Yevropa mamlakatlarida farmasevtika rivoji

AHOLINING MAHALLIY DORILARGA ISHONCHI NEGA PAST?
— Buning sabablari koʻp, — deydi agentlik axborot-tahlil boshqarmasi boshligʻi. — Oʻzbekistonda farmatsevtika hali yosh, endi rivojlanayotgan soha. Yurtimizda ishlab chiqarilayotgan dori mahsulotlari, asosan, generik, yaʼni qayta ishlab chiqilgan dorilar. Masalaning iqtisodiy jihati ham bor. Ishlab chiqaruvchilar, deylik, Xitoy yoki Hindistondan substansiya — taʼsir qiluvchi moddalar olib keladi, substansiya turli holat va narxda boʻladi. Barcha farmatsevtik talablarga mos kelgani holda sifat jihatidan oʻta tozalangan, tozalangan va kamroq tozalangan turga boʻlinadi. Undan dori tayyorlashda foydalaniladi. Kimyoviy tahlillar boʻyicha u barcha talablarga javob beradi, tarkibida haqiqatan ham taʼsir qiluvchi modda bor. Lekin odam organizmiga kirganidan keyin baʼzisining samaradorligi pastroq boʻladi. Bu — dastlabki sabab. Keyingi sabab esa reklama bilan bogʻliq. Butun dunyoda, jumladan, mamlakatimizda ham dori-darmon savdosi koʻp jihatdan reklamaga bogʻliq. Reklama qancha koʻp qilinsa, dori isteʼmoli shuncha koʻp boʻladi. Rasmiy reklama bilan birga norasmiy, samaradorligi pastroq dori vositalarini targʻib qilish holatlari ham kuzatiladi.
Ammo bu mahalliy dorilarning barchasi samarasiz, degani emas. Yurtimizda sifat nazorati qatʼiy olib boriladi. Yangi dorini roʻyxatga olish jarayonida juda koʻp hujjat talab qilinadi. Uning sifati, dori ishlab chiqarishda qoʻllanayotgan xomashyo, ishlab chiqarish texnologiyasi, klinik tekshiruvlar qanday oʻtgani va natijasi, qaysi turdosh dorilardan afzalligi kabilar oʻrganilib, ijobiy baho olsa, tibbiyotda foydalanishga ruxsat etiladi.
Ayni paytda yurtimizda ishlab chiqarilayotgan dori-darmon nafaqat ichki ehtiyojni qondirmoqda, balki eksport ham qilinyapti. Oʻtgan yili 50 million dollarlik mahsulot eksport qilingan boʻlsa, joriy yilda eksport hajmi koʻproq boʻlishi kutilmoqda. Eksport qilinadigan mamlakatlar soni yigirmataga yetdi. Bu ham mahalliy ishlab chiqaruvchilar tayyorlayotgan dorilarning samaradorligidan dalolat beradi.
— Ayni paytda butun dunyoda dori sifatiga eʼtibor kuchaytirilgan. Biz ham shunday talablarni joriy qilyapmiz, — deydi Alisher Temirov. — Bu talab qatʼiyligi oxir-oqibat mahsulotlarimizning sifati va eksport salohiyati oshishiga sabab boʻladi.
Misol uchun, Oʻzbekistonda ishlab chiqarilgan bitta dorini Qozogʻistonda roʻyxatdan oʻtkazish uchun u yerdan inspeksiya vakillari kelib korxonadagi shart-sharoit, sifat menejmenti tizimi qanday yoʻlga qoʻyilganini koʻzdan kechiradi. Bu bilan chet davlatdan kelgan mutaxassislar nafaqat bir korxonaga baho beradi, balki mamlakatimizda joriy qilingan sifat tizimi haqida ham xulosa chiqaradi.
— Hozircha dorining nojoʻya taʼsiri monitoringi yuritilmayapti, — deydi Muhabbat Ibrohimova. — Eʼtibor bergan boʻlsangiz, chet el dorisidagi yoʻriqnoma 4-5 varaqdan iborat. MDH davlatlari va bizda ishlab chiqarilgan dorilarda esa kamroq. Agar yoʻriqnomada dorining nojoʻya taʼsiri haqida koʻproq maʼlumot yozilgan boʻlsa, isteʼmolchida qoʻrquv paydo boʻladi. Yevropada esa rivojlangan farmatsevtik firmalar tomonidan dori qancha koʻp oʻrganilgan, barcha maʼlumotlar batafsil yozilganiga qarab unga ishonch koʻproq boʻladi. Agar dorining nojoʻya taʼsiri sezilsa, shifokor, isteʼmolchi va dorixona vakili sogʻliqni saqlash tizimiga yozma ravishda xabar beradi. Tizimning alohida vakolatga ega tuzilmasi bu dorini qoʻllashni davom ettirish yoki umuman toʻxtatish haqida qaror qabul qiladi.
Yevropa mamlakatlari sogʻliqni saqlash vazirliklariga bir yilda taxminan 25-30 ming marta shunday xabar kelib tushar ekan. Dorining samarasizligi haqidagi xabarni kim yozganiga eʼtibor berilmaydi. Dorining nomi va ishlab chiqaruvchiga eʼtibor qaratiladi va bu katta ogohlantirish, deb qabul qilinadi. Samarasiz dorini qoʻllash toʻxtatiladi. Bu ham bir mexanizm. Tasavvur qiling, Yevropa farmatsevtika bozori — sifatli dorilar aylanadigan ishonchli bozor. Shunda ham aholi dorining xususiyatlariga befarq emas. Bizning bozorimizda ham sifatli, samarador va bezarar dori aylanishi uchun jamoatchilik nazoratini kuchaytirish kerak.
Odatda farmatsevtikada asl dori patenti muddati 20-25 yil. Shu davrda hech qaysi boshqa tashkilot shu nom, shu texnologiya va shu tarkib bilan dori chiqarishga haqli emas. Patent muddati tugaganidan soʻng asl preparatning egasi oʻz ishini davom ettirib, bu dori tarkibiga nimadir yangilik kiritadi va u yana keyingi yigirma yilga patent olishi mumkin. Yoki farmatsevtika faoliyati toʻgʻrisida litsenziyasi va dori ishlab chiqarishga xohishi boʻlgan korxonaga bu dorini qayta ishlab chiqarishga ruxsat beradi. Bu generik ishlab chiqarish boʻladi. Oʻzbekistonda 95 foizdan ortiq aylanayotgan dorilar generikdir. Chunki qayta ishlangan dorining narxi arzon. Nima uchun arzon? Asl dori yaratishga juda katta xarajat ketadi. Bu mablagʻ yangi dorining narxiga qoʻshiladi. Generik 20 yildan keyin odamlar oʻrgangan dori boʻladi va narxi tabiiy past boʻladi. Shu sabab generiklar koʻproq isteʼmol qilinadi. Isteʼmol qilinishi ham farmatsevtika bozorida har xil. Masalan, AQSH va Yaponiyada 95 foizdan ortiq asl preparatlar aylanadi. MDH davlatlarida esa koʻproq generik dorilar ustuvor.
Aholining tibbiy madaniyati, yaʼni bu sohadagi xabardorligi, bilimi dori-darmonlardan foydalanish, salomatligini tiklashda katta ahamiyatga ega. Xastalikka chalinganda yoki yaqin kishisiga tibbiyot vositalarini oʻz bilganicha emas, bevosita mutaxassis koʻrigi va tashxisidan soʻng, rasmiy retseptlar orqali dorixonalardan xarid qilish ana shu jarayonning oqilona yoʻli. Xulosa qilib aytganda, farmatsevtika sanoati, dorixonalar va aholi oʻrtasidagi ishonch, oʻzaro tushunish eng katta boylik deb taʼriflangan sogʻligʻimizni asrash va tiklashda katta samara berishi shubhasiz.