Yil Xalifa Yazid ibn Abdumalikning tavsiyasi bilan Xuroson

Arab xalifaligi davlat boshqaruvi

г Vazir ul-vuzaro Xalifa

Davlat ishlari va

Amir ul-umaro

Harbiy ishlar va

davlatni boshqarish
Devon ad-dar (kengash)
harbiy qo'shinlar

Devon al-mashriq Devon al-xaraj

Qur’oni karim
(huquqiy masalalar) ^Amirlar

VIII asr o‘rtalariga kelib Movarounnahr hududida siyosiy boshqa­ ruv arab xalifaligi siyosiy tizimiga moslashtirilgan edi. Viloyatlarda-

gi hokimlar va boshqa hukmdorlaming qo4i ostidagi ma’muriy-idora usuli o‘z shaklini saqlab qolgan bo‘lishiga qaramay, hokimlaming xalifa noibiga itoat etishlari shart edi. Mahalliy davlat boshliqlarining ko‘pchiligi o‘z huquqlari va imtiyozlarini saqlab qolish maqsadida islom dinini qabul qilgan edilar. Islom dinini qabul qilmagan zoda- gonlar o4z mol-mulklaridan mahrum etilar yoki katta miqdorda tovon toMashardi.
Arablar iqtisodiy hayotni o‘z qosllaridan chiqarmaslik maqsadida
bosib olingan hududlarda sosoniylar tartibidagi soliq tizimini joriy qilishdi. Bular asosan quyidagilar edi:

1. 
   Qavonin yoki mukati’a —may da viloyatlar va tumanlardan xa-
   

zinaga tushib turgan yig‘in.

2. 
   Maqosima —hosilning ma’lum ulushi miqdorida to‘langan. Uning hajmi sug‘orishga bogcliq holda belgilangan.
   

329

3. 
   Misoxa — yer hajmiga qarab miqdori belgilanadigan soliq bo4lib, unda ekin ekilishi yoki ekilmasligiga e’tibor berilmagan.
   

Bu soliq tizimiga yer solig‘i - xiroj (hosilning o4ndan bir yoki o4ndan ikki qismi miqdorida), chorva, hunarmandchilik, savdo-so- tiqdan zakot (qirqdan bir miqdorda) hamda islomni qabul qilmagan shaxslardan olinadigan - jizya solig4i ham qo4shilgan.
f.Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda ta’kidlanishicha, arablarning
0 4rta Osiyoni bosib olingan hududlarini boshqarish markazi Marv shahri bo4lib, bu yerdan turib xalifaning noibi Movarounnahr ham- i a XurOsonni idora qilgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, VIII asming o 4rtalari va oxirlariga kelib Movarounnahr va Xuroson hududlari- da siyosiy boshqaruv arab xalifaligi siyosiy tizimiga moslashtirib bo4lingan edi. Bu davrda Movarounnahrda Sug4d, Shosh, Farg ona, Xorazm, Ustrushona, Toxariston kabilardagi mahalliy hokimlar zim- masiga aholidan belgilangan soliqlarni yig4ish, ma’muriy boshqa- ruvni amalga oshirish asosida islom dini g4oyalarini aholi o4rtasida yoyish asosiy vazifa qilib belgilangan edi. Mahalliy hokimlar fao- liyati xalifa tomonidan tayinlanadigan maxsus amirlar tomonidan katta nazorat ostiga olingan bo4lib, bundan tashqari ular xalifaning
Xurosondagi noibiga itoat etishi shart bo4lgan.
Arablar istilosidan keyin Movarounnahrda musulmon qonunchi- lik tizimi ham joriy etildi. Islom huquqshunosligining asosini tashkil etuvchi shariat muqaddas kitob - Qur’oni karim va Hadisi sharifga hamda fiqhshunos olimlaming turli savollarga javoblari va qarorlaii- ga tayanar edi. Masalaning yana bir tomoni shundaki, Islom dinming ko4p jihatdan afzalligi, axloq va intizom nuqtayi nazaridan omma- viyligi xususiyati arablar bosib olgan mamlakatlar aholisi tomonidan uning tez orada qabul etilishiga sabab bo4ladi.