlar esa Xudo oldida tengdirlar deb bilib, hindaviylikdan yuz o’girganlar.
Sikhalik ta’limoti, ibodat qoidalari, guru Nanakning pand-nasihatlari va hayoti “Granth Sohib”(“Janob Kitob”)da yozilgan.
Bu dining asosiy muqaddas kitobi “Adigranth”(Panjobcha “boshlang’ich kitob”) sikhlar orasida 5-guru murabbiy deb tanilgan Arjuna (1584-1606) tomonidan yozilgan. Kitobda Nanak, undan keyingi 3-guru matallari, Arjunaning o’z asarlari, Kabir va bhakti sektalarining boshqa ayrim rahnamolari asarlari yozilgan. 10-oxirgi guru Govind (1675-1708) “Adigranth”ga o’zining qo’shimchalarini kiritgan. Bu kitobning asl nusxasi sikhlarning Amritsar shahridagi asosiy “Oltin ibodatxona”sida saqlanadi.