Yevroobligtsiyalarni joriy xolati va kelajakdagi tendensiyalari

Keywords: Eurobond, underwriters, investors, Eurobonds market, ISMA, foreign bonds, open market transactions.

Kirish.
Yevroobligatsiyalar moliyaviy “lahja”da Yevroobligatsiya deyiladi. Bu Emitent(qimmatli qog‘ozlar va qog‘oz pul chiqarish huquqiga yega bo‘lgan davlat, bank yoki idora) uchun xorij valyutasida chiqarilgan uzoq muddatli qimmatbaho qog‘ozlardir. Emitentning ishonchliligini reyting agentliklari kuzatib boradi. Yevroobligatsiyalar 1 yildan 40 yilgacha bo‘lgan muddatga mablag‘ resurslarini olishdan manfaatdor bo‘lgan hukumatlar, xalqaro tashkilotlar, mahalliy davlat hokimiyati organlari, yirik korporatsiyalar tomonidan chiqariladi. Emitent uchun chet yel valyutasida chiqarilgan (odatda,) xorijiy investorlar orasida xalqaro anderrayterlar sindikatining yordami bilan joylashtirilgan qimmatli qog‘ozlar, ular uchun qoida valyuta tarzidagi qimmatli qog‘oz sifatida qaraladi.
Ma’lumki, 2020 yil yanvar oyidan boshlab Markaziy bank obligatsiyalari muomalaga chiqarila boshlandi. Xususan, o‘tgan vaqt mobaynida qariyb 1,4 trln. so‘mlik obligatsiyalar chiqarilib, tijorat banklariga joylashtirildi.Markaziy bank obligatsiyalari – pul-kredit siyosati instrumenti bo‘lib, foiz stavkalarini tartibga solish va tijorat banklarida mavjud ortiqcha likvidlilikni nisbatan uzoqroq muddatga jalb etish maqsadida chiqariladi.Xalqaro amaliyotda markaziy banklar tomonidan obligatsiyalar joylashtirish keng tarqalgan.Hukumat va korporativ qimmatli qog‘ozlardan farqli ravishda Markaziy bank obligatsiyalarining asosiy maqsadi qarz majburiyatlarini jalb qilish emas, balki bank tizimi likvidliligini boshqarish samaradorligini oshirish hisoblanadi. Obligatsiyalar qisqa muddatli bank likvidliligini jalb qilishga mo‘ljallangan bo‘lib, 1 yilgacha bo‘lgan muddatga chiqariladi.
Bunda, tijorat banklari likvidlilik bo‘yicha o‘rnatilgan normativlarni bajarish uchun, shu jumladan, moliyaviy bozorlar yaxshi rivojlanmagan va boshqa likvid instrumentlar yetishmagan holatda, ma’lum miqdordagi mablag‘larni bank kassasida yoki Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘ida saqlab keladi.Biroq, mazkur mablag‘lar hech qanday daromad olib kelmaydi. Markaziy bank obligatsiyalarining muomalaga chiqarilishi esa tijorat banklari uchun yuqori likvidli aktivga ega bo‘lish bilan bir qatorda, ma’lum miqdorda daromad olish imkoniyatini beradi.Markaziy bank obligatsiyalari tijorat banklari uchun yetarlicha jozibador instrument hisoblanadi, chunki mazkur obligatsiyalar xatarlarsiz ma’lum miqdordagi kafolatlangan daromad olish imkonini beradi. Obligatsiyalar, yuqori likvidlik bozor instrumenti yoki garov ta’minoti bo‘lganligi uchun, tijorat banklarining kreditlash imkoniyatlarini cheklamaydi.
“Yevro" prefiksi deb atalishi an’anaga hurmat sifatida, chunki Yevropada birinchi Yevroobligatsiyalar paydo bo‘lganligi va sotilganligi uchundir. Yevroobligatsiyalar asosan Yevropada sotiladi va joylashtiriladi. Yevroobligatsiyalarning bir turi ajdaho obligatsiyalari (dragon bonds)- Osiyo (birinchi navbatda Yaponiya) bozorida joylashtirilgan va Osiyo birjasida, odatda Singapurda yoki Gonkongda joylashtirilgan yevrodollar obligatsiyalaridir.
Xorijiy obligatsiyalar- Emitent tomonidan har qanday xorijiy davlatda ushbu mamlakat valyutasida chiqarilgan va joylashtirilgan mamlakatlar valyutasida ushbu mamlakatdan anderrayterlar sindikatining yordami bilan joylashtirilgan. Misol uchun: “Yanki” obligatsiyalari - yanki AQSHdagi obligatsiyalar (Yankee bonds); “Samuray” - samuray obligatsiyalari (Samurai bonds), “shibosai” - shibosai obligatsiyalari


(Shibosai bonds), “daimyo” - daimyo obligatsiyalari (Damio bonds), “shagun” - Yaponiyada shogun obligatsiyalari; “bulldog” - Angliyadagi bulldog obligatsiyalari (Buldog bonds); “Rembrandt” - Gollandiyada Rembrandt obligatsiyalari (Rembrand bonds). ; “matador” - Ispaniyadagi matador obligatsiyalari (Matador bonds); “kanguru” - Avstraliyadagi kanguru obligatsiyalari (Kangru bonds) va boshqalar.
Yevroobligatsiya bozori (Eurobond market) shartli tushunchadir. Yevroobligatsiya bozorida bitimlarning aksariyati London moliya markazlari orqali amalga oshiriladi (bu Yevroobligatsiyalar ikkilamchi bozorining qariyb to‘rtdan uch qismiga to‘g‘ri keladi), Gonkong, Singapur, Karib dengizining bir qator davlatlari, shuningdek, ozgina bo‘lsa ham, Nyu-york va Tokio davlatlariga to‘g‘ri keladi. Ushbu bozorning imkoniyatlari to‘g‘risida tasavvur hosil qilish uchun barcha turdagi qarz majburiyatlari bilan bitimlar hajmi har chorakda 1,2 trillion dollardan oshishini aytish kifoya - bu har qanday mamlakat bozoriga qaraganda kattaroq hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, Yevroobligatsiya bozorida siz yeng qimmat loyiha uchun mablag‘ topishingiz mumkin. Shuning uchun barcha sindikatlangan kreditlarning 95% aynan Yevroobligatsiya bozori orqali berilganligi ajablanarli yemas. Stavkalarning past darajasi bu bitimlar va ishtirokchilarning ulkan o‘sishining natijasidir. Yevroobligatsiya bozori o‘z taraqqiyotiga qarzdor, pirova rd natijada deyarli barcha mamlakatlarda moliya bozorida operatsiyalar bo‘yicha cheklovlar mavjud. Aytaylik, 1957 yilda AQSHda xorijiy investitsiyalar cheklangan yedi va Buyuk Britaniyada bir muncha vaqt boshqa mamlakatlar o‘rtasidagi savdoni moliyalashtirish uchun funt sterling miqdorida kreditlardan foydalanishga taqiq qo‘yildi. Noqulay qonunlar, moliyachilar atrofida aylanish va Yevroobligatsiya bozoriga chiqish. Bundan tashqari, bu ko‘pincha mamlakat xavfini kamaytirishning yagona usuli hisoblanadi. Mas alan, ikkinchi jahon urushidan keyingi giperinflyatsiya davrida Germaniya moliya institutlari deyarli faqat dollar va funt sterling bilan savdo qilishgan va Rossiyada yaqinda hali ham yuqori inflyatsiya sharoitida hisob-kitoblarda asosiy valyuta Amerika dollari yedi. Yevroobligatsiya bozori o‘zining ulkan imkoniyatlaridan tashqari jozibador hisoblanib, chunki u Emitentlarga arbitraj operatsiyalarini o‘tkazish, valyuta kurslari, foiz stavkalari va soliq imtiyozlari farqlaridan foydalangan holda xarajatlarni kamaytirishga imkon beradi. Yevroobligatsiya bozorining bir qator moliyaviy markazlari offshor hisoblanadi. Aytgancha, 1995 yilda Yaponiya banklari ular orqali o‘rta muddatli Yevroobligatsiyalarning deyarli barcha chiqarilishini amalga oshirdilar. Nihoyat, Yevroobligatsiya bozorining muhim ustunligi shundaki, siz u yerda tunu kun ishlashingiz mumkin. Yaponiyada ish nihoyasiga yetganda, Londonda u avjida, Nyu- Yorkda yesa yendi boshlangan bo‘ladi. Shuningdek, Oxirgi yillarda O‘zbekistonda ham ijtimoiy-iqtisodiy hayotida tub o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Bunda iqtisodiyotni rivojlantirish, avvalo, aholining hayot darajasi va sifatini oshirishga qaratilgan mutlaqo yangi bosqichga o‘tdi. Iqtisodiy sohadagi amalga oshirilayotgan barcha islohotlar

pirovard natijada “Inson manfaatlari va farovonligi hamma narsadan ustun” degan tamoyilga asoslandi. Bu borada, yeng avvalo, mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlikni yana-da mustahkamlash, qat’iy pul-kredit siyosatini yuritish, milliy valyuta va ichki bozordagi narxlar barqarorligini ta’minlash, soliq-byudjet islohotlarini olib borishga asosiy e’tibor qaratildi.

Xalqaro kompaniyalar tomonidan qo‘llaniladigan yevrobondlarni tashqi bozorlarga joylashtirishning ikkita asosiy usuli mavjud:
Birinchi usul xalqaro kompaniyalarning xalqaro kapital bozorlariga to‘g‘ridan- to‘g‘ri kirishini o‘z ichiga oladi, ya’ni qarz oluvchi va Emitent xalqaro kompaniya.
Emitent sifatida joylashtirishning ikkinchi usuli maxsus tashkil yetilgan kompaniyani o‘z ichiga olib, SPV (inglizcha special purpose vehicle), u xalqaro kompaniyaning kafolati ostida o‘z nomidan yevrobondlarni chiqaradi, bu yerda:
SPV - kompaniyaning milliy sho‘ba korxonasi o‘rtasida va Emitent sifatida qatnashadi;
SPV- xorijiy tashkilotchi bo‘lib, xalqaro kompaniya uni Emitent deb ataydi.
Joylashtirish usullarining ikki turi mavjud:

• 
  Ochiq obuna orqali ya’ni, cheksiz investorlar o‘rtasida. Anderrayterlar- bu kredit menejerlaridir. Bunday masalalar deyarli har doim fond birjasida (asosan LSE yoki Lyuksemburg fond birjasida) ro‘yxatga olinadi.
  
• 
  Kichik investorlar guruhiga qaratilgan xususiy joylashtirish. Bunday masalalar birjada qayd yetilmagan.
  

Bozorga kirish uchun reyting talab qilinadi. Yuqori reyting sizga foiz stavkasini belgilash orqali kredit narxini pasaytirishga imkon beradi. Buyuk Britaniya va Nyu- York shtati qonunlari asosida chiqarilgan. Foizlar va dividendlarga soliq solinmasdan to‘lanadi. Soliq mamlakat qonunlariga muvofiq to‘lanadi.
Yevrobondlar odatda London yoki Lyuksemburg fond birjasida ro‘yxatga olingan bo‘lsa-da, deyarli faqat birjadan tashqari bozorida sotiladi. Bozor qoidalariga ko‘ra yetakchi menejer ikkilamchi bozorda bozor ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi. Euroclear va Clearstream, ikkita depozitar va kliring tizimlari orqali hisob-kitoblar amalga oshiriladi. To‘lovga qarshi DVP prinsipi bo‘yicha to‘lovni amalga oshiriladi va Faqat hujjatsiz shaklda bo‘ladi.
Foiz stavkasi kupon davrining boshida, odatda chorakda e’lon qilinadi. Foiz stavkasi qo‘shimcha sifatida belgilanadi yoki LIBOR stavkasi ga asosida tanlanadi. Ba’zan AQSH g‘aznachilik veksellari bo‘yicha daromad baza sifatida qabul qilinadi. Foiz daromadi har bir foiz davri oxirida to‘lanadi. Qoida tariqasida, bular o‘rta muddatli vositalar, ammo 40 yillik zayomlarni (1984 yilda Shvetsiya hukumatining o‘zgaruvchan foiz stavkasi bilan 2024 yilda to‘lash muddati bilan) yoki “abadiy” obligatsiyalarni joylashtirish masalasi mavjud. "Nationa Westminster Bank".

Hozirgi zamon yevroobligatsiyalar bozorining rivojlanish tendensiyalari va o‘ziga xos xususiyatlaridan bin ushbu bozor segmentlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning yana-da takomillashuvi hamda alohida davlatlarning integratsiyalashuv jarayonlari yana-da oshib borayotganligi hisoblanadi. Yevroobligatsiyalar bozori uchun ushbu xususiyatlarni hisobga olgan holda va uning natijasi sifatida an’anaviy moliyaviy instrumentlar kombinatsiyalaridan foydalanish hamda kapitalni jalb qilishning gibrid usullarini shakllantirish ekanligidan kelib chiqib, menining fikrimcha,mezonin moliyalashtirish usuliga alohida yondashuv zarur.

XULOSA
Hozirgi zamon yevroobligatsiyalar bozorining rivojlanish tendensiyalari va o'ziga xos xususiyatlaridan biri ushbu bozor segmentlari o'rtasidagi o`zaro munosabatlarning yana-da takomillashuvi hamda alohida davlatlarning integratsiyalashuv jarayonlari yana-da oshib borayotganligi hisoblanadi. Yevroobligatsiyalar bozori uchun ushbu xususiyatlarni hisobga olgan holda va uning natijasi sifatida an'anaviy moliyaviy instrumentlar kombinatsiyalaridan foydalanish hamda kapitalni jalb qilishning gibrid usullarini shakllantirish ekanligidan kelib chiqib, mening fikrimcha, mezonni moliyalashtirish usuliga alohida yondashuv zarur. Maqolaning oxirida yevroobligatsiyalar bozorini o‘rganish asosida ba‘zi xulosalar chiqarish mumkin. Xo'sh, tashkilotlar va munitsipalitetlarga jahon bozoriga chiqish uchun yangi imkoniyat nima va'da qiladi?
Birinchidan, G'arbda pul ancha ko'p. Yevro qarz olish bozorining hajmi va aylanmasi trillionlab dollar bilan o'lchanadi va kredit miqdori, qoida tariqasida, bir necha yuzdan bir necha milliard dollargacha o'zgarib turadi. Yevropa obligatsiyalaridan tashqari amerikalik va osiyolik investorlar obligatsiyalarni ikkilamchi bozorda sotib olishlari mumkin va bu yana yuzlab milliard dollar.
Ikkinchidan, Yevropa standartlari bo'yicha unchalik uzoq bo'lmagan (3-5 yil) obligatsiyalar ssudasi ham bizning fikrimizcha uzoq muddatli hisoblanadi, chunki mahalliy bankdan bunday muddatga kredit olish haqida o'ylash ham mumkin emas.
Uchinchidan, Yevrokredit pullari deyarli eng arzon. Bu jahon bozoridagi pul massasining kattaligi va yevroobligatsiyalarni sotib oluvchi banklarning ular uchun kreditlarga qaraganda sezilarli darajada kam zaxiralashi, ya'ni ularni ko'proq foyda bilan sotib olishlari bilan bog'liq. Obligatsiyalar bo'yicha foiz stavkasi emitentning kredit reytingi bilan belgilanadi va uning mamlakati hukumatining reytingidan yuqori bo'lishi mumkin emas. Shu bilan birga, narx omili haqida unutmaslik kerak.
Yevroobligatsiyalar bozoridan foydalanish ko'pincha emitentlarga o'z qarzlarining asosiy valyutasiga nisbatan nisbatan narx ustunligiga ega bo'lish imkonini beradi.
To'rtinchidan, obligatsiyalar chiqarish garovni talab qilmaydi.
Yuqoridagilarga qo'shimcha ravishda shuni qo'shimcha qilish kerakki, Yevropa bozoriga kiruvchi korporativ emitentlar uchun ushbu turdagi qarz olish ham moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiya qilish usuli hisoblanadi. Shu bilan birga, yevroobligatsiyalar bozori milliy bozorlarga qaraganda ancha kam tartibga solinadi. Taqqoslanadigan ssudalardan foydalanishga qaraganda huquqiy rasmiyatlar va majburiyatlar sezilarli darajada kamroq.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Роуз П. Банковский менеджмент. М.: Дело, 1996
2. Бобров Д. Еврооблигации - как это сделано на РТС // Рынок ценных бумаг. -2002. - №16. - С. 44 – 46
3. Гариков Д. Биржевой рынок еврооблигаций на ММВБ // Рынок ценных бумаг. - 2002. - №16. - С. 34-39
4. http://www.europaunion.eu.int
5. http://www.euroclear.com
6. http://www.bloomber