Yigirma sakkizinchi mart

---

Toshkent Amaliy fanlar
unversiteti tarix va filalogiya
fakulteti o7 guruh talabasi
Mamaraxmimova Durdonaning
taqdimoti

---

Mavzu:Toʻldiruvchi va uning
turlari haqidagi sintaktik
nazaryalar
•
Reja:
• 1 Toʻldiruvchi haqida tushuncha.
• 2. Sintaksis haqida tushuncha.

---

• Toʻldiruvchi (tilshunoslikda) — gapning
ot yoki otlashgan soʻz bn ifodalanadigan, 
harakatning obʼyekti boʻlgan predmetni
koʻrsatib, asosan kesimga bogʻlanadigan
boʻlagi. U oʻzi bogʻlangan soʻz kesimga
nisbatan grammatik tobe munosabatda
boʻladi. Boshqaruvchi soʻzga bogʻlanish
xarakteriga koʻra, Toʻldiruvchi 2 xil
boʻladi; vositasiz Toʻldiruvchi va vositali
Toʻldiruvchi

---

• Toʻldiruvchi tushum kelishigidagi soʻz bn
ifodalanadi va harakat bevosita yoʻnaltirilgan
obʼyektni koʻrsatadi, oʻtimli feʼl kesimga
bogʻlanib, kimni? nimani? qayerni? 
soʻroqlariga javob beradi. Qiyoslang: Vali
akasini koʻrdi. Tushum kelishigi belgisiz ham 
qoʻllanishi mumkin; Karim kitob sotib oldi. 
Vositali Toʻldiruvchi joʻnalish, chiqish va
oʻrinpayt kelishiklaridagi soʻzlar yoki
koʻmakchi olgan soʻz bn ifodalanib, harakat
holat bevosita yoʻnaltirilmagan obʼyektni
anglatadi. 

---

• Masalan: Akamga shaxmat oʻyini yoqadi; 
Bizdan doʻstlarga salom deng; Karim ruchka
bn yozdi.
• olisdagi_odam tomonidan to'ldiruvchiga
berilgan tasnif va ma'lumot. Toʻldiruvchi fe'lga
bog'lanib, kimga? nimaga? kimdan? nimadan? 
kim bilan? nima bilan? kabi so'roqlarga javob
bo'luvchi gap bo'lagidir. MASALAN: Bu 𝘀𝗼'𝘇𝗱𝗮
𝗻 Usmon ajablandi.E'tibor bering: Men undan
(kimdan?) so'radim. 

---

• Mehringni qo'yib, bunchalar saralab gul
(nimani?) terding kimga? Gulidan (nimadan?) 
ko'zini (nimani?) uzmayin singlim asta javob
berdi: — O'qituvchimga (kimga?) To'ldiruvchi
doimo gapning kesimi bilan bog'lanadi. Agar u 
bog'langan so'z kesim bo'lib shakllanolmagan
bo'lsa, ana o'sha so'z bilan birgalikda kesimga
nisbatan bitta gap bo'lagi vazifasida keladi. 
Bunday vaqtda u gapning emas, bo'lakning
bo'lagi bo'ladi. Masalan: Onamdan eshitgan
gaplarni aytdim. 

---

• Bu yerda onamdan eshitgan gaplarni birikmasi
nimalarni? so'rog'iga javob bo'lib, kesimga bir
butun holda bog'lanadi. Shunday qilib, 
to'ldiruvchilar kesimga to'g'ridan-to'g'ri
bog'lanishiga ko'ra ikki guruhga bo'linadi: 1) 
mustaqil to'ldiruvchi 2) nomustaqil
to'ldiruvchi. Esda saqlang: 1)To'g'ridan-to'g'ri
kesimga bog'lanib keluvchi to'ldiruvchilar
mustaqil to'ldiruvchi sanaladi.2) Kesim
vazifasida kelmagan fe'lga tobe bog'lanib
kelgan to'ldiruvchilar nomustaqil
to'ldiruvchilar deyiladi.

---

• To'ldiruvchi ikki guruhga bo'linadi: 1) Vositasiz
to'ldiruvchi 2) Vositali to'ldiruvchi 1) Vositasiz
to'ldiruvchi belgili va belgisiz tushum kelishigi
shakllar bilan ifodalangan to'ldiruvchidir. 
Kimni? nimani? so'rog'iga javob bo'ladigan
so'zlar bilan birikma hosil qiladigan fe'llar
o'timli fe'llardir: Qarilari kutadi mehmon (ot), 
pazandasi yopadi shirmon (ot) ... 2)

---

• Vositali to'ldiruvchi hokim so'zning kimga? 
nimaga? kimdan? nimadan? kim uchun? nima
uchun? kim haqida? nima haqida? kim bilan? 
nima bilan? kabi so'roqlarga javob bo'lib
keladigan kengaytiruvchilaridir. Vositali
to'ldiruvchi jo'nalish, chiqish, ba'zan o'rin-payt
kelishiklari yoki uchun, bilan, orqali, xususida
kabi ko'makchilarni olgan so'zlar yoki so'z
birikmalari bilan ifodalanad: Qizg'ish –
pushtidan to'qroq, qizildan ochroq rang.

---

•