Yevropa ittifoqi va markaziy osiyo mamlakatlari tajribasi

CONSTITUTIONAL REFORMS: "EXPERIENCE OF THE EUROPEAN
UNION AND CENTRAL ASIAN COUNTRIES"
Abstract
This article is inextricably linked with strengthening the constitutional and legal foundations of a fair and open civil society, increasing the role and status of its institutions. This article has been studied and analyzed the sources of international and national law. Covering the topic based on information provided by international organizations and reliable websites has increased the quality of the article. In addition, this article analyzes the draft of the Constitutional Law of the Republic of Uzbekistan, the work of foreign countries in this field and their participation in the process of achieving the goals of sustainable development.
Key words: Constitution, democracy, state, international law, rule of law, foreign policy
Har bir davlatning ichki va tashqi aloqalarini, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy hayotini tartibga solishda, inson va uning huquqlarini ta’minlashda kafolat berishdek normalarini aks ettiradigan qonuni bu – Konstitutiyadir. U davlat tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv organlari tizimini, ularning vakolati hamda shakllantirilish tartibi, saylov tizimi, fuqarolarning huquq va erkinliklari, shuningdek, sud tizimini belgilab beradi. Bundan tashqari ushbu normative hujjat shaxs, jamiyat va davlat o‘rtasidagi asosiy huquq va burchlar belgilab qo‘yish bilan birga O‘zbekiston Respublikasining xalqaro aloqalarini va chet el davlatlar bilan o‘rnatadigan munosabatlarini tasdiqlaydi. Demokratiya - barcha insonlar tenglik asosida va jamoaviy holatda qaror qabul qilish orqali jamiyatni boshqaradigan boshqaruv tuzumi. Demokratiya davlat bilan inson munosabatlarini belgilaydi. Shuningdek, demokratiya markaziy va mahalliy vakillik muassasalari, saylash va saylanish, qonuniylik tamoyillarini, turli partiyalar, jamoat tashkilotlarining amal qilishini taqozo etadi. Demokratiyaning mohiyatini ochib berish uchun buyuklar quyidagi fiklarni ilgari surganlar. Ronald Reygan: “Demokratiya qurbon bo’lishga arziydi. Chunki u insonni sharaflaydigan davlat tuzumidir”[1]
Davlat- mamlakat miqyosida jamiyatni uyushtirish masalalarini hal qilish, uning tashqi munosabatlarini belgilash vakolatlari boʻlgan hukmron tuzilma. Davlat jamiyatni oʻz qonun-qoidalariga koʻra idora qiladi, turli tip, shakllarda tashkil topadi. Davlatga jamiyatda tinchlikni, tartibni taʼminlovchi, jamiyatni idora qiluvchi hokimi-yat sifatida qaraladi. Gʻarbiy yevropalik olim J. Boden «Davlat ichki va tashqi siyosatda mustaqildir», deyish bilan suverenitet, suveren hokimiyat haqidagi fikrni ilgari surgan.[2]
Xalqaro huquq- xalqaro muloqotdagi davlatlararo va boshqa qatnashuvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi ommaviy yuridik prinsiplar va normalar majmuidir. Bunda xalqaro huquqni oddiy qoidalar to‘plami sifatida ko‘rish to‘g‘ri emas, aksincha, bu tez rivojlanayotgan qoidalar kuchli ta’sirga ega tamoyillar bilan o‘z natijasini yuzaga chiqaradi va tashqi siyosiy faoliyatni ham belgilab beradi. O‘zbekiston Respublikasi o‘z milliy manfaatlariga asoslangan holda ochiq, o‘zaro manfaatli tashqi siyosat olib boradi. Respublikamizning zaonaviy tashqi siyosiy kursi dunyoda va mintaqada shiddat bilan o‘zgarayotgan vaziyat hamda mamlakatning ichidagi keng ko‘lamli o‘zgarishlarga asoslanib shakllanadi. Konstitutsiyamizda tashqi siyosatning umumiy prinsiplari xalqaro huquq normalariga to‘liq mos kelishi hamda demokratik jihatdan oqilona ifoda etilishi etiborga molik hisoblanadi. Buni Konstitutsiyamizning VI bobi 17-moddasida ko‘rishimiz mumkin. Qonun ustuvorligi xalq hokimiyati va inson huquqlari tushunchalari bilan bevosita bog‘liq prinsipdir. Chunki xalq hokimiyati deganda fuqarolarning qarorlar qabul qilish jarayonida bevosita yoki bilvosita ishtirok etish huquqi tushuniladi. Qonun ustuvorligi jamiyatda demokratiya va qonunchilik ta’minlanishiga xizmat qiluvchi tamoyildir. Bu tamoyil O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 15-moddasida mustahkamlangan: “O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari so‘ssiz tan olinadi”. Shuni taʼkidlash joizki, soʻnggi yillarda mamlakatimizda Yangi Oʻzbekistonni barpo etish, erkin va adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirishga qaratilgan oʻzaro bogʻliq va mohiyatan birbirini taqozo etuvchi tub demokratik siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Davlat va konstitutsiyaviy tizim, jamiyatda siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-maʼnaviy sohalarda oʻta muhim oʻzgarishlar kuzatilmoqda. Shu bilan birga, globallashuv, raqamlashtirish, iqlim oʻzgarishi va jadal oʻzgarib borayotgan hayot mamlakatimizni yanada modernizatsiya qilish, tinchlik, barqarorlik va milliy mustaqillikni mustahkamlash borasida yangi va yangi yechimini kechiktirib boʻlmaydigan, oʻta dolzarb vazifalarni qoʻymoqda. Jahon amaliyoti islohotlarni amalga oshirishda aynan jamiyat va davlatni modernezatsiya qilishning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslarini rivojlantirish muhim ahamiyatga egaligini ko‘rsatьoqda. Bugungi dunyoda biro-bir Konstitutsiya ilk bor qabul qilingandan tahririda saqlanib qolmagan. Konstitutsiyaviy islohotlar ko'proq mas'uliyat, oshkoralik, ishtirok etish va bashoratlilikni ta'minlash uchun qoidalarni o'zgartirish orqali yaxshi boshqaruvni rivojlantirishning muhim vositasi bo'lishi mumkin. Birgina XXI asrda dunyoning 90 ga yaqin davlatida konsitutsiyaviy islohotlar muvaffaqiyatli amalga oshirildi, 57 tasida yangi Konstitutsiya qabul qilindi.[3] Bu borada konstitutsiyaga eng ko‘p o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritgan 10 ta davlatlar sirasiga Meksika, Yangi Zelandiya, Braziliya, Shvetsariya, Avstiriya, Isroil, Chili, Kolumbiya, Gruziya va Hindiston kiradi. Turli mamlakatlardagi konstitutsiyaviy o‘zgarishlar asosan tashqi va ichki tahdid hamda xatarlarni inobatga olib, ularga javob berishga qaratilganligi bilan o‘zaro o‘xshashligini ta’lidlash joiz. Konstitutsiyaviy islohotlar murakkab va uzoq davom etadigan jarayonlardir. Ba'zi Evropa davlatlarida bu jarayonlar bir necha yil davom etgan va keyingi tuzatishlar to'plami orqali amalga oshirilgan. Ba'zan ular saylovlardan so'ng siyosiy kuchlarning yangi joylashuvi natijasi bo'lib, mamlakatning institutsional va konstitutsiyaviy arxitekturasini birlashtirish va kerak bo'lganda qayta tiklash istagida bo'lgan yangi ko'pchilik tomonidan turtki bo'ladi. Konstitutsiyaviy islohot yaxshilikni targ‘ib qilishning muhim vositasi bo‘lishi mumkin. Konstitutsiya fuqarolarning huquqlarini belgilaydi va himoya qiladi, shuningdek u hukumatni cheklaydi va muvozanatlishtiradi.[4] Yevropa Ittifoqi o'ziga konstitutsiya berish jarayonida.[5] Andrew Duff so‘zlariga ko‘ra, Yevropa ttifoqi yana bir konstitutsiyaviy lahzaga yaqinlashmoqda. Bu uning asl federal vazifasini bajarish yo'lidagi muhim qadamlardan biri bo‘lishi mumkin.[6] Bunga misol qilib yaqin yillardagi Islandiya, Irlandiya, Niderlandiya, Ruminiya va Yevropa kelajagi toʻgʻrisidagi konventsiyani misol qilib keltirish mumkin. Shuningdek, Buyuk Britaniyada hozirgi vaqtda fuqarolarni o'z ichiga olgan Konstitutsiyaviy Konventsiyani tuzish takliflari qilinmoqda, yigirma yillik konstitutsiyaviy islohot konstitutsiyaviy tuzumni demokratlashtirishga qaratilgan ishoralarni o'z ichiga olgan. Aynan shu ushbu jarayonda konstitutsiyaga “odamlarga murojat qilish” tendensiyasini kiritish alohida ahamiyatga molik hisoblanadi. Odamlarga murojaat qilish tendentsiyasi bir necha jihatdan qiziq. Birinchidan, 1945 yildan beri Yevropa konstitutsiyaviy tuzumlarining asosiy tendentsiyasi xalqdan yuz o'girish, "yangi konstitutsiyaviylik" deb nomlangan "yuristokratiya" shakliga o'tish bo'ldi.[7]
Ikkinchidan, shunga o'xshash tarzda, Yevropada 1989 yil bilan bog'liq bo'lgan eng muhim konstitutsiyaviy o'zgarishlar muhim jihatlarda o'zo'zini boshqarishni qayta tiklash bilan bog'liq bo'lsa-da, Markaziy va Sharqiy Evropa konstitutsiyaviyligining aksariyatida ushbu holatlar ta'kidlanmagan. Yevropada onstitutsiyaviy islohotlar bo‘yicha ekspertlar guruhi sifatida Venetsiya komissiyasi ish olib boradi. 2017-yilda Komissiya Turkiyada super-prezidentlik rejimi joriy etilgan yirik konstitutsiyaviy islohot va Gruziyada konstitutsiyaviy islohotning yakunlanishi (bu ikki fikrda baholangan) bo‘yicha fikrlarni qabul qildi. Shuningdek, prezident parlamentni tarqatib yuborish vakolatini kengaytirishga intilayotgan Moldova Respublikasida konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritish bo‘yicha referendum va Qozog‘istonda Prezident vakolatlarining bir qismi parlament va hukumat o‘rtasida taqsimlangan konstitutsiyaviy islohotni o‘rganib chiqdi.[8] “Markaziy Osiyoda demokratlashtirish va inson huquqlarini himoya qilish muammolarida Konstitutsiyaviy islohotlarning roli” mavzusidagi loyiha soʻnggi yigirma yil davomida Markaziy Osiyodagi besh sobiq Sovet Ittifoqi respublikalarining demokratik munosabatlarni joriy etish borasidagi saʼyharakatlarini oʻrganishga, shuningdek islohotlar va ular hozirgacha duch kelgan asosiy to'siqlarni aniqlashga. Mavzuni ko'rib chiqishda Konstitutsiyaviy islohotlarning ushbu sa'y-harakatlarga qo'shayotgan hissasi, demokratlashtirish va inson huquqlarini himoya qilish bo'yicha keyingi strategiyalar yaqqol namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari “Davlat institutlari va davlat boshqaruvi organlarining samarali faoliyat ko‘rsatishiga ko‘maklashish” loyihasi Markaziy Osiyodagi hamkor mamlakatlarda (Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston) Yevropa va boshqa xalqaro standartlarga muvofiq davlat institutlari va davlat boshqaruvining samarali ishlashiga ko‘maklashishga qaratilgan.[9] Venetsiya komissiyasi ushbu loyihani Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyoda Qonun ustuvorligi qoʻshma dasturi doirasida amalga oshirmoqda, uning maqsadi Markaziy Osiyodagi hamkor mamlakatlarda Yevropa va boshqa xalqaro standartlarga muvofiq inson huquqlari, qonun ustuvorligi va demokratiyani mustahkamlashga qaratilgan. Dastur Yevropa Kengashi tajribasidan foydalanishni xohlovchi va hamkorlik shartlariga javob beradigan barcha Markaziy Osiyo davlatlari uchun ochiqdir. 20102018 yillarda Venetsiya komissiyasi Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston va Oʻzbekiston milliy hokimiyat organlarining soʻroviga koʻra bir qancha xulosalar tayyorladi. Masalan, Komissiya Qirg‘iziston Konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar (2016), Qozog‘iston Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar kiritish to‘g‘risida. (2017)[10] Bundan tashqari 2009-yil dekabr oyida Yevropa Kengashi va Yevropa Komissiyasi “Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo qonun ustuvorligi tashabbusi” doirasida qoʻshma harakatlar toʻgʻrisida bitim imzoladi. Ikki yillik dastur Markaziy Osiyoning quyidagi davlatlari: Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston va Oʻzbekistonni qamrab olgan boʻlib, u sud-huquq tizimini rivojlantirish, huquqni muhofaza qilish va qonunchilikni modernizatsiya qilishga hissa qoʻshishga qaratilgan. U mintaqa mamlakatlari uchun qonun ustuvorligini yanada rivojlantirish vositalarini taklif qildi, jumladan sud tizimi va advokatlarga yordam, shuningdek, qonunchilik sohasida maslahat xizmatlari va mintaqaviy almashinuv. Ayni paytda mintaqada va butun dunyoda vaziyat tez o‘zgarmoqda, bu esa O‘zbekiston tashqi siyosatini takomillashtirishni taqozo etmoqda. Mintaqadagi mavjud ijobiy tendensiyalarni, Markaziy Osiyoda o‘zaro ishonchni mustahkamlash va hamkorlikning uzluksiz rivojlanishini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Bu boradagi asosiy vazifa mintaqani xavfsiz, barqaror rivojlanish, yaxshi qo‘shnichilik va o‘zaro manfaatli hamkorlik xududiga aylantirishdan iborat. Xorijiy mamlakatlarning konstitutsiyaviy islohotlarida “birdamlik” tamoyilini hayotga keng tatbiq etish, huquqiy, ijtimoiy davlat qurish, adolatli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish, inson kapitalini rivojlantirish orqali jamiyat va davlatning barqaror rivojlanishini taʼminlashga alohida eʼtibor qaratilmoqda[11].O‘zbekiston taraqqiyotining yangi bosqichida mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar natijadorligini oshirish ko‘p jihatdan yangilanishlarning konstitutsiyaviy asoslarini mustahkamlash, jamiyat va davlat boshqaruvi sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirishni taqozo etadi.[12] O‘tgan yili bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi jarayonida keng jamoatchilik tomonidan Bosh qomusimizga o‘zgartirishlar kiritish, uni bugungi kun talablari darajasiga olib chiqish borasida ko‘plab takliflar ilgari surilgan edi. Bular xalqimizning mamlakatda bo‘layotgan keng ko‘lamli o‘zgarishlarga befarq emasligini, islohotlarning faol ishtirokchisi bo‘lishga intilayotganligini yaqqol ko‘rsatdi. O‘zbekiston Konstitutsiyasiga kiritish taklif etilayotgan o‘zgartishlar Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan so‘nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlarning borishini o‘zida aks ettiradi, shuningdek, ular islohotlarning yangi yo‘nalishlari mustahkamlanishini ham nazarda tutadi. Islohotlar huquqlarni mustahkamlash va davlatning ijtimoiy mohiyatini rivojlantirish maqsadida mamlakatning asosiy qonunini modernizatsiya qilishga qaratilgan. O‘zgartishlarda asosiy e’tibor “inson huquqlari”, “ijtimoiy siyosat” va “fuqarolik jamiyati” kabi tushunchalarni huquqiy tomondan yanada mustahkamlash hamda O‘zbekiston yetakchisining islohotchilik siyosatini davom ettirishga qaratilgan, deb o‘ylayman. Ishonchim komilki, bu islohotlar O‘zbekistonning xalqaro maydondagi imijini yanada mustahkamlash, mamlakat ichkarisida insonning huquq va erkinliklari kafolati bo‘lib xizmat qiladi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, Konstitutsiyaviy islohotlar zarurati amaldagi Asosiy Qonunning zamonaviy talablar, standartlar va demokratik tamoyillarga javob bermasligidan kelib chiqmaydi, u zamonaviy talablarga javob beradi, biroq hozir biz shu qadar tez oʻzgaruvchan davrda yashayotganimiz bois ayrim qonun-qoidalar juda tez eskirib qolyapti. Shu sababdan ham, Konstitutsiya doimo barqaror emasligini nazarda tutgan holda, u zamon talabiga mos ravishda mukammal dastur boʻlmogʻi lozim. Shuningdek ushbu konstitutsiyaviy islohotlarni xorijiy tajriba asosida qabul qilinishi maqsadga muvofiqligi ta’kidlanmoqda. Zero, har qanday demokrtik islohotlar mustahkam konstitutsiyaviy-huquqiy asosga ega boʻlsagina bardavom va samarali boʻladi.