Yashil iqtisodiyotga o‘tish zarurati va istiqbollari yuldasheva Nilufar Abduvaxidovna Farg‘ona politexnika instituti, Menejment kafedrasi dotsenti Iqtisodiyot fanlari bo‘yicha falsafa doktori, dotsent

Tahlil va natijalar muhokamasi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit bo‘yicha dasturi (YUNEP) quyidagi ta'rifni taklif qildi: "yashil iqtisodiyot – bu ekologik risklarni sezilarli darajada kamaytirish orqali insoniyat farovonligi va ijtimoiy adolatni yaxshilashga olib keladigan iqtisodiyot hisoblanadi"⁵ .
Ko‘rinib turibdiki, taklif etilayotgan talqin rivojlanishning muayyan sohalariga e'tiborni qaratadi. Ular orasida BMT ekspertlari energiya samaradorligini oshirish, ekologik (yoki resurs) salohiyatini kamaytirish va ijtimoiy yo‘naltirilgan rivojlanishni ko‘rib chiqishni taklif qilmoqda. Shunday qilib, jamiyatning yashil tamoyillarga o‘tishini o‘z ichiga olgan rivojlanish paradigmasi ekologik xarajatlarni kamaytirish bilan birga iqtisodiy natijalarga erishish orqali rivojlanishni baholashni taklif qiluvchi atrof-muhitni oqilona boshqarish konsepsiyasi bilan yanada yaqinroq aloqani namoyish etadi.
Inson tabiatning asosiy xususiyatlaridan va qonunlaridan unga qarshi foydalana boshladi, tabiiy jarayonlar o‘z faoliyatining maqsadlariga mos keladigan yo‘nalish va sur’atlarni o‘rnatdi. Shu asosda inson mehnat faoliyatini amalga oshirish orqali tabiat ustidan hukmronlikni o‘rnatdi. Shuni ta’kidlash kerakki, mehnat ikki tomonlama ma’noga ega. Bir tomondan, insonni tabiatga qaramlikdan ozod qilgani yaxshi, boshqa tomondan, bu tabiiy muhitga zararli ta’sir ko‘rsatadi.
Inson faoliyati rivojlanishi bilan ekologik muvozanat, bir tomondan, tabiatning resurs va ekologik imkoniyatlari, ikkinchi tomondan, insoniyat jamiyatining iqtisodiy ehtiyojlari nisbati sifatida paydo bo‘la boshladi. Bu tabiiy va ijtimoiy-tabiiy ekotizimlarda muvozanatni o‘rnatish o‘rtasidagi asosiy farqdir - tabiiy ekotizimlarda, o‘z-o‘zini tartibga solish, ekotizimning barcha quyi tizimlarini o‘z-o‘zini tartibga solish sodir bo‘ladi va ijtimoiy-tabiiy inson jamiyatida muvofiqlashtiruvchi va menejer rolini oladi. Bu ta’sir va boshqarish yetarlicha uzoq vaqt davomida faqat ijtimoiy-tabiiy ekotizimning bir qismi - insoniyat manfaatlarini ko‘zlab amalga oshirildi. Boshqa quyi tizimlarning manfaatlarini e’tiborsiz qoldirish, ularni ijtimoiy hayotning farovonligini oshirish vositasi sifatida ko‘rib chiqish, tabiiy muhitga ta’sir etuvchi ta’sir ko‘rsatadi va ekotizimlarning nomutanosibligiga olib keladi.
Ekologik inqiroz konsepsiyasini hisobga olgan holda, rivojlanishning uch bosqichini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin: 1) ekotizimlarning o‘zini-o‘zi tiklashi; 2) ekotizimlarning mavjudligiga xavf tug‘diradigan ekologik muvozanatning buzilish darajasi; 3) katta yoki kichik geografik makonda tirik mavjudotlarning barchasi yoki qisman yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladigan hayotga mos bo‘lmagan o‘zgarishlarning boshlanishi darajasi. Ushbu bosqich “ekologik halokat” deb nomlanadi.
Uzoq muddatli qarorlar qabul qilish uchun, zamonaviy adabiyotda ajralib turadigan barqaror rivojlanishni belgilaydigan tamoyillarga e’tibor qaratish lozim:

• 
  kelajak uchun javobgarlik;
  
• 
  rivojlanish va turli avlodlarning ehtiyojlarini qondirish uchun imkoniyatlarning tengligi;
  
• 
  har bir insonning tabiat bilan uyg‘un holda sog‘lom va faol hayot kechirish, ekologik toza va qulay muhitda yashash huquqi;
  
• 
  muvozanatli iqtisodiyot va ekologiyani ta’minlash yoki biosferani saqlab qolish;
  
• 
  qashshoqlikni tugatish va odamlar turmush darajasidagi jiddiy tafovutlarning oldini olish;
  
• 
  ta’limni barqarorlashtirish va barqaror rivojlanishni mafkuraviy qo‘llab-quvvatlash;
  
• 
  aholining shaxsiy iste’moli tarkibi va tarkibini maqbullashtirish;
  
• 
  atrof-muhit ahvoli yomonlashuvining oldini olish, ekologik va texnologik ofatlarning oldini olish bo‘yicha samarali choralarni oldindan ko‘rish;
  
• 
  hayotning barcha sohalarini ekologizatsiyalash va boshqalar.
  

Hozirgi vaqtda ekologik muvozanatni saqlash barqaror rivojlanishga erishish deb talqin qilinmoqda.
Barqaror rivojlanishga o‘tish tabiiy ekotizimlarning maqsadli va izchil tiklanishini nazarda tutadi, bu esa ekologik barqarorlikni ta’minlaydigan va odamlarning kelajak avlodlari uchun zarur shart-sharoitlar - ularning hayotiy ehtiyojlarini qondirish uchun real imkoniyat mavjud bo‘lgan darajaga ko‘tarilishini nazarda tutadi. Bularning barchasi inson faoliyatining iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy sohalarini yagona o‘zini o‘zi tashkil etuvchi tizimga bosqichma-bosqich bog‘lanishni talab qiladi. Shu ma’noda, barqaror rivojlanish, hech bo‘lmaganda, iqtisodiy samaradorlik, biosferaning muvofiqligi va biosferaga antropogen bosimni pasayishi bilan ijtimoiy adolatni nazarda tutadi.
Hozirgi zamon sivilizatsiyasiga to‘liq mos keladigan biosferaga mos iqtisodiyotni yaratishda qoniqarli va umume’tirof etilgan ilmiy asoslangan yondashuv mavjud emas. Ushbu ekologik va iqtisodiy qarama-qarshilikning yechimi boshqaruvning yangi modelini - har tomonlama va to‘liq intensivlashtirish tamoyillariga asoslangan muvozanat yoki barqaror iqtisodiyotni yaratishda ko‘rilmoqda.
Global ekologik muammolarning shakllanish bosqichlarini quyidagi ketma-ketlikda ifodalash mumkin: alohida korxona, sanoat mintaqasi, mintaqa, mamlakat, qit’a va dunyo miqyosida yuzaga keladigan ekologik muammolar.
Bunday ketma-ketlik tabiiydir, chunki bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan turli mamlakatlardagi korxonalar atrof muhitga bir xil ifloslantiruvchi moddalarni chiqaradilar. Masalan, ko‘mir va yoqilg‘i moyini yoqadigan barcha issiqlik elektr stansiyalari uchun umumiy chiqindilar azot oksidi, oltingugurt dioksidi, uglerod oksidi va karbonat angidriddir. Bu atmosferaga antropogen ta’sir qilish oqibatlari ekologik muammolarning asosiy sababi deb ataladi. Hozirgi kunda antropogen ta’sir ta’sirida yuzaga kelgan asosiy ekologik muammolar quyidagilar:

• 
  aholi o‘sishi,
  
• 
  parnik effektining kuchayishi,
  
• 
  ozon qatlamining buzilishi,
  
• 
  o‘rmonlarning kesilishi va cho‘lga aylanishi;
  
• 
  atmosfera va gidrosferaning, ayniqsa zaharli moddalar bilan ifloslanishi
  
• 
  tropik o‘rmonlarning qisqarishi;
  
• 
  kislotali yomg‘irlar
  
• 
  biologik xilma-xillikning pasayishi.
  

Sivilizatsiyaning rivojlanishi davrida ekologik muammolarning har biri insoniyat va biosferaning o‘limiga olib kelishi mumkin. Shu tarzda, hozirda global tendensiyalaridan biri ekologik inqirozning ortishi, ekologik tizimlar va atrof muhitga nisbatan insoniyat jamiyatining tabiat bilan munosabatlarida muvozanatning buzilishi deb ta’riflash mumkin. Pessimistik prognozlarda kutilganidan tezroq rivojlanayotgan global ekologik inqirozni bartaraf etish muammosi bugungi kunda alohida ahamiyat kasb etmoqda.
Hozirda insoniyatda ekologik xavfsizlikka ehtiyoj, zarurat vujudga keldi. Uni qondirish va ta’minlash turli xil tovarlar va xizmatlar orqali an’anaviy ehtiyojlarni qondirish kabi zarurdir. Atrof-muhitning buzilishi “ekologik bumerang” hodisasi xavfsizlikka jiddiy ta’sir ko‘rsatdi, chunki ekologiya qonunlari, qoidalari va prinsiplarini yaxshi bilmaganligi tufayli insonning tabiatga ta’siri unga qarshi tura boshladi.
YUNEP milliy hukumatlar va yashil iqtisodiyotga o‘tish uchun shart-sharoitlar va strategiyalarni yaratish uchun mas'ul shaxslar uchun quyidagi tavsiyalarni ishlab chiqdi⁶. Bunday shartlarga quyidagilar kiradi:
– samarali me’yoriy-huquqiy bazani ishlab chiqish;
– iqtisodiyot tarmoqlarini yashil tarmoqlarga aylantirishni rag‘batlantiruvchi sohalarga davlat investitsiyalari va xarajatlarining ustuvorligi;
– malaka oshirish, o‘qitish va ta’limga sarmoya kiritish;
– xalqaro aloqalar va yetakchilikni mustahkamlash.
Yuqoridagi tavsiyalar yashil iqtisodiyotga o‘tish, iqtisodiyotdagi kamchiliklarni to‘g‘rilash bo‘yicha davlat siyosatini takomillashtirish, huquqiy mexanizmlarni ishlab chiqish, alohida rag‘batlantirishda davlat rolining muhimligini ko‘rsatadi.
Ayni paytda jahon hamjamiyati, afsuski, Mingyillik Deklaratsiyasida (2000) belgilangan “Mingyillik rivojlanish maqsadlari”ga ham, ularning o‘rnini bosuvchi “Barqaror rivojlanish maqsadlari”ga ham, 2030-yilgacha bo‘lgan davrda mamlakatlarni barqaror rivojlantirish bo‘yicha kun tartibida shakllantirilgan “Barqaror rivojlanish maqsadlari”ga hali erisha olgani yo‘q. Barqarorlik muhim uzoq muddatli maqsad bo‘lib qolmoqda va o‘z maqsadlariga erishish uchun iqtisodiyotni yashil qilish bo‘yicha doimiy sa'y-harakatlarni talab qiladi.
Jahon iqtisodiyotini "yashillashtirish" uchun YUNEP birinchi navbatda sarmoya kiritish zarur bo‘lgan o‘nta tarmoqni belgilab bergan (1-jadval).