Yillarida afgonistonning ijtimoiy

1950-1970 yillarida afgonistonning ijtimoiy.iqtisodiy va siyosiy xayoti.

Reja:
1. 1950-1970 yillarida afgonistonning ijtimoiy. iktisodiy va siyosiy

xayoti.
2. 80- yillar va 90-yillar bnrinchi yarmida Afgonistondagn ijtimoiy siyosiy axvol. Afgon fojeasi.
3. Tolibon xukumati davrida Afgonistonning xalkaro terrorizm, narkobiznes va liniy ekstremizm marka ni a aylanishi.

1. Afgoniston Yakin va Urta Shark mamlakati bulib, uning xududi 652,2 ming kvadrat kilometrga teng va 15 million atrofida axoli yashayli. Afgoniston geopolitik jixatdan siyosiy-jufofiy mavksga ega.

U bir tomondan tabiiy kazilmalarga boy Markaziy Osiyo davlazlari bilan chet aralash. ikkinchi tomondan rang-barang tabiiy boyliklar va fansport kommunikastiyam markazi bulgan Xinliston yarim oroliga xam yakin.
Xinliston yarim oroli Afgonistonlan sharkdan garbga 1200 km.ga chuzilgan. Xindikush tog tizmasi bilan ajralgan xolos. Mamlakat xududining 70 foizini toglar va past tekisliklar egallayli. 1978 yil Savr tu"ntaruvidan ilgari Afgoniston sanoati rivojlanastgan agrar davlat bulgan. Kishlok joylarida axolining 85 fonzi yashagan. Xozirgi davrla mamlakatda na kishlok xujaligi va na sanoat tarmogi bor. yillik urush xamma joyni xarobaga aylakgirdi.
Afgoniston zaminida milliy davlatchilik tarixi kushni xuludlarga Karaganda nisbatan kech paylo buldi. XVI aerda kichik feodal davlatlar tashkil topli.
XVII asrning urtalarida esa mashxur afgon kabilalaridan birining etakchisi Axmalshox Durronny markazlashgan kudratli davlat barpo kilishga muvaffak buldi.
Afgon xalkini yuzaga chikargan utrok maxalliy kabilalar uzining erksevarligi. jangovarligi va chidamliligi bilan ajralib turgan.
Ingliz mustamlakachilari Xindistondan Afgoniston orkali Urta Osiyoni zabt etish rejalarini uzok va puxta tayyorlaganlar. Lekin xar gal xam Afgonistonlan uta olmaganda. Bu erla katkik xarbiy zarba va maglubiyatga uchrashgan. Afgon xalkining uz vataniga sodikligini va fidoyiligini takror-takror kursatgan tarixiy vokealar: 1839-1842. 1878-1880 va 1919 yillarda sodir bulgan. Ogir musibatli sinov lavrida afgonlar birlashish. jipishisda monilliklarini. bu nixoyatda kerakli fazilazlarini kursata oldilar. Bu narsa anglo-afgon urushlari mobaynida xam. 1928-1929 yillarlagi milliy inkiroz lavrida xam namoyon bulgan. Shunla afgonlar ayrim xukmron guruxlarni uzaro tortishuv, xokimiyat uchun kurash. parokandalik va favkulodla xolatda chorlashiga karshi uzlarining vatanparvarliklarini, aklu-zakovatlarini va sobitliklarini kursatdilar va golib chikdilar. Mamlakatda ma’lum vakt ichila milliy tinchlik. osoynshtalik va siyosiy barkarorlik xukmron buldi. Lekin mamlakat ichila va atrofida mavjud bulgan garazli amalparast va mustamlakachi kuchlar tarixiy voksa xodisalardan kslib chikadigan jiddiy xayotiy saboklarni tan olishmas, ulardan urganishmasdi. Bu kungn konli. oxiri kurinmayotgan mojarolar buning yorkin namunasidir.
Kalimda 15-20 yillik urushlar bulganligini tarixiy manbalardan ukib bilganmiz. Birok bugungn kunda urush bulinshini tasavvur kila olmaganmiz. XX asrla yuz bergan birinchi jaxon urushi, bolshsviklar xukmronligi boshlangan lavrdagi fukarolar urushi. ikkinchi jaxon urushi, Vetnam urushi va boshka insoniyatga ofat keltirgan urushlar afyun urushidek uzokka chulilmagan. Chorak asr urush girdobida yashash bu xalk boshiga tushgan ogir fojea buldi. Birok Ikkinchi jaxon urushi yillarila bstaraflik yulini tutgan Afgoniston 1930-70-yillar boshiga kadar nisbatan tinch rivojlanish davrini boshidai kschirdi. ()tasi Nodir Muxammaddan (1929-1933) taxtni kabul kilib olgan. Muxammad Zoirshox davrida (1933-1973Y.) afgon xalki uz mashguloti bilan shugullanib yashadi. Afgoniston asosan afar mamlakat bulib kishlok xujaligida fondadaniladigan texnika kolok, zamon talabida emasdi. Kishlok xujaligi yalpn maxsulotning 54 foizini, milliy daromadni esa 65 foizini I .Mamlakatning shimoliy xudullari xisoblangan Boglon, Samankan. Okcha, Bazx, Mukur rayoni kabilarla asosan o’zbeklar yashab, ular paxtachilik, korakulchilik. ipakchnlik kabi soxalar bilan shugullanishgan. Janubda esa eng kup sonli xisoblangan pushtunlar istikomat kilar edi. Ularning mashguloti asosan chorvachilik bulib, kabilalar orasida urug-kabilachilik munosabatlarining ta’siri kuchli bulgan. Ular '*puiggunvayli" olati buyicha yashar. zarurat gugilganida vaktincha ziddiyatlarni yigishtirib birlasha olardilar. Pushtunlarning oksokollari loijirga (kengash) chakirib. muxim masalalarni xal kilib olardi. 50-6() yillarda xam Muxammad Zoirshox ta’siridan bu srlarda oksokollar ta’siri kuchlirok edi. Pushtunlarning oksokollari bilan til topishib olgan mamlakatda tinchlikni saklab zurardi. Mamlakat eksportining 70 foizini chorva maxsulotlari tashkil kilib, mayda tuyokli mollar soni 20,4 mln shundan 6 mln. ni korakul kuylar edi. Koramollar soni esa 60- yillarda taxminan 15 mln. dan ortikrok bulib, togli xududlardagi axoli bu soxada etakchilik kilardi. Afgoniston 100 ga yakin mamlakatlar bilan diplomagik savdo-sotik munosabatlarini Urnatgai.
Er egaligi munosabatlari kun jixatdan urta asr ananalagiga asoslangan mayda sr egalarinnng 30 jerib (I jerib 0.2 gektar) kam bulmagan erlari bulib. davlatga solik tulash tartibi xosilning 0,20. 0.25 foizi mikdorida bulgan. Daromad keladigan savdo-sotik soxalari shok va uning xonadoni kulida edi. Sanoat ishlab chikarishda xunarmandchilik stakchilik kiladi.
Xullas. 50-60 yillarda Afgoniston Sharkning kolok mamlakatlaridan biri bulib. er osti boyliklari uzlashtnrilmagan. Birlashgan Millatlar Tashkilotining kolok davlatlar ruyxatida turardi. Lekin Afgonistonda sanoat ishlab chikarish yuk edi deb xulosa chikarish xam tugri emas. Chunki markaziy shaxarlarda (Kobul, Balx. Mozori-Sharif, Kandaxor) milliy daromadnish oz kismini beradigan 200 tacha sanoat korxonasi bulib, 50 ming ishchi ularda ishlardi. Jumladan. davlat sektorida 40 ming ishchi band edi.
60-yillarla Afgonistonda ijtimoiy-siyosiy jixatdan bir oz uzgarnshlar ruy berdi. Mamlakatni boshkarishda shox absolyutik zartibi, ruxoniylar tasiriga karshi moderenizaiiyalashzirish (eamonaviylashtirnsh! xarakatlari boshlandi.
1965 yil I yanvarla Nurmuxammad Tarakkiy boshchiligidagi Afgoniston xalk demokratik partiyasi tashkil topdi. AXDP ning raxbari Tarakkiy 1917 yilda dexkon oilasida tavallud topgan. U oliy ma’lumot olganidan sung, "'yosh afgoniylar" goyalarini uziga dastrurulamal kilib oldi.
U 1953-yilda Afgonistonning AKSh dat elchisi bulgan. U AKD dagi demokratik xayot, zamonaviy tarakkiyotni kurib, matbuot anjumanlaridan birida Afgonistondagi yakka xukmroilik. koloklikni tankid kiladi. Shox uni chakirib oldi. Shundan sung Tarakkiy adabiyot bilan shugullanib, badiiy asarlar yaratdi. Lekin N.Tarakkiy va uning safdoshlari Xafizulla Amin. Babrak Karmal (u xam 1917 yilda tavallud topgan) kabilar tezda siyosiy xayotga kaytib, AXDP ni tashkil etishda ishtirok etdilar. 1960-yillarda ushbu partiya a’zolari 25 ming kishidan ortik emasdi.
Dastlab AXDP uz oldiga mamlakatda konstitustion monarxiya tartibini urnatish, shox rejimnыy tugatish vazifasini kuyali. Ular Afgonistonda demokratik erkinliklar joriy kilish kerak deb xisoblardi. AXDP ning rejasi kup jixatdan "yosh afgoniylar" tashkiloti faoliyatiga muvofik kelardi. Partiya dasturini tuzishda KPSS tasiri xam kuchli buldi, chunki B.Karmal afizulla Amin sobik Ittifokda ta’lim olishgan. ikkallari xam SSSR Davlat xavfsizlik komitetini ma’lumotlar bilan ta’minlab turishgan.
60- yillarning oxiri 70-yillar boshida AXDP ikki kismga bulinadi. Aslida partiya ichidagi ziddiyat 1966 yil dayok namoyon bulgan. Nurmuxammad Tarakkiy va Xafizulla Aminning tarafdorlari "Xalkchillar" okimini tashkil etsa, , Babrak Karmal Parcham" (ayrok) okimini boshkarar edi. Xalkchillar bilan parchamchilar urtasida goyaviy karashlar, makeadlarda fark mavjud edi.
ADABIYOTLAR:
1. О‘zbekiston xalqlari tarixi. II jild. T., 1993
2. О‘zbekistonning yangi tarixi 1-2 tomlar. T., 2000
3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T., 1994
4. Посланник Петра 1 на Востоке М., 1986
5. Shamsutdinov R. Tarixiy merosimizga bir nazar. T., 1994
6. Соколов Y. Ташкент, Ташкенsи и РоссиY. Т., 1984
7. Михалева Г. Узбекистан в XVIII – первой половине XIX вв. Т., 1991
8. Юлдашев М. К Истории торгових и посол’ских свyaзей Средней Азии с Россией в XVI-XVII вв. Т., 1964
9. Тухтаметов Т. Россиya и Хива в конsе XIX начале XX вв. М., 1969