Yashil iqtisodiyotni baholash amaliyoti va indikatorlari

 2-jadval
IHTT mamlakatlarida “yashil o„sish”ning ayrim ko„rsatkichlari dinamikasi  
  
2000 2005 2010 2015 2016 2017 2018 2019
Real YaIM, 2000=100% 100,0 111,9 118,6 130,8 133,2 136,8 139,9 142,3
Jon 
boshiga 
YaIM 
miqdori, ming doll.
34,4 37,1 37,9 40,5 41,0 41,8 42,5 43,0
Kutilayotgan 
umr 
davomiyligi, yil
77,1 78,3 79,3 80,0 80,1 80,2 80,3 80,4
SO2 
emissiyasi, 
2000=100
100,0 102,4 98,6 93,3 92,8 92,5 93,0 ...
Elektrenergiya 
ishlab 
chiqarishda tiklanadigan 
energiyaning ulushi, %
15,8 15,5 17,9 23,1 24,0 25,3 26,0 ...
Atrof-muhit 
texnologiyalarining jami 
texnologiyalardagi 
ulushi, %
6,7
7,8
12,2 10,2 9,6
...
...
...
  
Aholi turmush sifatining ekologik jihatlarini tavsiflovchi ko„rsatkichlar insonlar 
hayoti va farovonligiga atrof-muhit sharoitlari va ekologik risklarning ta‟sirini 
tavsiflaydi, ya‟ni tabiatning nomoddiy resurslariga bog„liqligini ifodalaydi. 
Mazkur ko„rsatkichlar orqali daromadlar ortishi bilan umumiy farovonlikni 
oshishi yoki kamayishini aniqlash mumkin. Ushbu guruhdagi ko„rsatkichlarga 
quyidagilar kiradi:

---

- insonga atrof-muhit ifloslanishi va ekologik risklarning (tabiiy ofatlar, texnologik 
va kimyoviy risklar) ta‟siri, ular oqibatida sog„liq va turmush sifatining 
o„zgarishi, mehnat unumdorligi va inson kapitali rivojlanishiga ta‟sir etuvchi 
sog„liqni saqlash tizimi xarajatlari ko„rsatkichlari;
- ekologik xizmatlar bilan ta‟minlanganlik darajasi (toza suv, suvoqova, jamoat 
transporti va h.k.), jumladan aholining barcha qatlamlarining ta‟minlanganligi.
Ushbu ko„rsatkichlar bilan bir qatorda aholi turmush darajasining boshqa 
ko„rsatkichlarini qo„llash maqsadga muvofiq.
Iqtisodiy imkoniyatlar va aksta‟sir ko„rsatkichlari “yashil o„sish”ga o„tish va bu 
yo„nalishda vujudga kelishi mumkin bo„lgan to„siqlarni bartaraf etish vositalari 
(soliqlar, subsidiyalar) samaradorligi va “yashil o„sish” bilan bog„liq iqtisodiy 
imkoniyatlarni ifodalovchi ko„rsatkichlar tizimini qamrab oladi. Ular quyidagi 
guruhlarga bo„linadi:
- texnologiyalar va innovatsiyalar – yashil o„sish samaradorligini oshirish va 
rivojlanishini ta‟minlash omillari;
- ekologik tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish – iqtisodiyotni ekologiyalashtirish 
orqali uning yangi imkoniyatlarini ochish;
- investitsiyalar va moliyalashtirish – “yashil o„sish” va atrof-muhit muhofazasi 
maqsadlarida texnologiya va bilimlarni keng qo„llashni moliyalashtirish;
- ishlab chiqaruvchilar va iste‟molchilar uchun “yashil iqtisodiyot”ga o„tish belgisi 
hisoblangan narxlar, soliqlar va subsidiyalar;
- ta‟lim, kasbiy tayyorgarlik va ko„nikmalarni rivojlantirish.
“Yashil iqtisodiyot” va “yashil o„sish” modelining IHTT tomonidan ishlab 
chiqilgan ko„rsatkichlari ishlab chiqarish, iste‟mol va ayriboshlash 
jarayonlaridagi munosabatlar tizimi asosida ishlab chiqilgani bois bugungi kunda 
“yashil iqtisodiyot”ni uch o„lchamda (iqtisodiyot, tabiat va jamiyat) baholash 
imkonini bermoqda. Ilmiy-tadqiqotlar va mamlakatlar xususiyatlarini e‟tiborga 
olib o„tkazilayotgan “dala” tajribalari natijasida mazkur ko„rsatkichlar yanada 

---

umumiylashtirilmoqda. Boshqa reyting tizimlaridan farqli o„laroq ushbu 
yondashuv biron-bir umumlashtiruvchi indeksni hisoblashni nazarda tutmaydi.
IHTT tomonidan qo„llanilayotgan ko„rsatkichlar mamlakatni iqtisodiy, ijtimoiy va 
ekologik jihatdan rivojlanishini baholash va taqqoslash imkonini beradi. Ushbu 
ko„rsatkichlar tizimini hisoblashda “yashil o„sish”, buxgalteriya hisobi va davlat 
siyosati tamoyillari birgalikda qo„llaniladi, ya‟ni ko„rsatkichlar analitik jihatdan 
ishonchlilik, o„lchashlilik va dolzarblilik jihatidan tanlab olingan. IHTTning 
“yashil o„sish” ko„rsatkichlari farovonlik va barqarorlikni keng qamrovda 
tavsiflovchi ko„rsatkichlar hisoblanadi. IHTTga a‟zo mamlakatlar qatoridagi 
yashil o„sish strategiyasini amalga oshirish jarayonida tashabbuskor mamlakatlar 
(Chexiya, Daniya, Germaniya, Koreya Respublikasi, Meksika, Niderlandiya, 
Slovakiya va Sloveniya) yashil iqtisodiy o„sish va barqarorlik monitoringini olib 
borishda mazkur ko„rsatkichlardan foydalanishadi. Rivojlangan, rivojlanayotgan 
va bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan mamlakatlarning ayrimlari IHTT “yash il 
o„sish” ko„rsatkichlarining amaliy qo„llanilishini ta‟minlash maqsadida statistik 
hisobotlarni ushbu ko„rsatkichlarga asoslanib tuzishmoqda.
Rivojlangan, rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan mamlakatlar 
uchun IHTT “yashil o„sish” ko„rsatkichlarining muhim afzalligi ularning 
moslashuvchan ekanligidir. Ushbu holat o„z aksini yuqoridagi hisobotlarda 
topmoqda, ya‟ni mamlakatlar ko„rsatkichlar tizimining bosh to„rt yo„nalishi 
bo„yicha mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik xususiyati, holati, 
yuritilayotgan siyosatidan kelib chiqib ko„rsatkichlar me‟yorini aniqlashadi. 
Jumladan, Lotin Amerikasi va Karib havzasi mamlakatlari asosiy e‟tiborni (ya‟ni 
“yashil o„sish” ko„rsatkichlaridan) milliy siyosatning ustuvor yo„nalishlarini 
aniqlashda atrof-muhitga bog„liq yashash standartlari va imkoniyatlariga bog„liq 
ko„rsatkichlarga qaratsa, YeI, Kavkaz va Markaziy Osiyo mintaqasi 
mamlakatlari uzoq muddatli strategiyalarni ishlab chiqishda tabiiy aktivlardan 
samarali foydalanish ko„rsatkichlaridan foydalanishni afzal ko„rishmoqda.