Yodgorliklarni qayd etish va pasportlash tirish
Download 0.55 Mb. Pdf ko'rish
|
ARXITEKTURA YODGORLIKLARINI 43-45
|
S h u r f—
bu u n ch alik k a tta b o im a g a n to 'g 'r i b u rch ak li 1 m 2 d a n 16 m 3gacha b o ‘lgan m aydon qazilm asi. A rxeologiyada shurf- ni qazishda o ‘ta jid d iy yondashish z aru r va u yodgorlikning atro - fida kavlangan h a r qanday chuqurliklarda ham qollaniiaverm aydi. Shurflarni k o kp m iq d o rd a qazish tavsiya etilm aydi, c h u n k i ular kam m a ’lum ot beradi va u yerda topilgan inshootlarning tu zilm a- viy va qurilm aviy rejalari ustid a ishlash va u larn i tu sh u n ib ajratib oiishga im kon berm aydi. K eng m aydondagi yodgorliklam i ochishda qazish q o ‘llaniladi. B u materiyagacha (od am faoliyati to m o n id a n Tegilmagan g ru nt - gacha) q azilgan qatlam yu za-sirtin in g to 'g 'rib u rc h a k li u c h a st- kasidir. Q azish n in g taxm iniy m aydoni — 100 dan 400 m 2 g ach a- dir. Q azish y o rd am id a restavratsiyalanadigan yodgorlik yo k i an - sam blni to ‘liq ta d q iq etish, y o kqolib ketgan qurilm a, b in o , im o - rat, inshoot yoki uning b iror qism ini ta s a w u r etish m um kin. Q azishlar, shu n in g dek , puxta ehtiyotkorlik bilan q o ‘ld a h a m olib boriladi, b u n d a tu p ro q n i elakdan o ‘tkazish lozim . H a r b ir qat- lam n in g to p ilm a lari ajratib o lin adi, hisobga kiritiladi, qayd etib boriladi, rasm iylashtiriladi, ch izm alashtiriladi va q a tla m la ri va kvadratlari b o ‘y ic h a saqlanadi. H a r b ir to p ilm a o ‘zin in g yozm a varag 'id a qayd etilishi zarur. O chilayotgan q atlam tuziJm asiga — q u m n in g , tu p ro q , loyning rangi, m iq d o ri, qurilish m a te ria l- larining q o ld iq larin i (tosh, g 'ish t, alohida bloklar, aralash m alar, o h ak va b o sh q a shu kabilar) e ’tib o r bilan kuzatish zarur. Q azilm alar d evorlarini qayd etishda u lar ideal ta rz d a vertikal va puxta to z a la n g a n b o ‘lishi zarur. Q o p lam alarning ch eg aralari to ‘g‘rid a n - to ‘g‘ri tozalashga olib boriladi, so ‘ngra b u ch iziq lar chizm aga q o ‘yiladi. B unday ishlar qoplam ali rejalarda o lib b o rila di. G o riz o n ta l tozalash yerdagi chuqurlik, h an d aq n in g ch etlari, tashlash jo y larin in g k on tu rlarin i o'qishga im kon b erad i. U slub- ning m u h im ta lab i — nafaqat u shbu yodgorlik tarixiga taalluqli q atlam larn i, balki m adaniy q atlam n in g b arch a o ch ilay o tg a n qa- v atlarini h a m o ‘rganishdir. S h unday hollar ham b o ‘lad ik i, keyin paydo bo‘lgan yodgorlik qadr-qim m atga ega bo‘lgan tarixiy obyektda (m o z o r, qadim gi od am m ako ni, an ch a ilgari qurilgan in sh o o t- larda) jo y lash g an b o ‘lishi m um kin. D a la u slu b in in g asosiy q o id a larid a n birini esda sa q la s h lo zim — b arch a arxeologik ishlarni yetakchi tadq iq otclii va u ning bevosita ish tiro k id a olib borish zarur. B in o la r ta rix in i a n iq la s h tiris h u c h u n b irin c h i n a v b a td a stratigrafiyani tushunish zarur. Stratigrafiya tush un ch asig a o ‘sha y o d g o rlik n in g o ‘zi. m a d an iy q a tla m in in g q a tla m la s h is h ta r - tib i kiradi. O d a td a , b esh tag ach a k o ‘p ro q tip ik h o ld a g i asosiy q a tla m la rn i ku zatish m um k in. D astlabkilardan biri sifatid a b in o va im o ra tla r qurilish qatlam i keladi. U larda ko‘p m iq d o rd a m a - te r ik ch iq iq la ri yoki an ch a g in a q ad im g i q a tla m la r, a ra la s h m a - la r u ch u n q o 's h is h m o d d alari, o h a k la r v a shu k ab ilar u ch ray d i. Bu q a tla m in sh o o t asosin in g te p a q irq im i d arajasin i t o ‘ld irib tu r a d i. U n d a d astlab k i q u rilm a la rn in g asosiy k o n stru k siy a sin i va h u d u d n i o l rab tu rg a n d a s tla b k i p la n iro v k a n i a n iq la s h m um kin. "B inoning k o ‘tarilish d ara jasid an va p o l u stid a n y u q o rid a m oslash ish qavati keladi. Bu b o sqich da dastlabki qurilish qava- tin in g buzilishi boshlanadi. Bu qavatga kapital ta ’m irlash, qayta plan irov kalash , qayta qurish va shu k ab ilar kiritiladi. Keyingi qavat binoning b atam o m buzilishi yoki q ism an b u zilish i bilan b o g ‘liq. T o 'rtin c h i qavat — m ohiyati jih a td a n o ‘sha xarobalar, biroq atm osfera hodisalari ta ’siri ostida vaqt to m o n id an tekislangan (sil- liq lan g an ). T e p a d a n qavatlar asta-sekin chim li (ajriqli) qavat bilan q o p la- n a d i. Oxirgi qavat qurilish m ateriallarini olish natijasida yoki yangi q u rilish u ch u n m aydo n ch an i to z alash d a paydo b o 'lg an x a ro b a la r iz la rin i n am o y o n etadi. A m aliy o td a stratigrafiya sxem asi te p a d a n pastga em as, balki a k s in c h a sanaladi, bunda qurilish qo ld iq lari an ch a q ad im iy q a v a tg a taalluqli bo'ladi. A fsuski, stratigrafiyalar oddiy va an iq b o ’lm aydi. K o ‘p ro q h o lla rd a q av atlar te z-tez qayta qazishlarga u ch rab tu rad i, y a’ni is h la b chiqarish va xo'jalik ch u q u rlari, d ala ishlari u c h u n h u d u d - la rg a ajratishlar, kotlovinalar va h a n d a q la r, zam o n av iy m agis- tr a lla r yotqiziqlari (qoplam alar), q ad im iy sh ah arch alar h u d u d - lari o rq a li o ‘tu vchi te m ir y o 'lla r sh u la r ju m lasid an d ir. B u n d ay h o llard a qadim iy qavatlarni qurilm aning ichki qism idan yoki uning s a q la n ib q o lm a g a n q ism la rid a g i x a ro b a la r ta g id a n q id iris h m aqsadga muvofiq b o ‘ladi. Q adim iy arx itek tu ra yodgorliklarini o ch ish d a, a y n iq sa bizda, 0 ‘rta Osiyo h u d u d la rid a devorlam i tozalashda im kon q a d a r eh ti- y o tk o r b o ‘lish lozim . Z e ro ularda devoriy rasm larning bebaho fragmentlari qoladi. Alsekko texnikasi (quruq shtukaturkaga rasmlar chizish) juda nozik va salgina ehtiyotkorsizlikda buzilishga uchray- di. Z u dlik bilan h a r b ir fragm entni uning to p ilgan jo y id a qayd etish zarur. B u n d an so ‘n g fragm entlar m axsus kim yoviy m o d - d a la r b ilan to 'y in tirila d i (shim diriladi), o ksh a gruntli q av ati b i lan birgalikda qjrqiladi. yelim shim dirilgan doka m aterialga huddi o ‘sha devor yuzasida joylashgandek tarzda joylashtirib taxlanad i va navbatdagi tadqiqol u c h u n laboratoriyaga j o ‘natiladi. F aqatgina puxta, m u k a m m al hujjatlashtirilgan ilmiy tadqiqot jaray o n id ag in a — ushbu m a dan iy qavat tarixiy m anbaga aylanad i. Q ayd etish natijalari — o ch ib b o ‘lingan arx itek tu ra yodgorligi- nin g o ‘rn in i alm ashtiruv ch i yangi tarixiy hujjat shakliga keladi. B utun b arch a ish n in g borishi dala kundaligiga yozib boriladi. U n g a tasvirlash, sxem atik o ic h a m la r , xom aki chizm aL ar kiriti- ladi. Q azish ja ra y o n i h a m shu kabi dala m asshtabli c h iz m a la rd a qayd etiladi (rejasi, profillari, qirqim lari, rasm lar, to p ilm a la r). U larn in g orasida quyidagilar b o ‘ladi: ochishdagi barcha kiritilgan u ch astkalarning u m u m iy vaziyat (situatsion) rejasi (ta rtib raqam - lari va n o m lanishlari b ila n birgalikda), in sh o o tn in g och ilgan lig i, b alan d lik va g o rizo n tal belgilari bilan birgalikda; h ar b i r alohida q azilm alar rejasi (shu rf, tran sheyalar) qavatlari va a lb a tta m a- terik lari b o ‘yicha; b a rc h a o ch ilayotgan in sh o o tn in g o ‘Ich o v re- ja lari va to p ilm a la r rejasi. Profillar (qirqim lari) qavatlarning vertikal tozalanga n uchast- k alarid an o lin ad i, b u n d a ularg a q av atn ing b arch a lcuzatilgan o ‘zgarishlari va u la rn in g buzilishlari kiritiladi. Q ayd etish n in g navbatdagi tu ri — fotografik tur. F o to qayd etish (fotofiksatsiya) tad q iq etilayotgan y odgorlik yoki jo y k o ‘rinishi fo tosu ratini, u chastk an in g qazish b o sh la n i- shiga q a d a r b o ‘lgan k o ‘rinishi, qazish ja ra y o n in in g tu r l i xil payt- lard a, turli xil n u q ta la rd a n olin g an ko*rinishini o ‘z ic tiig a oladi. K o ‘proq m uhim roq bo‘lgan topilm aJarni, ularning topilgan joyida t o ‘g ‘rid a n - to ‘g ‘ri o ‘sha qav atn ing o ‘zida, sh u ning dek , dalaning o ‘zid a dastlabki tozalashdan s o ‘ng u n i m axsus o ‘ram g a joylash- d a n o ld in suratga olish lozim . FotosuraT k o ‘rinm asdan yoki ta b iata n tu sh u n arsiz b o ‘lib chi- q ish i m um k in , y a'n i inobatga olinm ag an k o n tu rlari, qayta qazil- g a n qavatlari, yarim o 'c h irilg an rasm lar, yozuvlar va b. S huning u c h u n fo to s u ra tla r q a n c h a lik k o ‘p b o ‘lsa, m a ’lu m o tla rn in g saqlanishi ham shunchalik ish o n ch liro q bo'ladi. F o to surat - bu o ‘sha qazilm a ishlarida bevosita ishtirok etm a- g a n kishilarga qazilm ani ko‘rsatishning yagona im koniyatidir. Bu- t u n s h a h a r c h a n t ta d q iq e tis h u c h u n a e ro fo to s u ra tg a olish q o ‘llaniladi. D a la ishlari m avsum ining yak u n id a eski va isho nch li uslub q o ‘llan ilad i — qum , tu p ro q , g ru n tla r b ilan to ‘ld irib k o n ser- vatsiyalash. B unda hatto arx itek tura qoldiqlari h am yaxshi saqla- n a d i. Tekshiruv o ‘tkazijgan x aro b alarn i v aq tin ch alik yopib tu - n iv c h i in sh o o tla r qurish y o ‘li b ilan saqlash m u m k in (biroq, k u zatu v n i tashkil etgan h olda). A sosiy zaruriy hisobot h ujjat sifatid a — yo dg orlik u stid a olib b o rila d ig a n ilm iy dala va k am eral arxeologik ta d q iq o tla r n a ti- ja la r in in g yig‘indisini hosil qiluvchi h a r yilgi h iso b o t xizm at q ila d i. U b a rc h a topilgan n a rs a la rn i o ‘z ich iga o lishi z a ru r (in s h o o tla r , q atlam lar, n arsalar, ish u slu b la ru m u a llif xulosalari, k u z a tu v la ri, ta d q iq etish b a sh o ra tla ri). H iso b o t k u n d a lik m a tn - la r in i ta k ro rlam ay d i. U y u q o rid a san ab o ‘tilg an c h iz m a la r va f o to s u ra tla m i, im o ratn in g o ‘lc h a m la rin i o ‘z ichiga olad i. H iso b o t ilm iy asoslangan b a rc h a m a 'lu m o tn in g to 'liq k iritilish in i ta 'm in la y d i. H isobotga t o ‘p la n g a n ko llek siyalarning m uzeyda sa q la n ish ig a top sh irilg an lik h aq id a m a ’lu m o tn o m a ilova qilini- s h i z aru r. H a q iq iy dala chizm alari va k u n d alik d a fta rla m in g q a d r-q im - m a ti hisobot yoki nashr etilgan m aq o lalarn in g p ay d o b o ‘Iishi o q ib a tid a o ‘z kuchini yo‘qotm aydi. M u allif u larn i saqlagan holda m a ’lu m vaqt davom ida m uzey-arxeologik yoki restavratsiya arxiv- la rig a topshirishi zarur. S a vo lta r J . O 'lc h o v q aydlarining n ec h a tu ri m avjud? 2. F oto g ram m etrik o 'lc h o v n in g q an d ay ijobiy va salbiy to m o n la ri bor? 3. «Zanjir» usulida o 'lc h o v q an d a y olib boriladi? 4. Egri ch iziq lar (m asalan , ravoqlarning linga ch iziq lari) q a n d a y usulda o 'lc h a n a d i? 5. Y odgorlik ta d q iq o ti n im a la rd a n tashkil to p a d i? 6. Bibliografik tadqiqot n im a la rd a n iborat? 7. Arxiv ta d q iq o ti q an d a y ta rtib d a olib boriladi? 8. Q an d a y grafik m a n b a la m i bilasiz? 9. Q oldiqlarni ta lq in qilish deg an d a n im a n i tu sh u n a siz ? 10. 0 ‘xsliama nim a? 11. G rafik rekonstruksiya am alda bajariladim i? 12. O ’xsham alarni ta n lash g a q an d a y o m illar t a ’sir eta d i? 13. 0 ‘xsham alardan haddan tashqari k o ‘p foydalanishning qanday xavfi bor? Download 0.55 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|