Yer yuzidagi o‘simliklar barglari orqali bug‘lantirishlari natijasida ko‘p

---

3.1. O‘simliklardagi transpiratsiyaning tuproqning suv rejimiga ta’siri 
Yer yuzidagi o‘simliklar barglari orqali bug‘lantirishlari natijasida ko‘p 
miqdorda suvni sarf qilinadi. O‘simliklarning suvni bug‘lantirishi bu fizik 
hodisadan iborat. Bu vaqtda suv bug‘i bilan to‘yinmagan atmosferada suv bug‘ 
holatiga o‘tib atrofdagi bo‘shliqqa tarqaladi. Shunga qaramasdan, o‘simlikning 
suvni bug‘lantirish jarayoni bug‘lantiruvchi tirik sathining bir qancha anatomik va 
fiziologik xususiyatlari bilan murakkablashadi. Shuning uchun uni fiziologik 
jarayonlar qatoriga kiritish kerak. Bu hodisalarning fiziologik bo‘lishi shunga ham 
bog‘liqki, u yer ustida o‘sadigan o‘simlik hayotining hamma tomonlariga juda 
katta ta’sir qiladi va boshqa bir qancha fiziologik protsesslarga sabab bo‘ladi. 
Shuning uchun o‘simlik suvni bug‘lantirishi, odatda transpiratsiya deb alohida 
nom bilan ataladi. 
O‘simliklar yaxshi rivojlanishi uchun tabiiy sharoitda qancha suv 
yo‘qotadigan bo‘lsa, shuncha ko‘p suv qabul qilishga muhtoj. Masalan, o‘simliklar 
quruq iqlimda emas, balki nam iqlimda yaxshi o‘sganligini ko‘ramiz; sernam 
iqlimli tropik mamlakatlar o‘simliklarga boy bo‘ladi, ularda deyarli har kuni 
yomg‘ir yog‘ishi tufayli havoning namlik darajasi baland bo‘ladi. O‘simliklarning 
yaxshi o‘sishi uchun havoni, imkoni boricha, sernam darajada saqlash va buning 
uchun o‘simliklarga tez-tez suv sepib turish foydali bo‘ladi. Keyingi yillarda 
ekinzorlarda ham havoni sernam qilish va o‘simliklar olgan suvning bug‘lanishini 
kamaytirish maqsadida dalaga beriladigan yuqori me’yordagi sug‘orish suvini 
berishni kamaytirib, yuqori texnologiya ya’ni suv tejamkor sug‘orish 
texnologiyalarni (tochilatib, yomg‘irlatib, tuproq ostidan yoki subirrigatsiya) 
qo‘llash orqali o‘simlikdan bo‘ladigan bug‘lanishni kamaytirishga erishilayapti. 
Suvning barglardan bug‘lanishi o‘simliklarning tana haroratini pasaytiradi 
va issiq kunlarda ham o‘ziga zararsiz holda ishlashga imkon beradi. Transpiratsiya 
asosan o‘simlikning bargidan bo‘ladigan jarayon hisoblanadi. O‘simliklar barg 
yuzasining kattaligi SO
2
ning ko‘p yutilishi, yorug‘lik energiyasidan samarali 

---

foydalanish va suv bug‘lanuvchi yuzaning keng bo‘lishini ta’minlayli. Suv barg 
yuzasidan asosan og‘izchalar orqali bug‘lanadi. Yuqoridan tortib oluvchi kuchning 
paydo bo‘lishi o‘simlik tanasi bo‘ylab suv harakatini yana tezlashtiradi. Shunday 
qilib, yuqoridan tortuvchi harakatga keltiruvchi kuch transpiratsiya natijasida 
vujudga keladi. Transpiratsiya faoliyatiga qarab, bu kuch ham shuncha yuqori 
bo‘ladi. Transpiratsiya faolligi haroratga, o‘simlik turlariga, yashash sharoitlariga 
va boshqalarga bogliq. Transpiratsiya jarayonining ahamiyati quyidagilardan 
iborat: 
1. Suv va unda erigan moddalarni o‘simlikning yuqorida joylashgan 
organlariga yetkazib berishi; 
2. Fotosintez jarayonining to‘xtovsiz davom etishini ta’minlaydi. Havodagi 
karbonat angidrid barg og‘izchalari orqali o‘tishi kerak. Agar barg og‘izchalari 
yopiq bo‘lsa, karbonat angidrid barg to‘qimasiga o‘ta olmaydi va transpiratsiya 
jarayoni tufayli barg og‘izchalari ochiq bo‘lib, uning to‘qimasiga CO
2
gazi 
o‘tishiga imkon yaratiladi; 
3. Tashqi muhitga nisbatan o‘simlik tana temperaturasining ancha past 
bo‘lishi tufayli, uning kuchli quyosh nuri ta’siriga bo‘lgan bardoshligi ortadi; 
4. Fermentlarning jadal ishlashi, moddalarning harakatlanib turishi, nafas 
olishning normal o‘tishi, o‘simlik to‘qimasida suvning yetarli 
bo‘lishi 
transpiratsiya jarayonining jadalligiga bog‘liq. 
Suv o‘simlik hayotining normal rivojlanishini muhim faktorlaridan biri 
o‘simlik organizmida sodir bo‘ladigan hamma protsesslar o‘simlik hujayralarida 
yetarli miqdorda suv mavjud bo‘lgan taqdirdagina amalga oshadi.