Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu


Download 3.88 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/58
Sana21.02.2017
Hajmi3.88 Mb.
#897
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   58

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

89 


Səviyyə 3: Vətəndaş cəmivvəti. Bu, dövlətdən ayrı olan və demokratik siyasi institutların 

əsasını təşkil edən, öz-özünə törəyən sosial strukturlar padşahlığıdır. Bu strukturlar siyasi 

institutlardan da ləng təşəkkül tapır. Onlar dövlət siyasəti tərəfindən daha az 

manipulyasiya edilə bilirlər və çox vaxt dövlət hakimiyyət orqanlarından əks asılılıqda 

olurlar: dövlət geri çəkildikcə güclənirlər və ya əksinə. Bu yaxınlara qədər vətəndaş 

cəmiyyəti çox nadir hallarda təhlil predmetinə çevrilirdi. Qərbdə çox vaxt onu 

modernləşmənin qaçılmaz yol yoldaşı kimi təbii bir hal kimi qəbul edirdilər, Şərqdə isə 

marksistlər onu saxta bir şey kimi inkar edirdilər. Vətəndaş cəmiyyəti kommunizmin 

süqutundan sonra yenidən dəbə mindi. Çünki, etiraf olundu ki, post-totalitar cəmiyyətlər, 

stabil demokratik institutların meydana gəlməsinin məcburi ilkin şərti olan sosial 

strukturlar sarıdan xüsusilə kasaddır. Son iyirmi il ərzində həmin təhlil səviyyəsində 

politologiya sahəsində böyuk həcmdə maraqlı işlər görülmüşdür və bunun da nəticəsində 

müasir vətəndaş cəmiyyətinin demokratik institutlara münasibətinin təsviri üçün zəngin 

taksanomiya və dil işlənib hazırlanmışdır. 

Səviyyə 4: Mədəniyyət. Bu, ən dərin səviyyə, öziində ailə strukturu, din, mənəvi 

dəyərlər, etnik şüur, "vətəndaşlıq" və partikulyarist tarixi ənənələr kimi təzahürləri əks 

etdirir. Demokratik institutlar sağlam vətəndaş cəmiyyəti üzərində qurulduğu kimi, 

vətəndaş cəmiyyəti də, öz növbəsində, mədəniyyət səviyyəsində öz sələflərinə və ilkin 

şərtlərinə malikdir. Mədəniyyəti ənənə vasitəsilə ötürülən arasional etik vərdiş kimi 

müəyyən etmək olar. O, tez təsir altına düşə bilsə də və digər üç üst səviyyədə baş verən 

hadisələrin təsiri altında öz şəklini asanlıqla dəyişsə də, yalnız ən ləng dəyişikliklərə 

meyllidir. Təhlil baxımından bu, sosiaologiya və antropologiya sferasıdır. Politologiya 

sahəsində mədəniyyət səviyyəsi və bu səviyyənin vətəndaş cəmiyyətinə təsiri ilə bağlı 

araşdırmalar vətəndaş cəmiyyəti ilə bağlı araşdırmalarla müqayisədə çox az aparılmışdır. 

Samuel P.Xantinqtonun demokratiyaya keçidin "üçüncü dalğası" adlandırdığı şey bir çox 

cəhətdən birinci səviyyə - yəni, ideologiya səviyyəsi səbəbindən doğmuşdur. Legitimliyin 

qavranılması bu və ya digər səbəbdən 70-ci illərin sonlarında və 80-cı illərdə sürətlə və 

ciddi şəkildə müsbət dəyişikliklərə uğramağa başladı və bu da, məsələn, ona gətirib 

çıxardı ki, bazar iqtisadiyyatına meyl göstərən maliyyə nazirləri Latın Amreikasında 

hakimiyyətə gəldilər, keçmiş kommunist dünyasında demokratiya tərəfdarı hərəkatlar 

meydana çıxdı və həm sağda, həm də solda avtoritarizm tərəfdarları ümumən ruh 

düşgünlüyünə uğradılar. İdeologiyadakı bu cür dəyişikliklər ikinci səviyyədə, yəni 

institutlar səviyyəində böyük dəyişikliklər baş verməsini sürətləndirdi və məsələn, 

"qradualizmlə" "şok terapiyası" arasında, "əwəlcə iqtisadi islahatlar" və "əwəlcə 

demokratiya" tezisləri arasında seçim zamanı olduğu kimi daha münasib strategiyalar 

barədə çoxsaylı debatlar doğurdu. İnstitutsional möhkəmlənmə prosesi başa çatmaqdan 

hələ çox uzaq olsa da, 80-ci illərin inqilablarının baş verdiyi biitiin regionlarda həmin 

səviyyədə xeyli nailiyyətlər əldə edilmişdir. 

Üçüncü səviyyədə, yəni vətəndaş cəmiyyəti səviyyəsində dəyişikliklər xeyli ləng baş 

verdi. Bax burada, dəyişikliklərin tempi açıq-aşkar xeyli dərəcədə dördüncü səviyyənin -



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

90 


mədəniyyət səviyyəsinin xarakteristikalarından asılı olur. Vətəndaş cəmiyyəti Polşa, 

Macarıstan, Çex Respublikası və Baltikyanı ölkələrdə nisbətən daha sürətlə meydana 

gəldi, çünki burada güclü alternativ elitalar var idi və onlar, həm də, köhnə kommunist 

elitasını bir kənara atmağa hazır idi. Sağlam özəl sektorun meydana çıxması ilə bu 

ölkələrdə iqtisadi böhranın daha da dərinləşməsinə son qoyuldu, siyasi həyat isə tanış 

Qərbi Avropa nümunələrinə doğru irəliləməyə başladı. Vətəndaş cəmiyyəti Belarus, 

Ukrayna və Rusiyada daha ağır əzab-əziyyətlə doğuldu: bu ölkələr yeni (bəzən isə çox da 

yeni olmayan) institutlardakı boş vəzifələri doldurarkən köhnə kommunist elitalarından 

hələ xeyli dərəcədə asılı idi. Bu fərqləri mədəniyyətə qədərki səviyyədə izləmək 

mümkündür. Üçüncü və dördüncü səviyyələr arasında qarşılıqlı təsirin spesifik 

mexanizmlərinin izahı demokratikləşmə prosesinin gələcək tədqiqatçılarının əsas vəzifəsi 

olacaqdır. 

Qətiyyətlə demək olar ki, son dörd və ya beş il ərzində dünyanın hər yerində "üçüncü 

dalğa"nın" tənəzzülə uğramasının müşahidə edilməsi, bu dörd səviyyədə baş verən 

dəyişikliklərin tempindəki fərqlərlə izah olunur. Normativ düşüncələrdə, demək olar ki, 

bir an içərisində baş verən dəyişikliklərin doğurduğu böyük ümidlər, ardıcıl olaraq daha 

dərin səviyyələrdə dəyişikliklərə qarşı müşahidə edilən böyük müqavimətlər nəticəsində 

özünü doğrultmadı. Bəzi ölkələrdə bu müqavimət demokratiyaya doğru irəliləyişi, hələ 

bu institutların yaranma imkanı meydana çıxmamışdan əwəl yerində saymağa məcbur 

etdi. Ümidlə reallıq arasındakı uçurum digər ölkələrdə institutların möhkəmlənməsi 

nəticəsində əldə edilən əsl tərəqqini təhdid etməyə başladı, çiinki o, demokratik 

inqilabların əsasını təşkil edən normativ düşüncələrə nüfuz edirdi. 

Liberal demokratiyanın gələcəkdə üzləşməli olacağı əsas çətinliklərə, çox güman ki, 

üçüncü və xüsusilə də dördüncü səviyyədə rast gəlinəcəkdir. Hazırda birinci və ikinci 

səviyyələrdə böyük fərqlər mövcud deyil: mümkün ideoloji rəqiblərin adını çəkmək çox 

çətindir və hansısa entuziazm doğura biləcək alternativ institutların sayı olduqca azdır. 

Bu səviyyələrdə mübahisələr marginal xarakter daşıyır, çünki bu zaman yalnız ümumi 

rifah dövlətinin imkanlarını necə genişləndirmək və yaxud məhdudlaşdırmaq, prezident 

idarəçiliyinin parlament idarəçiliyindən üstünlükləri və s. kimi məsələlər müzakirə 

olunur. Əslində, mən, hətta bunu təsdiqləməyə cəsarət edərdim ki, institutlar 

səviyyəsində sosial quruculuq daşdan tikilmiş möhkəm divara dirənmişdir. Ötən 

yüzilliyin təcrübəsi demokratik dövlətlərə əyani surətdə göstərmişdir ki, institutların 

iddialı şəkildə yenidən qurulması çox vaxt nəyisə həll etmək əvəzinə böyük gözlənilməz 

problemlər törədir. Əksinə, müasir demokratik dövlətlərin həyat keyfiyyətlərinə təsir 

göstərən real çətinliklər sosial və mədəni normadan yayınmalara aiddir: görünür onlar 

institutsional qərarların imkanları xaricində qalırlar, deməli, dövlət siyasətinin də 

imkanları xaricindədir. Belə olan halda, mədəniyyət məsələsi dərhal önə çıxır. 

 

 



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

91 


DEMOKRATİYANIN RƏQİBLƏRİ 

 

Demokratiyanın ən aşkar sistematik rəqiblərindən biri sürətlə qüwə toplayır və deyəsən 



doğma ərazisində belə ona meydan oxumaq iqtidarındadır. Bu yeganə ciddi rəqib -Asiya 

avtoritarizminin paternalist formasıdır. Digər güman edilən mümkün rəqiblər isə: 1) ifrat 

millətçilik və ya faşizm; 2) islam; 3) dirçəlmiş neobolşevizmdir. Bu son üç hərəkatın hər 

biri ümumdünya miqyasında ideoloji hərəkata çevilməyə cəhd göstərərkən ciddi 

çətinliklərlə üzləşirlər. Nəzərə çarpan odur ki, bu hərəkatların hər üçünün müasir təbiyyət 

elmlərinin tələblərinə uyğunlaşmaq qabiliyyəti məhduddur və deməli, onlar, texnoloji 

cəhətdən getdikcə daha da qloballaşan iqtisadiyyata inteqrasiya olunmaqdan imtina 

etməyə məcburdurlar. 

Misal üçün faşizmi nəzərdən keçirək. Son illərdə etnik münaqişələr və miqrasiyalar 

ənənəvi liberal siyasət nəzəriyyəsində iri dəliklər üzə çıxarmışdır: vətəndaşları yalnız 

fərdlər kimi nəzərdən keçirməklə liberal dövlət real dünya xalqlarının qrup 

oriyentasiyasına məhəl qoymur, halbuki, onlar, pis və ya yaxşı olmasına baxmayaraq

mənşə ümumiliyi əsasında özlərini başqaları ilə eyniləşdirməkdən böyük məmnunluq 

duyurlar. Ancaq, bu heç də o demək deyil ki, həmin problem liberal dövlətlər üçün dəf 

edilməz bir şeydir. Onların əksəriyyəti, qlobal şəkildə fərdi hüquq prinsiplərinə 

istiqamətlənmiş bir mühitdə qrup plüralizminə əsaslanan institutlara müəyyən qədər yer 

ayırmağı bacarmışdır. Əksinə, məsələn, Serbiya kimi millətçiliyin daha ifrat təzahürlərinə 

meyl göstərən və dözümlülüyün fundamental liberal prinsiplərini pozan dövlətlər heç 

nəyə müvəffəq olmadılar. Belə ölkələrdə əhali bircinsli olmadığından, onların etnik 

təmizləmə aparmağa can atmaları faktı münaqişələrə, müharibələrə və müasir dövlətin 

iqtisadi əsaslarının dağılmasına gətirib çıxarır. Buna görə heç də qəribə görünməməlidir 

ki, Rusiya, Moldova və Macarıstan kimi ölkələrdəki bir neçə marginal narazı insan 

qrupundan savayı, Serbiya nə Şərqdə, nə də Qərbdə heç kim üçün nümunəvi cəmiyyət ola 

bilmədi. Etnik münaqişələrin yaxın zaman kəsiyində demokratiya üçün ciddi təhlükə 

olmasına baxmayaraq, bunun ötəri bir təzahür olacağını guman etməyə əsas verən bütöv 

bir səbəblər silsiləsi mövcuddur. Eynilə də, islam fundamentalizmi dalğası alovunun 

Yaxın Şərqin marginallaşmış qrupları arasında hələ də sönməməsinə baxmayaraq, heç bir 

fundamentalist dövlət industrializasiya prosesinin öhdəsindən gəlməyə qadir olduğunu 

sübut edə bilməyib. Hətta, zəngin təbii resurslara irsən yiyənməkdə bəxti gətirən 

dövlətlərdə belə, onlar, hakimiyyəti ələ keçirmələrinə kömək edən sosial problemləri 

səmərəli şəkildə həll edə bilməyiblər. İndiki İranda narazılıq səviyyəsi son dərəcə yüksək 

olaraq qalır. Elə bircə bu cəhət islam mədəniyyəti ənənəsi ilə bağlı olmayanların 

hamısında islam fundamentalizminə ikrah hissi oyadır. 

Liberal demokratiyanın bütün ideoloji rəqibləri adasında nisbətən ən az ciddi olanı 

kommunizmin yeniləşmiş formasıdır. Doğrudur, keçmiş kommunistlər Litvada, Polşada, 

Macarıstanda və Şərqi Almaniyada hakimiyyətə qayıdıblar və bununla bərabər keçmiş 

kommunist dünyasının digər hissələrində onlar hakimiyyəti müəyyən mənada, 


 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

92 


ümumiyyətlə, heç zaman əldən verməyiblər. Lakin bu qruplar yalnız kapitalzmə keçid 

tempini bir qədər aşağı salmağa çalışır və geniş sosial sığorta sisteminin yaradılmasını 

tələb edirlər. İctimai rəy sorğularının nəticələri göstərir ki, onları başlıca olaraq 

təqaüdçülər, keçmiş kommunist elitasının üzvləri və köhnə sistem tərəfdarları olan digər 

xırda qruplar müdafiə edirlər. Neobolşeviklərin, iqtisadi proqramlarının perspektivdə 

uzunmüddətli iqtisadi yeniləşmə vəd etmədiyini isə heç xatırlatmamaq da olar. 

Faşizm, islam və neobolşevizmin qlobal ideoloqiyaya çevrilişi üçün kifayət qədər 

əsaslara malik olmamaları faktı, heç də o demək deyil ki, onlar öz reqional sferaları 

çərçivəsində yayılmaqda davam etməyəcəklər. Burada onlar yerli əhalinin həyat 

keyfiyətinə xeyli ziyan vuracaq və işlək demokratik siyasi sistemlərin birləşməsini 

geçikdirə və yaxud bəzi hallarda isə qeyri-mümkün edəçəklər. Lakin, onların bu 

regionların hüdudlarından kənarda etibar qazanaçaqlarına və hakimiyyətə gələçəklərinə 

ümid çox azdır. 

Nətiçədə paternalist Asiya avtoritarizmi özunun hansı formasındasa liberal 

demokratiyanın yeganə ciddi rəqibi olaraq qalır. Aydındır ki, Asiya avtoritarizmi də 

faşizm və ya islam kimi reqional hadisədir. Şimali Amerikada və ya Avropada heç kim 

konfusiyaçılığı milli ideologiya kimi qəbul etmək haqqında çiddi düşünmür. Lakin Asiya 

təçrübəsi, Qərb insanlarını Qərb cəmiyyətlərinin çatışmazlıqlarını elə bir həddə dərk 

etməyə məçbur etdi ki, buna yuxarıda sadalanan üç ideoloqiyadan heç biri nail ola 

bilməmişdir. Yalnız asiyalılar muasir texnologiya dünyasina uyğunlaşmağı və Qərblə 

rəqabət apara, özu də, demək olar ki, bir çox munasibətlərdə hətta, Qərbi üstələyə bilən 

kapitalist çəmiyyətləri qurmağı baçardılar. Asiyanın qlobal hakimiyyətdə payının 

durmadan artdığını güman etmək üçün təkcə bu fakt kifayətdir. Lakin Asiya dünyaya 

həm də ideoloji cəhətdən meydan oxuyur. 

Asiya alternativinə verilən məlum təriflər müasir Qərb siyasi fəlsəfəsinin sosial-siyasi 

sistemlərə yalnız institutsionalizm terminləri vasitəsilə tərif vermək həvəsinin ifratçılığı 

səbəbindən axsayır. Buna görə də tez-tez belə bir fikir eşitmək mümkündür ki, "yumşaq" 

Asiya avtoritarizmi nisbətən azad bazarı nisbətən güçlü siyasi hakimiyyətlə -fərdi 

hüquqlar hesabına qrup konsensusunu dəstəkləyən hakimiyyətlə birləşdirir. Bu cür təhlil 

müəyyən ölçüdə doğrudur, ancaq onda Asiya cəmiyyətlərinin əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti 

nəzərdən qaçırılır. Ənənəvi Asiya mədəniyyətlərində siyasi hakimiyyət, institutların 

düzgün qurulmasından daha çox fundamental sosial strukturların uzlaşmasını təmin edən 

geniş kütlə mənəvi tərbiyəsinə əsaslanır. (Bu mənada konfusiyaçılığın oriyentasiyası 

klassik Qərb siyasi fəlsəfəsi oriyentasiyasını xatırladır). Başqa sözlə, müasir Qərb siyasi 

düşüncəsi birinci və ikinci səviyyələrə söykənərək, yuxarıdan aşağıya ədalətli sosial 

quruluş qurmağa çalışdığı halda, ənənəvi Asiya mədəniyyətləri dördüncü və üçüncü 

səviyyələrdən başlayaraq yuxarıya doğru irəliləyir. Buna görə də, konfusiyaçılıq fərdi 

individualizmi ailəyə - Çin cəmiyyətinin fundamental tikinti blokuna tabe etdirmək üçün 

fərdləri sosiallaşdırır. Daha iri siyasi strukturlar daha aşağı səviyyəli bu cür 

elementlərdən təşkil olunmuşdur: nəsil ailələrin ailəsini təmsil edir, bütün Çin imperiya 



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

93 


sistemi isə bütövlükdə Çin xalqının ailəsi deməkdir, özü də imperatorun hakimiyyəti 

ailələr atasının hakimiyyəti nümunəsi üzərində qurulur. 

Asiya cəmiyyətləri dördüncü səviyyədən başladığına və sonra yuxarı irəlilədiklərinə görə 

onların yaratdıqları və yaxud bir araya sığışa bildikləri siyasi strukturlar tipi bir qədər 

qeyri-müəyyən olaraq qalır. Buna görə də modernləşmiş Asiya cəmiyyətləri iyirminci 

yüzillikdə konfusi alimi Du Veyminin "Siyasi konfusiyaçılıq" adlandırdığı şeyi "adi 

həyat" konfusiyaçılığından ayıra bilməyə müvəffəq oldular. Müfəssəl işlənib hazırlanmış 

mandarinlər və xeyirxah alimlər iyerarxiyasına malik imperiya sisteminin mövcudluğunu 

diqtə edən ənənəvi siyasi konfusiyaçılıq nisbətən xeyli asanlıqla bir kənara atıla və 

cəmiyyətdəki fikir birliyinə heç bir ziyan vurulmadan müxtəlif formalı siyasi institutlarla 

əvəz edilə bilərdi. Buna görə də, Asiya alternativini parlamentin mövcudluğu kimi 

konkret institutların varlığı və yaxud bəzi fərdi hüquqların yoxluğu ilə eyniləşdirmək 

doğru deyildir. Asiya alternativinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o, fərd əsasında 

hüquqlar deyil, güclü sosial strukturların və ictimai həyatın özülünü təşkil edən dərindən 

kök atmış mənəviyyat kodeksi əsasında qurulmuş bir cəmiyyətdir. Belə cəmiyyət həm 

demokratik (Yaponiya), həm də yarıavtoritar (Sinqapur) dövlətdə mövcud ola bilər. Bəzi 

institutların bu tip sosial quruluşla (məsələn, kommunizm) bir araya sığmadığı aydın 

görünsə də, o, institutlara görə deyil, sosial strukturlara və onların mədəni fikir birliyinə 

əsasən müəyyən edilir. 

 

ASİYA VƏ AMERİKADA VƏTƏNDAŞ CƏMİYYƏTİ 



 

Əgər Asiya alternativinin bu cür qeyri-institutsional formaya malik olması fikrilə 

razılaşsaq, onda bütün dünyada demokratiyanın gələcəyi üçün bəzi maraqlı nəticələrin 

onunla bağlı olduğunu dərk edə bilərik. Əwələn, konfusiyaçılığın və digər ənənəvi Asiya 

mədəniyyəti elementlərinin Asiyada liberal demokratiyanın genişlənməsinə ciddi 

maneələr törədə biləcəyi çox şübhəlidir. Onların belə bir maneə təşkil edəcəyini, 

Sinqapurun keçmiş baş naziri Li Kvanyu kimi asiyalılar və Qərbin Samuel P.Xantinqton 

kimi nümayəndələri iddia edirlər. Li Kvanyunun fikrincə bunun əksini düşünmək 

konfusiyaçılığı bilərəkdən, tamahkarcasına təhrif etməkdir; o, konfusiyaçılığı, 

hakimiyyətdə olduğu konkret vaxtda Sinqapurda qurmağı münasib saydığı siyasi 

quruluşla eyniləşdirir. Tayvan və Koreya kimi digər Asiya cəmiyyətləri son on il ərzində 

yaxşı tanınan Qərb demokratiyası istiqamətində irəliləmiş və bununla yanaşı öz 

konfusiyaçı xarakterlərini itirməmişlər. Burada, Yaponiyanın yarıkonfusian 

mədəniyyətinin iki nəslin həyatı boyunca demokratik institutlara tamamilə uyğun 

gəldiyini xatırlatmamaq da olar. 1993-cü ilin iyulunda, liberal-demokrat partiyası öz 

hakimiyyətini itirərkən başlayan siyasi həcrmərclik bir müddətdən sonra Yaponiyanı, 

indikindən daha da çox amerikan tipli demokratik dövlətə çevirəcək prosesin başlanğıcı 

demək idi. Son illərdə Qərb və demokratiya əlehinə Sinqapurda və Malaziyada rəsmi 



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

94 


şəxslər və intellektuallardan eşidilən təcavüzkar ritorika daha çox Li və Malaziyanın baş 

naziri Datun Seri Maxatir kimi xadimlərlə bağlıdır. Onları yeni liderlər nəsli əvəz edəndə, 

çox güman ki, hər iki cəmiyyət demokratiyanın yapon-tayvan-koreya versiyasının əksinə 

deyil, elə o istiqamətdə hərəkətə başlayacaqdır. 

Xantinqtonun səhvi təbiəti etibarilə konseptual səhvdir. O, konfusiyaçılığın mahiyyətini 

siyasi konfusiyaçılıq kimi müəyyən edir, halbuki konfusiyaçılıq daha aşağı səviyyədə ailə 

və digər sosial münasibətlər haqqında təlimdir. Nəzəri cəhətdən, konfusian sosial 

strukturlara demokratik siyasi institutlarla birgə və çox uyumlu şəkildə yaşamağa imkan 

verməyəcək heç bir səbəb mövcud deyil. Əslinə, qalsa hətta bunun əksini, son illərdə 

sonuncuların məhz birincilər sayəsində daha da gücləndiyini sübut etmək olar.  

Digər tərəfdən, konfusiyaçılığın müasir demokratiya ilə uyuşa bilməsi faktı heç də o 

demək deyildir ki, demokratiya hökmən Asiyaya nüfuz edəcəkdir. Gələcəkdə Asiyada 

demokratik institutların nüfuzu, burada Qərb institutlarının səmərəli cəhətlərinin deyil, 

Qərb cəmiyyəti və mədəniyyətinə xas problemlərin necə qəbul ediləcəyindən asılı 

olacaqdır. Bu nüfuz son iyirmi ildə xeyli sönükləşmişdir: təkcə ona görə yox ki, müasir 

kommunikasiya vasitələri Asiya əhalisini ABŞ-da nələr baş verdiyi ilə daha yaxşı tanış 

etdi, həm də ona görə ki, Amerikanın sosial problemlərinin (adətən zorakılıq halları, 

narkotika, irqi gərginlik, yoxsulluq, natamam ailələr və s. kimi tez-tez sadalanan 

problemlər) özü daha dərinləşmişdir. Başqa sözlə, amerikalılar birinci və ikinci 

səviyyələrdə müqayisə zamanı asiyalılara həqarətlə yanaşarkən, asiyalılar da üçüncü və 

dördüncü səviyyələrdə öz cəmiyyətlərinin Amerika üzərində müəyyən sayda başlıca 

üstünlüklərə malik olduqlarını dərk edirlər. Li Kvanyu kimi ABŞ-ın asiyalı tənqidçiləri 

belə güman edirlər ki, birinci və ikinci səviyyə üçüncü və dördüncü səviyyə ilə qırılmaz 

şəkildə bağlıdır, yəni fərdi hüquqlara əsaslanan liberal institutlar vətəndaş cəmiyyətinə və 

mədəniyyətə dağıdıcı təsir göstərir və demokratiya hökmən sosial strukturların iflasına 

gətirib çıxarır. Bu səbəbdən Asiyada liberal demokratiyanın taleyi xeyli dərəcədə ABŞ-ın 

nisbətən xırda instititsional problemlərin deyil, daha sərt sosio-mədəni problemlərin 

öhdəsindən nə qədər uğurla gələ biləcəyindən asılı olacaqdır. 

Doğrudan da, bir tərəfdə birinci və ikinci səviyyələr, digər tərəfdə isə üçüncü və 

dördüncü səviyyələr arasında müəyyən əlaqə mövcuddur, lakin bu əlaqə, Li və 

digərlərinin təsəwür etdiklərindən də xeyli qarışıq əlaqədir. Fərdi hüquqlara əsaslanan 

liberalizm, icma xarakterli güclü sosial strukturlar və dissiplinli mədəni vərdişlərlə 

tamamilə bir araya sığa bilər. Əslində, belə bir fikri təsdiq etmək olar ki, müasir 

demokratik dövlətdə vətəndaş cəmiyyəti və mədəniyyətin əsl əhəmiyyəti məhz elə 

onların həm siyasi, həm də iqtisadi ənənəvi liberal doktrinaya xas olan ayırıcı 

fərdiyyətçiliyi tarazlaşdırmaq və yaxud səngitmək qabiliyyətindədir. Amerika 

cəmiyyətinin Tokvil, Veber və bu kimi digər araşdırmaçılarının qeyd etdikləri kimi, 

Amerika heç vaxt bir-birindən ayrı düşmüş fərdlərin "qum yığını"na bənzəməmişdir, 

çünki digər amillər (amerikan protestantizminin təriqət xarakteri kimi) qrupların sıx 

birləşməsinə tarazlaşdırıcı təsir göstərmişdir. Yalnız son 50 ildə fərdiyyətçi istiqamət 



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Download 3.88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   58




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling