Yo‘ldosheva

Ilmiy-ommabop asarlarni o‘qish metodikasi
Bosh1ang‘ich sinflarda ilmiy-ommabop asarlarni o‘qitishdan asosiy maqsad bolalarga tabiat, kishilar mehnati va ijtimoiy hayot haqida muayyan bilim berish, bolalarni kitob bilan mustaqil ishlashga va undan aniq bilim olishga o‘rgatishdan iborat.
Tabiatshunoslikka oid va tarixiy mavzudagi ilmiy-ommabop asarlarni o‘qib o‘rgani5hda tabiat hodisalarini kuzatish (masalan, daraxt kuMaklarining bo ’rtishi), o’quvchilarni dehqonlar mehnati bilan tanishtirish, mamlakatimizda yuz bergan o‘zgarish[arning gu- vohi va ishtirokchilari bo‘lgan insonlar bilan uchrashuvlar uyushtirish maqsadga mtıvofiq.
Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi asarlar Vatanimiz o‘tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug‘ siymolar amalga oshirgan ishlar, tarixiy sanalar to‘g‘risida bilim beradi. O‘qish darsliklaridan o‘rin olgan Beruni y, Ibn Silto, Amir Temur, Alislıer Navoi y, Bobıır va boshqa ajdodlarimiz haqidagi mat nlar shular jumlasidandir. Bu xildagi matn- lar o‘qtıvchilarni nafaqat o‘tmishimiz bilan tanishtiradi, bal ki ularning Vatan oldidagi farzandlik btırc hi va mas'u1iyatini teran anglashga ham yordam beradi. O‘quvchilarda Vatanga muhabbat tuyg‘usi shu tariqa shakllanadi.
Vatanimiz o‘tmishi haqida hikoya qilingan ilmiy-ommabop asarlar bilan tanishtirish va ularni tahlil qilish jarayonida o‘qtıvchilar o‘tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo‘ladilar. Jamiyat ta- raqqiyoti haqida qisqacha bo‘lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Bu borada, ayniqsa, milliy istiqlol bilan bog‘liq mavzudagi asarlar tahliliga alohida e'tibor berish zarur.
I -sinf dasturida o‘qish bilan bog‘1iq holda kuzatish, sayohat darslari mo‘1jallanadi. Masalan, yil fasllarida ıııavsıımiy tabiat hodisalari (ob- havoning o‘zgarishi, o‘sim1ik va hayvonlarning lıayoti)ni, shtlningdek, da la mehnatini kuzatish uchun tabiatga (dal a, bog‘, xiyobonlarga) sayohat uyushtirish ko‘zda tutiladi. Sayohat da tabiatdagi nsavsumij o‘zgarishlar va kishilarning mehnati yuzasidan bolalarning nisbatan uzoq kuzatishlari uyushtiriladi.
Bunday darslarda ko‘rgazma sifatida o‘quv kinofilmlaridan ham foydalanish mumkin.
Tarixiy mavztıdagi ilmiy-ommabop asarlarni unga mos rasmlar bilan bog‘lab o‘qitish kishilarning baxtli hayot uchun intilishlari, ota-bobolarimizning dushmanlardan Vatanni saqlash uchun qanday kurashganl iklarini tushunib yetishga yordam beradi; o‘quvchilar mehnat hayot ning asosi ekanligini, insonlar tıırmııshi mehnat tufayli rivojlanib, farovonlashib borishini bilib oladilar.
Dastıırga ko‘ra 2-sinf o‘qtlvchilari „Toshkent“, „Toshkent met- rosi“ nıiıvzıısidagi il miy-ommabop asarlarni, 4-sinfda esa „Mangııl ikka tatigulik kun“ (Safar Barnoyev) asarini o‘qish orqali o‘tmish ajdod- larimiz, ularning xizmat i, vatanimizning hozirgi taraqqiyoti haqida bilib oladilar. Bu maqolalar xalqimizning hayoti, mehnati va kuraslıi haqida yangi bilim berish bilan birga, bOlalarni Vatanga, xalqqa, ona tabiatga muhabbat rtlhida tarbiyalaydi.
Ilmiy-ommabop maqolalarni izohli o‘qish darsini ııyushtirishda quyidagicha reja asos qilib olinishi mumkin:
1 . O‘qiladigan matn yuzasidan bolalar tajribasi va bilimini aniqlash, ularni matn mazmunini tushunishga tayyorlash maqsadida taxminiy suhbat o‘tkazish.

2. 
   Asarni yoki rining ma'lıım bir qismini o‘qish, o‘qtıvchiga nota- nish bo‘lgan so‘z1ar ma’nosi ustida ishlash.
   
3. 
   Asar rejasini tuzish.
   
4. 
   O‘qilgan maqola yuzasidan suhbat ııytıshtirish.
   
5. 
   Matnning asosiy mazmunini aniqlash va reja qismlarini yoritish.
   
6. 
   Reja asosida maqolani qayta o‘qish.
   
7. 
   Maqolani yaxlit o‘qish. Bunda bolalarni qayta hikoyalashga tay- yorlash va maqola mazmunini yaxshi o‘zlashtirishlariga erishish maqsadi ko‘zda tutiladi.
   
8. 
   Reja asosida qayta hikoyalash.
   
9. 
   Xtılosalash va umumlashtirish.
   

Ilmiy-ommabop asarlarni uzviy birlikda o‘rganish o‘qtıvchilar- ning har bir mavzuda bayon etilgan tarixiy-adabiy hodisalarni, ular o‘rtasidagi ıımumiylikni, har bir davrga ega xususiyatlarni anglab olish- larini ta’minlaydi. Ular bolalarni kelgusida gazeta va jurnallarni o‘qishga tayyorlaydi, ijtimoiy-siyosiy, tabiatshunoslik atamalarini o‘z1ashtirishga yordam beradi, ularning mantiqiy tafakkurini va nııtqini o‘stiradi.




ILMIY-OMMABOP ASARLARNI O‘RGANISH DARSI NAMUNASI
Mavzu. Bahor shabadasi.
O‘quv materiali. „Bahor ta’rifida* (Yusuf Xos Hojib).
Darsning maqsadi:

1. 
   O‘quvchilarga Yusuf Xos Hojib hayoti va ijodi haqida ma'1umot berish, bahorning uyg‘onish fasli ekanligi, o‘quvchilarning tabiatdagi o‘zgarishlar haqidagi bilimlarini boyitish.
   
2. 
   Bahor fasliııi qadrlash va sevish hissini tarbiyalash.
   
3. 
   O‘quvclıllarning o qish malakalarini yanada rivojlantirish, o‘quvclıilar lug‘atini ııosiın, tw tosh, chin, sabo, hovo so‘z1ari bilan boyitish, iboralarning ma’nosini izohlash, savol-topshiriqlar ustida ishlash.
   

Dars turi: yangi bilim benıvchi, ilmiy-ommabop asarlarni o‘qish darsi.
Darsning metodi: izohli o‘qish, suhbat, tarmoqlash metodi.
Darsning jihozi: bahor fasli, tabiati tasvirlangan rasmlar, predmet rasmlari: qushlar, gullar, hayvonlar rasmi.
Darsning borishi

1. 
   O‘quvchilarni yangi o‘rganiladigan mavzuga tayyorlash. Quyidagi topishmoq aytiladi, o‘quvchilar uning nima haqida eka-
   

nini va javobini topadi: Ilon izli yorug‘ mm Bultıtlarni quchadi. Jarangdor ovozidan
Yer-u osmon ko‘chadi. (Chaqmoq) Savollar beriladi:

• 
  Topishmoqni topishda sizga qaysi so‘z1ar yordam berdi?
  
• 
  Bu so‘zlar qaysi fasl ta rifida aytiladi?
  

1. 
   Aqliy hujum.
   

• 
  Bahor faslini qanday so‘zlar bilan ta’riflash mumkin? O‘quvchilar javobi tarmoqlash usulida har xi1 ranglar bılHH k.lL-
  

tonga yozib boriladi.

14b

Tarmoqlash bahor faslining ko‘rinishini eslatadigan shaklda hani bo‘1ishi mumkin.

2. 
   Bahor faslidagi tarixiy sanalar haqida suhbat.
   

• 
  Bahor faslida qaysi bayramlar nishonlanadi?
  
• 
  Siz qaysi bayramni juda yaxshi ko‘rasiz?
  

3. 
   O‘qtıvchilarning bahor haqida yod olingan she’rlari dan ayt- tiriladi.
   

O‘qitııvchi o‘qtıvchi bilan bo‘lgan suhbatni ınnıımlashtiradi: Baho ı

• 
  yaxshi kayfiyat, mehnat qilishga ishtiyoq ııyg‘otadigan fasl. Shuning uchun qadimdan shoir va yozuvchilarimiz bahorni madh etib she'rlar bitgan, hikoyalar yozgan. Shunday yozuvchilarimizdan bi ri Yıısuf Xos Hojibdir. Siz bu yozııvchi haqida oldingi darslarimiZt[a eshitgansiz.
  
  • 
    Eslang. Yozııvchining qaysi asaridan parcha o‘qigansiz? O‘sha parcha nima deb nomlangan edi? Unda nima haqida hikoya qilingan edi? (Yaxshilik va yomonlik, bilimdonlik va ııodonlik haqida).
    
  • 
    Yusuf Xos Hojibning „Qııtadg‘ıı bilig“ asaridan yana bir parcha o‘qiymiz. O‘ylang. Bu parcha qaysi mavzuda bo‘1ishi mumkin? Xat- taxtaga mavzıı va o‘quv materiali nomi yoziladi:
    

Mavzu. Bahor shabadasi.
O‘quv materiali. „Bahor ta’rifida“ (Yusuf Xos Hojib).

1. 
   Asar bilan tanishtirish. Mat nni o‘qituvclıi o‘qib beradi. So‘ngra topshirig beriladi:
   

• 
  Asarni diqqat bilan tinglang. Yozuvchi bahorni qanday ta’riflagan?
  

2. 
   Kirish suhbati:
   

• 
  Asar nima haqida ekan?
  
• 
  U nda nimalarning ta’rifi berilgan'’
  

3. 
   Topshirig asosida ichida o‘qish.
   

• 
  Asarni o’qing. O‘zingizga ma'nosi notanish so‘zlami belgilang.
  

149

4. 
   Lug‘at ishi.
   

Nasim — shabada, shamol Firdavs — bog‘, jannat bog‘i Chin — Xitoy
Mushk-anbar — xushbo‘y hid
Sabo eli — shamol nafasi

4. 
   Asarni qismlarga bo‘1ib o‘qitish.
   

rhechaklar — gullar ifor — yoqimli hid Mıısaffo — toza, pokiza Navo — ktıy

Asar 3 qismga bo‘linadi va 3 o‘quvchiga o‘qiti1adi.
2-qayta o‘qitilayotganda quyidagi savol-topshiriqlar beriladi: 1 -qism yuzasidan:

• 
  Yozuvchi bahorni ta’riflashda qaysi so‘z1ardan foydalangan?
  

— Nasim, fîrdavs, oq rang, bo ’z yer, alvon rang, mıısaffo, yashil to ’n, oq, sariq, ko ’k, qizil rangli harir yaproqchalar, yashil parda, xitoy kaıvoni, chechaklnr, ifor kabi so‘zlarning ına’nosini aytib bering.

2. 
   qism yuzasidan:
   

• 
  Yozuvchi qaysi qushlarni va parrandalarni tilga oladi?
  
• 
  G‘oz, o‘rdak, oqqush, qil quyruq, turna, kaklik, qora qarg‘a, bulbul.
  
• 
  Shtı qush va parrandalarni rasmlar ichidan ko‘rsating. 3-qism yuzasidan.
  
• 
  Yozuvchi qaysi hayvonlarning nomini tilga olgan? (Btıg‘tı, jayron).
  

4. 
   Tanlab o‘qish. Topshiriqlar beriladi:
   

• 
  Bahor faslida daraxtlarning harakatga kelishi tasvirlangan o‘rinni topib o‘qing.
  
• 
  Kaklik tasviri berilgan qismni topib o‘qing.
  
• 
  Qora qarg‘aning ovozi nimaga o‘xshatiladi? Shtı misralarni topib o‘qing.
  
• 
  Yozuvchi yerni o‘tlar bilan qoplanishini nimaga o‘xshatadi? Shtı qismni topib o‘qing.
  
• 
  Turnalarning uchish i nimaga o‘xshatilgan? Shu o‘ rinni topib o‘qing.
  
• 
  Asardan jonsiz narsa jonlantirilgan o‘rinni topib o‘qing. (G ullar yuz ochib, qahqaha urib kulmoqda).
  
• 
  Zerikarli qishni bahor qanday haydadi? (Bahor nafasi bilan haydadi).
  
• 
  L)araxtlarning barg yoyishi nimaga o'xslıatilgan'' Mat ndan topib o‘qing (... daraxtlar yana yashil to‘n kiydi).
  

O‘qituvchi: — Demak, yozuvchi Yusuf Xos Hojib bahoni i
150

ta’riflashda jtıda ko‘p rang bildinıvchi so‘zlardan, o‘xshatishlardan, jonlantirishlardan foydalangan. Siz ham uyda „Bahor — go‘zal fasl“ mavzusida kichik hikoya tuzing. Unda shunday so‘zlardan, iboralardan foydalanishga harakat qiling.
Bunda quyidagi rejadan foydalaning:
Reja:

1. 
   Bulııt suzgan osmon.
   
2. 
   Gullarga btırkangan olam.
   
3. 
   Qushlar navosi (chug‘uri).
   

• 
  Asarni bir necha marta o‘qing. H ikoyangizda asardagi so‘zlardan ko‘proq foydalanishga harakat qiling.
  

7. 
   Darslikdagi savol-topshiriqlar ııstida ishlash.
   
8. 
   Darsda o‘rganilganlarni umumlashtirish va tarbiyaviy xulosa chiqarish.
   

• 
  Siz bugungi o‘qigan asarimiz orqali nimalarni bilib oldingiz?
  
• 
  Bahor faslida tabiatda qanday o‘zgarish1aı’ sodir bo‘ladi? U kishilarga qanday kayfi yat bag‘ishlaydi?
  
• 
  Bahor fasli tuhfalariga qanday munosabatd‹ı bo'lyapsiz?
  

7. 
   O‘qtıvclıilar faoliyatini baholash va ra •‘b.ıtlantirish.