Yer osti boyliklaridan foydalanishning o‘ziga xos xususiyatlari

Yer osti boyliklaridan foydalanishning o‘ziga xos xususiyatlari

Shopulatova Charos Baxtiyor qizi

Termizmuhandislik-texnologiya instituti 3-kurs talabasi
Email [e-mail]
Abdiyeva Sevinch Chori qizi
Termizmuhandislik-texnologiyainstituti 3-kurs talabasi
Email [e-mail]


Annotatsiya. Ushbu tezisda,Yer osti boyliklarini o‘rganish, ulardan foydalanish va ularni muhofaza qilish sohasida jamoat munosabatlarini tartibga soluvchi mustaqil huquq sohasi mavjudligini aniqlash.
Kalit so‘zlar. yer osti boyliklari, konchilik sanoati, mineral, yoqilg‘i, foydali qazilma, xom ashyo, boyitma, chiqindi, metallurgiya.
O‘zbekistonyer osti turli xil mineral xom ashyo turlariga boy. Hozirgi vaqtda iqtisodiyotda 100 dan ortiq turdagi foydali qazilmalardan foydalanilmoqda va sanoat va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining 80% dan ortig‘ini ishlab chiqarishda ishtirok etadigan 50 dan ortiq kimyoviy elementlar va ularning birikmalari sanoat miqyosida mineral xom ashyolardan olinadi. Rossiyalik mutaxassislarning fikriga ko‘ra, Rossiyaning balans zaxiralarining ellik turdagi foydali qazilmalar uchun yalpi potentsial qiymati taxminan 30 trln. dollar (1992 yil narxlarida).Ushbu miqdorning 70% dan ortig‘i yoqilg‘i-energetika xomashyosiga, 15% metall bo‘lmagan foydali qazilmalarga, 13% qora va rangli metallarga, 1,3% noyob va radiaktiv metallarga va olmoslarga to‘g‘ri keladi. Taqqoslash uchun AQSh mineral resurslari 8 trln. Xitoy minerallari - 6,5 trln. dollar, Evropa - 0,5 trln. dollar.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi PrezidentiI.A.Karimovning fikriga ko‘ra, O‘zbekistonda 1,5 trln. dollarlik yoqilg‘i, energiya va mineral resurslar mavjud, bu ularning taqqoslashda ularning milliy boylik tarkibidagi rolini ko‘rsatadi.
Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, yaqin vaqtgacha barcha kapital qo‘yilmalarning qariyb 40 foizi tog‘-kon sanoatiga yo‘naltirilgandi. Elektr narxida xom ashyoning narxi 50-70%, metallar 40-90%, mineral o‘g‘itlar 80-90% ni tashkil qiladi. Tog‘-kon sanoati mahsuloti qiymati barcha sanoat mahsulotlari qiymatining atigi 9 foizini tashkil etsa-da, unda barcha sanoat ishchilarining taxminan 16 foizi ishlaydi. Tog‘-kon sanoati kapitalining intensivligi qayta ishlash sanoatiga nisbatan 3,5 baravar yuqori. Foydali qazilma konlarini qidirish uchun xom ashyo bazasini tayyorlash uchun sarflangan xarajatlarning 30-40% gacha sarflanadi. O‘zbekiston eksporti asosan yoqilg‘i-energetika kompleksi va konchilik mahsulotlaridan kelib chiqadi. Sanoatning tobora ko‘payib borayotgan qismi ularni qazib olish, ishlab chiqarish va eksport qilishga asoslangan bo‘lib, bu holat yaqin 10-15 yil ichida o‘zgarishi mumkin emas.
1990 yil holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda 350 ga yaqin chuchuk yer osti suvlari konlari (FGW) ro‘yxatga olingan. Kuniga 13 million kubometr suv olib ketadigan 200 ga yaqin konlar mavjud. PPVning potentsial resurslari kuniga 252 million kubometrni tashkil qiladi.
Shunday qilib, qattiq, suyuq va gazsimon minerallar kabi yer osti boyliklari jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy hayotida hal qiluvchi rol o‘ynaydi va foydali qazilma konlaridan noto‘g‘ri foydalanish bilan bog‘liq salbiy jarayonlarning oldini olish uchun davlat ushbu eng muhim tarkibiy qismdan foydalanishni huquqiy tartibga solishni ta’minlashi shart.
Ikkinchidan, XX asrning ikkinchi yarmida mamlakatimizda va chet ellarda yer osti boyligining yana bir boyligi - yer osti kosmosidan foydalanishga bo‘lgan qiziqish sezilarli darajada oshdi. Mamlakatimizda va chet ellarda yer osti kosmosidan foydalanish amaliyoti shuni ko‘rsatdiki, so‘nggi 30 yil ichida Shvetsiya, Norvegiya, Finlyandiyada neft va neftni qayta ishlash mahsulotlarining deyarli barcha yangi omborlari bo‘shashgan konlarda joylashgan. 10-15 ming kubometrdan ortiq hajmda ular yerni saqlashga qaraganda ancha foydali bo‘lib chiqdi. Shvetsiyadagi yer osti inshootlariga sarmoyalar mamlakatdagi qurilish xarajatlarining taxminan 10 foizini tashkil etadi. Finlyandiyada yer osti neft omborida 10 million kubometr, barcha Skandinaviya mamlakatlarida 20 million kubometr neft saqlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.

1. 
   Karimov Yoqub Latipovich “Konchilik huquqi” o’quv qo’llanma Qarshi 2022 yil 20-bet.
   
2. 
   Sagatov N.X. “Konchilik ishi asoslari” o’quv qo’llanma Toshkent 2022 yil
   
3. 
   Anistratov Yu.I. Otkritiye gornie raboti – XXI vek. Tom 1 - «Protsessi otkritix gornix rabot», M.: OOO ”Sistema maksimum”, 2019.- 645 s.
   
4. 
   Anistratov Yu.I. Otkritiye gornie raboti – XXI vek. Tom 2 - « Texnologiya otkritix gornix rabot », M.: OOO ”Sistema maksimum”, 2019.- 645 s.
   
5.