Yakubjonova zarnigor mavzu: nomlovchi birliklar

ChAQALOQ. Bu NB ―yangi tug‘ilgan bola; go‘dak” ma‘nosini bildiradi. Kimdir tez-tez 
gapirdi, dam erkakcha dam xotincha so‗zlaydi, dam chaqaloq bo‗lib ingalaydi (Oybek. Qutlug‗ 
qon) kabilar. 
GO‘DAK. Bu NB ―emadigan, ko‘krakdan ajratilmagan bola” ma‘nosini bildiradi. Esli 
bolalar ham ko‗rinmaydi. Go‗daklar esa beshigida, daraxtlar orasidagi belanchaklarda uxlab 
yotishadi (Oybek. Quglug‗ qon) kabilar. 
BOLA. Bu NB ―yangi tug‗ilgan, hali ko‗krakdan, ona bag‗ridan ajratilmagan go‗dak, 
chaqaloq‖ ma‘nosini bildiradi. Bola yig‗lamasa, ona sut bermaydi (Maqol); Tug‗ilmagan bolaga 
beshik olma (Maqol); O‗zbek oyim burchakda bola ko‗tarib o‗tirgan Zaynabdan chaqoloqni 
olib, uni jomni to‗kib kelishga buyurdi (A.Qodiriy, O‗tgan kunlar) kabilar.
Yuqorida keltirilgan misollardan ko‗rinadiki, nihol, ko‗chat va daraxt NBlari izohida 
―yosh” miqdoriy belgisiga ko‗ra darajalanish holati ko‗zga tashlanadi, ya‘ni o‗simlikning yoshi-
nihol bo‗lsa, uning o‗sib, ulg‗aygan shakli daraxt sanaladi. Xuddi shunday farqni chaqaloq, 
go‗dak bola NBlari, haqida ham aytish mumkin. Lekin bu NBlar orasida ―yosh‖ miqdoriy 
belgisi jihatidan farq unchalik katta emas, ya‘ni ninni ham, go‗dak ham, chaqaloq ham, bola 
ham beshikdagi kichik yoshdagi bola, faqat oxirgi leksemada ―yosh‖ miqdoriy belgisi biroz 
neytral xususiyatga egadir. 
Xuddi shunday darajalanish munosabatini buzoq-tana-xunajin-sigir NBlari orasida ham 
ko‗rish mumkin. Bu darajalanish holati leksemalarga lug‗atlarda belgilangan izohlarda ham 
yaqqol ko‗zga tashlanadi. 
BUZOQ. Bu NB ―sigirning bolasi‖ degan ma‘noni bildiradi. Ola buzoq Yaxshi buzoq ikki 
onani emadi (Maqol); Tirraqi buzoq podani bulg‗atadi (Maqol); Podadan adashgan buzoqqa 
o‗xshab, duch kelgan eshikka boshingni tiqaverasanmi? (Oybek. Quglug‗ qon) kabilar. 
TANA. Bu NB ―bir-ikki yoshli urg‘ochi buzoq” ma‘nosini bildiradi. Tana boqmoq 
kabilar. 
G‘UNAJIN. Bu NB ―ikki yoshdan oshgan urg‘ochi buzoq‖ ma‘nosini bildiradi. Mulla 
Obidning tana boqib g‗unajin qilish, g‗unajinni qochirib sigirga aylantirish usuli jamoaga ikki 
yoqlama foyda yetkazadi (A.Qodiriy. Obid ketmon) kabilar. 

---

SIGIR. Bu NB ―urg‘ochi qoramol” ma‘nosini bildiradi. Govmish sigir; Sigir sog‗moq, 
kabilar. Yuqorida keltirilgan buzoq-tana-g‗unajin-sigir NBlari orasidagi darajalanishda ham 
―yosh‖ miqdoriy belgisi mavjud, bu NBlar orasida faqat ―buzoq‖ leksemasida miqdoriy belgi 
umumiyroq xususiyatga ega. Tahlil qilingan buzoq-tana-g‗unajin-sigir NBlari orasida ularni 
birlashtiruvchi integral sema urg‗ochi‖ semasidir. 
Biz tahlil qilgan nihol-ko‗chat-daraxt; ninni-chaqaloq-go‗dak-bola; buzoq-tana-g‗unajin-
sigir kabi NBlar tizimida mavjud gradual munosabatlar g‗ayrilisoniy (ekstralingvistik) asosning 
in‘ikosidir.