Yerning seysmografik moduli. Geosfera

Yerning seysmografik moduli. Geosfera


Seysmograf, odatda, seysmometrni va uni yozib olish moslamasini bitta birlik deb ataydi.Seysmograf - bu seysmik buzilishning davomiyligi, intensivligi va yo'nalishi, klassik zilzila to'g'risidagi ma'lumotlarni yozib oladigan ilmiy asbob.
Seysmograflar zilzilalarni qayd etishdan tashqari, katta portlashlar, to'lqin to'lqinlari va yerni silkitishga olib keladigan boshqa hodisalarni ham kuzatishi mumkin.
Geosferalar — Yerni tashkil etgan konsentrik qobiklar. Yerning ustidan markaziga tomon atmosfera, gidrosfera, Yer poʻsti, mantiya, yadro Geosferalarlari ajratiladi. Ichki va tashqi Geosferalar farq qilinadi. Tashqi Geosferalar atmosfera va gidrosfera, ichki Geosferalar Yer poʻsti, mantiya va yadrodan iborat.
Geosferalarning ichki tuzilishi toʻgʻrisidagi tasavvurlar geofizika maʼlumotlariga asoslangan. Yer poʻsti mantiyaning ustida joylashgan va undan Moxorovichich yuzasi bilan ajralgan. Yer poʻstining qalinligi okeanlar tubida 3–12 km, kontinental zonada oʻrtacha 35 km, eng qalin joyi togʻliklar ostida 50–84 km. Moxorovichich yuzasining tagida 2900 km chuqurlikda Yer mantiyasi oʻrnashgan. U ikkiga — yuqori va quyi mantiyaga ajraladi. Yuqori mantiyaning kalinligi 850–900 km, quyi mantiyaniki — 2000 km
ga yaqin. Mantiyaning Yer poʻsti ostida joylashgan qismi substrat deb yuritiladi. Yer poʻsti substrat bilan birgalikda litosferani tashkil etadi. Yuqori mantiyaning pastki qismi boʻlgan astenosferaning massasi yuqori darajada plastik boʻlganligidan seysmik toʻlqinlar oraliq qatlamlarga qaraganda sekinroq tarqaladi. Astenosfera quyi mantiyadan Golitsin qatlami bilan ajralgan. Bu katlamda seysmik toʻlqinlar tez harakatlanadi. Yer yadrosi tashki va ichki yadroga boʻlinadi. Bular oraligʻida qalinligi 300 km ga teng oʻtish zonasi joylashgan. Yer yadrosining radiusi 3500 km ga yaqin. Ichki yadroda seysmik toʻlqinlarning tezligi oʻzgarmaydi. Koʻpchilik tadqiqotlarga koʻra yadro va mantiyaning quyiqismi yupqa konsentrik qatlamlardan tuzilgan, agregat holati bir xil, zich, qayishqoq.
Bittasi seysmograf, yoki seysmometr, zilzilalarni aniqlash va qayd qilish uchun ishlatiladigan asbobdir. Odatda sobit poydevorga biriktirilgan massadan iborat. Zilzila paytida taglik harakat qiladi va massa harakat qilmaydi.Baza massaga nisbatan harakati odatda elektr kuchlanishiga aylanadi. Elektr quvvati qog'ozga, magnit lentaga yoki boshqa ro'yxatga olish vositalariga yoziladi.Ushbu yozuv seysmometr massasining Yerga nisbatan harakatiga mutanosibdir, ammo uni matematik ravishda erning mutlaq harakati yozuviga aylantirish mumkin.
Fizik xossalari va tarkibi bo‘yicha yer po‘stini umumiy tarzda uchta qatlamga bo‘lish qabul qilingan: cho‘kindi, granit va bazalt.Eng yuqori cho‘kindi qatlam cho‘kindi jinslardan iborat bo‘lib,uning qalinligi okeanlar tubida 0,3–0,4 km ga yaqin, qit’alarda esa 10–25 km ga yetadi. Granit qatlam asosan granit va fizik xossalari unga yaqin bo‘lgan gneys va kristalli slanetslardan iborat. Uning okeanlar ostidagi qalinligi 2–5 km ga yetadi, qit’alarda esa 10 km dan 40 km gacha boradi.Bazalt qatlamining qalinligi okeanlar tubiYer po‘sti sayyoramizning eng yuqori qattiq qobig‘ini tashkil etadi va murakkab relyef tuzilishiga ega. Quruqlik relyefida tog‘lar va tog‘ tizmalari, past tog‘liklar, tepaliklar hamda tekisliklar ajratiladi. Yer po‘stining qalinligi okean ostida 5–8 km, quruqlikda esa 20–70 km ni tashkil etadi. Yer po‘stining yuqori qismini tashkil etuvchi jinslarning tarkibi va xossalari to‘g‘risida tabiiy ochilmalar, tog‘ lahimlari hamda burg‘i quduqlari kernidan olingan namunalar bo‘yicha ma’lumotlar olish mumkin. Lekin yer po‘stining ancha chuqur gorizontlari va ular ostidagi qobiqlar haqida faqat geofizik, aniqrog‘i seysmik tadqiqotlar asosida fikr yuritish mumkin.Yer po‘stining taxminan 13 km chuqurlikgacha bo‘lgan qismida Mendeleyev davriy jadvalining 90 ta elementi aniqlangan. Qolgan elementlar (masalan ameritsiy, kyuriy va boshqalar) yer po‘stida ma’lum emas.
Yer po‘stining kimyoviy tarkibini aniqlashda F.V.Klark, V.I.Goldshmidt, V.I.Vernadskiy, A.Ye.Fersman, A.N.Vinogradovning xizmatlari katta. 1889-yilda amerikalik olim F.V.Klark tog‘ jinslarining kimyoviy tahlillaridan 6000 ga yaqinini to‘plab, litosferaning o‘rtacha tarkibini hisoblaydi.1939-yilda rus olimi A.Ye.Fersman elementlarning yer po‘stidagi yoki biror-bir tizimdagi (masalan, Yer shari, Quyosh atmosferasi va h.k.) foizlardagi o‘rtacha miqdorini «kimyoviy elementlarning klarki»
deb atashni taklif qilgan. Klark o‘lchovi elementlarning geokimyoviy tomonlarini o‘rganishda keng qo‘llaniladi. Quyida yer po‘stida eng ko‘p klarkga ega bo‘lgan kimyoviy elementlar keltiriladi:
Mana shu 14 element litosferaning 99,51 %ni tashkil etadi,qolgan barcha elementlarning og‘irligi uning atigi 0,49 %ga teng.Kislorod, kremniy va aluminiy yer po‘stining asosiy qismini (82,58 %) tashkil etganligi sababi – bu elementlar barcha keng tarqalgan tabiiy birikmalar tarkibida uchraydi.