Yo‘ldosheva

Dars metodi: kichik gıınıhlar bilaH İ5ÛlHSh, mustaqil islt metodi, suhbat metodi, tarmoqlash metodi.
Darsning jihozi: korton qog‘oz, rangli flomaster, gul, qushlar rasmi, tabiiy hodisalar tasviri.
Darsning borishi
Tashkiliy qism. Sinf o‘quvchilari 4 guiuhga ajratiladi.

1. 
   Da'vat bosqichi. Maqsad: o‘quvchilarning bahor fasli, undagi hayot haqidagi tushunchalarini aniqlash, yangi mavzuni o‘rganishga tayyorlash va qiziqish uyg‘otish.
   

Metod: mustaqil ish metodi.

1. 
   O'quvchilar guruhiga o ’tilgan mavZii yuzasidan savol va top- shiriqlar yozilgan kaMoclika solingan konvertlar beriladi.
   

Savol-topshiriqlar:

1. 
   guruh uchun: — Bahor fasli haqida qaysi asarni o‘qib keldingiz? Unda tabiatdagi ob-havo o‘zgarishlari qanday tasvirlangan? So‘z1ab bering.
   

— Nasiin, firdavs so‘zining ma’nosini izohlab bering.

• 
  „Bahor ta’rifida“ matnining 1-qismini ifoda[i o‘qib bering.
  

2. 
   guruh uchun: — „Bahor ta’rifida“ asarida yerning yuza qismidagi, dov-daraxtlardagi o‘zgarish1ar qanday tasvir[anadi? So‘z1ab bering.
   

• 
  „Chin“ so‘zining ma’nosini izohlab bering.
  
• 
  Asarning 2-qismini ifodali o‘qib bering.
  

3. 
   guruh uchun: — Qushlar hayoti qanday tasvirlanadi? Shularni so‘z[ab bering.
   

• 
  Kaklik, oqqush, o‘rdak kabi qushlarni rasmlar ichidan tanlab ko‘rsating.
  
• 
  Asarning 3-qismini ifodali o‘qib bering.
  

4. 
   guruh uchun: — Hayvonlar harakati qanday tasvirlangan? Shu o‘rinni hikoya qilib bering.
   

• 
  Jayronning rasmiga qarnb, untng tashqi ko‘rinishini tasvir[ang.
  
• 
  Asarning 4-qismini ifodali o‘qib bering. O‘quvchilar to‘plagan ballar e'lon qilinadi.
  

2. 
   Badiiy til vositolani ustido ishlash.
   

O‘qituvchi: — Bugun darsda daraxt dagi olmalardan uzishga nixsat beraman. Faqat uning orqasiga yozilgan savol-topshiriqni bajarsangiz, o[ma sizniki bo‘ladi va uni o‘z savatchangizga solasiz.
Har bir guruhdan o‘quvchilar navbat bilan chiqib olmalardan oladi va shu vaqtning o‘zidayoq savo[[arga javob beradi.
Savol-topshiriqlardan namunalar:

• 
  O‘qing. Qanday badiiy vosita qo‘llanganini ayting.
  

„Uyquga kirgan daraxtlar yana yashi[ to‘n kiydi, oq, sariq, ko‘k, qizi[ rang[i yoping‘ich[ar bilan bezandi“.

• 
  O‘qing. Qanday badiiy vositalar qo‘llanganini ayting.
  

„Bo‘z yer yuziga yashil parda tortdi, go‘yo Xitoy karvoni Chin hariri ipak matolarini har tomonga yoydi“.

• 
  O‘qing. Qanday badüy vosita qo‘l1anganini ayting.
  

„Qora qarg‘a tumshug‘ini ko‘pinirib qag‘illaydi, uning ovozi tantiq qizning ovozi kabi yoqimsizdir“.

• 
  O‘qing. Qanday badiiy vosita qo‘llanganini ayting.
  

„Mag‘rur turnalar ko‘kda ovozini baralla yangratmoqda, tizilgan tuya karvonidek uchmoqda“.
Gunıhlar bali e'lon qilinadi.

3. 
   Matnni topshiriqlar asosida o‘qitish.
   

• 
  „Bahor ta’rifida“ matnini o‘qing. Undan ko‘chma ma’noda qo‘llangan so‘z1arni toping (Bahor nafasi, firdavs yeli, o ’z hukmigo, harir yoping’ich, lıar tomonga yoyJi, kaklik kulmoqda, gullar yut ochib, qah-qah urib kulmoqrla kabi).
  

Guruhlaming bali e'lon qilinadi.

4. 
   Bahor fasli haqida o‘quvchilar tushunchasini aniqlash.
   

• 
  Bahor fasliga xos xususiyatlarni tarmoqlash usulida ifodalang, uni doskaga iling va izohlab bering.
  
• 
  „Bahor“ she’ri muallifi Qudrat Hikmat haqida nimalar bilasiz? Og‘zaki gapirib berishga tayyorlaning. Shoirning qaysi she’rlarini yod bilasiz? (O‘quvchilar „Qish to‘zg‘itar momiq par“ she’rini aytishadi)
  

O‘qituvchi hikoyasi:
Q. Hikmat bolalar uchun she’rlar yozgan. Shuning uchun bolalar shoiri deb aytishadi. U Toshkentda tug‘ilgan. Pedagogika oliygohida o‘qigan. U atigi 43 yil yashagan. Lekin bolalar uchun ko‘plab she’riy to‘plamlarni yaratgan. Uning „Mening Vatanim“, „Baxtli bolalar“,
„Uch o‘rtoqning sovg‘asi“, „Soatjonning soati“, „O‘g‘lim bilan suh- bat“ to‘plam1ari bor.
Guruhlarning bali e'lon qilinadi.

2. 
   Anglash bosqichi.
   

Maqsad: „Bahor“ asari orqali o‘quvchilarning bahor tabiati, qılsh- larning hayoti haqidagi bilimlarini boyitish, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini takomillashtirish.
O‘qıt vc hilar nutqiga „mayin slıamollar“, „soyaboıı tollar “, „toııg yellori “, „o ’tlar tebranar“, „ko ’kni quclıgaıı teraklar“ iboralarini kiritish.
Metod. Mustaqil ish metodi.

1. 
   topshiriq. She’rni ichingizda o‘qing. Ifodali o‘qib berishga tayyorlaning.
   

O‘qish uchun 1 —2 daqiqa beriladi. So‘ng har bir gunıhdan 4—5 o‘quvchiga o‘qitiladi. Ular baholanib boriladi, gunıhning ifodali o‘qish bo‘yicha umumiy bali e’1on qilinadi.

2. 
   topshirig. Darslikdagi savol-topshiriqlar ustida ishlang. Har bir guruh o‘z ichida savol-topshiriqlarni bo‘lib olib, tayyorgarlik ko‘rsin.
   

Tayyor o‘quvchi joyidan tıırib javobini aytaveradi. Guruhlar bir- birining javobini to‘1diradi.

3. 
   Fikrlash bosqichi.
   

Maqsad: O‘quvchilarning mavzu yuzasidan olgan bilimlarini, hayotda ko‘rgan-kuzatganlarini, eshitganlari bilan bog‘1ab ifodalab berishga o‘rgatish. Dars taassurotlarini eshitish orqali keyingi darsning vazifalarini rejalashtirib olish.
Metod. Suhbat metodi.
Savollar:

• 
  Bugungi darsda nimalarni bilib oldingiz?
  
• 
  She'rni o‘qishdan oldin bahor, uning ob-havosi, tabiat ko‘rinishi, qushlar hayoti haqida nimalarni bilar edingiz?
  
• 
  Bugungi darsda qanday qiyinchiliklarga duch keldingiz?
  
• 
  Dars sizga yoqdimi?
  
• 
  Sizningcha, darsda qaysi gunıh faol ishtirok etdi?
  

O‘quvchilarning fikri umumlashtirdib, guruhlar to‘plagan ballar va ayrim faol o‘quvchilarning bahosi e'lon qilinadi.
Uy vazifasi: She’rni yod olish. She’r mazmuniga mos rasm chizish.


I\4aqoI o‘rganish metodikasi


Maqol turmuslı tajribalari zaminida tug‘ilgan va xalq donoligini ifodalagan qisqa, ko‘pincha she’riy shakldagi hikmatli so‘zlar, chuqur ma'noli iboralardir. Maqollar xilma-xil mavzularda bo‘lib, hayot ning turli masalalarini qamrab oladi. Ko‘pincha maqol o‘git, nasihat xarak- terida bo‘ladi: „Yer haydasang — kuz hayda, Kuz haydamasang yuz hayda“, ,. Hunari yo‘q kishining, mazasi yo‘q ishining“ kabi.
Maqol xalq og‘zaki ijodining juda qadimiy shakllaridan biri bo‘lib, unda xilma-xil badiiy ifoda vositalari — ohangdosh tovushlar takrori bo‘ladi. Katta hayotiy va ijodiy tajribaga ega bo‘lgan ajoyib so‘z ustalari- ning o‘lmas satr va hikmatli so‘zlari ham ko‘pincha xalq maqollariga o‘xshab ketadi. Masalan, A. Navoiyning .,Mahbub ul-qu1ub“da aytgan bir qancha hikmatli so‘zlari shular jumlasidandir: „Oz-oz o‘rganib
dono bo‘lur, qatra-qatra yig‘ilib daryo bo‘lur“, „Tilga ixtiyorsiz — elga e'tiborsiz“ va boshq.
Ma’lumki, badiiy asar matni ustida ishlash bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Maqollarni o‘rganishda ham bu bosqichlarga e'tibor qaratish kerak. 1 —2-sinflar maqollarni o‘rganishning birinchi bosqichi bo‘lsa, savod o‘rgatish davri maqollarni o‘qish va o‘rganishning tay- yorlov bosqichidir.
Savod o‘rgatish davridayoq o‘quvchilar maqollarni o'qiydilar. Alifbe davrida berilgan maqollar matn mazmııni bilan bog‘liq bo‘lib, ular matn g‘oyasini o‘quvchilarga lo‘nda, aniq yetkazish uchun ham xizmat qiladi. Bu vaqtda o‘quvchilarga maqollar o‘qitiladi, ma’nosini bilganlaricha izohlab berishlari so‘ra1adi. O‘quvchilar javobini o‘qituvchi to‘ldirib, misollar bilan dalillab beradi.
Maqollarni o‘rgatish o‘qituvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi. Har bir darsga tayyorlanayotganda asar mazmuniga va unda ilgari surilgan g‘oyaga mos maqol ustida qanday mashq uytıshtirislıni rejalashtirib olish lozim. Iloji boricha ularni dars rejasiga kiritish, izohli 1ug‘atlar (Masalan: Sh. Shomaqsudov, Sh. Shorahmedovning
„Hikmatnoma“ (o‘zbek maqollarining izohli lug‘ati), Toshkent, 1990) dan uning ma’nosini oson izohlaydigan, sodda til bilan tushuntirish mumkin bo‘lgan shakllarini bilib olish zarur. Buning uchun o‘qituvchi
„Maqollar to‘plami“ va ularning izohiga oid adabiyotlarga ega bo‘lishi
kerak.
Boshlang‘ich sinflarda matn ostida berilgan maqollarni o‘qish va o'rganish, tahlil qilish asar o‘qilib, tahlil qilinib bo‘1ingach amalga oshirilishi kerak. Chun ki asar mazmuni va unda yozuvchi aytmoqchi bo‘lgan g‘oyani tushunmay turib, maqolning ma nosini izohlash qiyin bo‘ladi. Mualliflar ham maqol ma’nosini asar voqealari bilan izohlamoqchi bo‘ladilar.
1 —2-sinflarda maqolni ifodali o‘qish va yod olishga ahamiyat be- riladi. 1 -sinf darsligi da bo‘1im yuzasidan berilgan savol-topshiriqlarda ham maqollarni o‘rganishga katta e'tibor berilgan. Masalan, „Xalq o‘giti — baxt kaliti“ bo‘limidagi savol-topshiriqlarda „Rostgo‘ylik haqidagi maqollardan ayting“, „Odob insonga htısn“ bo‘limida
„Qanoatda — barakat“ maqolining ma nosini tushuntirib bering“,
„Ko‘klam — yashnadi olam“ bo‘limidan so‘ng „Bilim olish haqidagi maqollarni ayting“ kabi vazifalar berilgan. Har bir bo‘l im yuzasidan berilgan vazifalarda u yoki bu maqolni o'rganish ko‘zda tutilgan.
1 —2-sinfda maqolning mazmunini o‘rganish va yod olishdan
tashqari, uning matnidagi izohtalab so‘zlar, birikmalar ustida ltıg‘at ishi o‘tkazish, badiiy til vositalari, ko'chma ma’noli, qarama-qarshi ma'no bildinıvchi, maqol da takrorlanib kelayotgan so'zlar ma'nosi yuzasidan ish olib borish talab etiladi. Masalan, 1 -sinf „O‘qish kitobi“ da „Ona yurting - oltin beshiging“ maqoli berilgan. Mana shu maqol matni ustida ishlaganda, „Ytırt“ so‘zini qaysi so‘zlar bilan almashtirish mumkin?“, „Maqolda ona yurt nimaga tenglashtirilayapti?“, „Beshik oltin bo‘1adimi?“ kabi savollar berish yo'li bilan o‘quvchilarning lug‘atini boyitish, bog‘1anishli nııtqini o‘stirish ustida ishlanadi. Bundan tashqari, „Eting senga cho‘zsa qo‘l, Unga doim sodiq bo‘1“ nıaqolining ma’nosini tushuntirishda shu bo‘limdagi asarlardan, bolalar uchun davlatimiz tomonidan yaratib berilgan sharoitlardan misollar keltirish lozim. Masalan, „Jar“ sport kompleksi sizning sog‘1om o‘sislıingiz uchun yaratildi. Maktabda beptıl bilim olyapsiz. Shunga javoban siz nima qilishingiz kerak?“ kabi. Shıı maqolning badiiy til vositasi ustida ishlashda „Qo‘l cho‘zsa“ deganda nimani tushundingiz?“ kabi savollar bilan o‘quvchilarga murojaat qilish va uning qanday ma’noda ke[ayot- ganini aytib o‘tish foydadan xoli bo‘1maydi.
2-sinfda „ lsh ishtaha ochar“ mat nidan keyin: „Islt ishtaha ochar, Dangasa ishdan qochar“, „Kuch birlikda“ matnidan „Birlashgan o‘zar, birlashmagan to'zar“ maqollari keltirilgan. Bu maqollardan matn o‘ıgatıib bo‘1ingach, asarning g‘oyasini ochishda va xulosa chiqarish da foydalaniladi. Su tarzda maqol mazmuni hani ochiladi. Maqol t ili ustidagi I -sinfda uyushtirilgan ishlar 2-sinfda liam davom ettiriladi. Maqol ustida ishlash orqali o‘quvclıilar uning yaratilish i sababini, oddiy gapdan farqini bilib oladilar.
1 -silıfda maqollarni to‘g‘ri o‘qislı va yod olishga e'tibor ko‘proq qaratiladi, 2-sinfda esa o‘quvchi1ardan matn mazmuniga mos nıaqollar aytishni talab qilish mumkin.
3—4-sinflarda maqollar maxsus darslarda va badiiy asarni o‘rganish jarayonida ham muntazam o‘rganib boriladi. Bu sinflarda maqol- larni o‘rganishdan ko‘zlangan maqsad o‘quvchi1ar dunyoqarashini shakllantirish, to‘g‘ri va ongli o‘qish malakalarini takomillashtirish, maqoldagi lıar bir so‘zning va yaxlit maqolning ma’nosini to‘liq idrok etisf:ga erislaishdir. O‘quvchilar o‘qilgan matn ichidan maqollarni, hik matli so‘zlarni o‘zi mustaqil topa olish ko'nikmasini egallashi, ular yordamida o‘qi1gan asarlar yuzasidan to‘g‘ri hukm chiqarishga o‘rganishlari zarur.
3—4-sinflarda „Xalq og‘zaki ijodi“ bo‘limi tarkibida „Maqollar“
mavzusi alohida o‘rganiladi. Bu mavzııni o‘rganishda maqolning kelib clıiqishi, yaratilishi haqida dastlabki elementar ma'1umotlar beriladi. Bunda maqollar xalqning uzoq yillik hayotiy tajribasi asosida vujtıdga kelganligi, tarbiya vositasi sifatida har bir xalqning milliy ma naviyatining shakllanishida muhim vosita bo‘1islıi haqida dastlabki tushunchalar beriladi.
Maqollar mavzular bo‘yicha gurııh[ab o‘rgatiladi. Masalan, 4-sinf
„O‘qish kitobi“da maqollar „Ona yurting — oltin beshiging“, ., Eldan ayrilguncha, jondan ayril“, „Mehnat — baxt keltirar“, „Odobing — zeb-u ziynating“, „Ol im bo‘lsang, olam seni ki“, „Ko‘ngi1 ko‘ngildan suv ic har“ kabi mavzular asosida birlashtirilib berilgan. O‘qtıvchilarga maqollilFflİ mavzu bo‘yicha gtıruhlab o‘rgatishda o‘qish mavzulariga asoslaniladi. Bunda maqol mazmuniga mos asarlar nomini keltirislı, uning mazmun va g‘oyasini maqol bilan bog‘1ash kerak. Bu jarayonda o‘quvchilarning hayotiy tajribalari asosida misollar kelt irish bilan maqollarni izohlash yoki o‘quvchilarga maqol g‘oyasiga mos bironta hikoya tuzish mustaqil ish sifatida berilishi ham mumkin.
3-4-sinflarda maqol janri bo‘yicha tahliliy ishlar o‘qııv yili davo- mida izchil uyushtirilib boriladi, ya’ni „Asar g‘oyasiga oid maqol ayting“, „ Maqollar asosida krossvord tuzing, rebus yarating“ kabi topshiriqlar beriladi, „Maqollar aytish musobaqasi“, „ Maqollar mu- shoirasi“ ka,bilar tashkil qilinadi.
Maqollarni o‘rganishda ko‘rgazmalilik, nazariyaning amaliyot bilan bog‘liqligi, ta'lim-tarbiyaning birligi tamoyillariga amal qilinadi. 4-sinf yakunida maqol janrini o‘rganish pızasidan umumlash- tirtıvchi darsni tashkil qilish zanır. Bunda o‘quvchilarga yod olingan
maqollar mavzusiga qarab guruhlash ustida ish olib boriladi.
Yuqoridagilarni hisobga olganda, maqolni o‘rganishda quyidagi ish turlaridan foydalaniladi:

1. 
   Maqolni o‘qib, uning m.azmuni ustida ishlash.
   
2. 
   Maqoldagi so‘zlarniı1g ma’nosini izohlash.
   
3. 
   Bad i iy til vositalari ustida ishlash.
   
4. 
   Maqolni yod oldirish.
   
5. 
   M8QO1 matnidagi qarama-qarshi ma noli x'a ma’nodosh so‘z- larni aniqlash va ularning maqolda ifoda etilgan g‘oya bil.in aloqasin i ochish.
   
6. 
   Matn mazmuni va g‘oyasiga mos maqol toptirish.
   
7. 
   Maqollarni mavzular bo‘yicha gunıhlash.