Yordamchi so`zlarning grammatik tabiati

Yordamchi so`zlarning grammatik tabiati

Leksemalar tasnifidagi «ma’noviy nomustaqillik» tushunchasi. Ma’lumki, leksik sath birliklari ikki katta guruhga bo‘linadi: mustaqil so‘z va yordamchi so‘z. Ular orasidagi zidlanishni «ma’noviy va vazifaviy nomustaqillik» tashkil etadi. Bu ziddiyat belgisiga ko‘ra yordamchi so‘z belgili, mustaqil so‘z esa belgisiz a’zo mavqeini egallaydi. Yordamchi so‘z hech qachon mustaqil qo‘llanmaydi, bog‘liq qurshovdagina kela oladi. Mustaqil so‘z esa mustaqil qo‘llanilish va ma’no ifodalash qobiliyatiga ega.

Leksemalarning ma’noviy tasnifida ilk bosqich belgisi «ma’noviy mustaqillik» emas, «ma’noviy nomustaqillik» bo‘lishining sababi – mustaqil leksemaning bu belgiga nisbatan betarafligi. Chunonchi, katta guruhni tashkil etuvchi atoqli ot (Tesha, Anora, Yoqut) guruhida, mavhum otda mustaqil ma’noning mavjudligi kishini shubhaga soladi. Mustaqil so‘zda «ma’noviy mustaqillik» belgisi shartli. Shuning uchun leksemaning ma’noviy tasnifida ilk bosqichning belgisi – «ma’noviy mustaqillik» emas, balki «ma’noviy nomustaqillik». Ushbu belgi asosidagi noto’liq ziddiyatda ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama kuchli (belgili) a’zoni tashkil etadi. Sof ko‘makchi, sof bog‘lovchi, sof yuklama hech qachon mustaqil ma’noli so‘z xususiyatiga ega bo‘la olmaganligi tufayli uning guruhiga o‘ta olmaydi.

Yordamchi so‘zning «oraliq uchinchi» tabiatiga egaligi. Tilshunoslikda yordamchi so‘zning leksema va qo‘shimcha orasida «oraliq uchinchi» bo‘lib, ham leksema, ham grammatik morfema xususiyatini o‘zida mujassamlashtirishi aniqlangan [14]. Ular shaklan leksema, mazmunan qo‘shimcha (qiyos: Кitobni akamga/akam uchun oldim.) Shu tufayli bo‘lsa kerak, til tizimida yordamchi so‘zning o‘rni turlicha baholanadi  ayrim olimlar ularni qo‘shimchaga, ayrimi nutq bo‘lakchasiga, ba’zisi yordamchi so‘zga nisbat beradi. Yordamchi so‘zning so‘zmi, qo‘shimchami yoki mustaqil so‘zning yordamchi so‘z bilan bog‘lanishi so‘z birikmasimi ekanligi hanuzgacha munozara mavzui bo‘lib qolmoqda. Chunki yordamchi so‘z guruhi ichida shunday birliklar borki, ular ham «ma’noviy mustaqillik», ham «ma’noviy nomustaqillik» xususiyatiga ega (ot-ko‘makchilar, yordamchi va ko‘makchi fe’l). Chunonchi, [tortib] mustaqil so‘z sifatida ravishdosh kabi qo‘llaniladi: Baliq qarmoqni bir tortib, qochib ketdi. Shu so‘z Farhod tog‘idan tortib Shirin yayloviga qadar Sirdaryo bo‘ylab tizilib ketgan yetmish ming xalq bu sovuqlarni pisand qilmaydi. (Oyd.). gapida yordamchi so‘z vazifasida kelgan. [Tortib] mustaqil va yordamchi ma’noga ega bo‘lishiga qaramay, mustaqil leksema tipiga kiradi. [Uchun], [sayin], [uzra], [kabi], [va] ga o‘xshagan yordamchi so‘z aniq bir tushunchani ifodalay olmaydi, ammo turli munosabatni yuzaga chiqarib, yordamchi so‘z guruhidan joy oladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, «alohida qo‘llanila olish yordamchi leksemani mustaqil leksema bilan yaqinlashtirsa, turli-tuman munosabatni ifodalash kabi umumlashgan ma’no uni morfemaga, qo‘shimchaga yaqinlashtiradi, leksema va morfema ziddiyatida «oraliq uchinchi» vazifasida keladi.

Yordamchi so‘zni mustaqil so‘zga quyidagilar yaqinlashtiradi:

1. 
   Shaklan alohida ajralib turish;
   

2. 
   Lug‘aviy ma’noning mavjudligi (ot-ko‘makchi, fe’l-ko‘makchida);
   

3. 
   Ko‘pincha ularning mustaqil so‘zlarga yaqinlashishi, ulardan kelib chiqishi.
   

Yordamchi so‘zning grammatik morfemaga o‘xshash tomoni ularning morfema kabi mustaqil nominativ funksiya bajarmasligi ([ammo], [va], [sayin], [kabi]), qo‘shimchasimon shaklda bo‘lishi ([-u], [-yu], [-da]; [-ki/-kim]; [-dek/-day], [-cha]) va boshqalar. Biroq yordamchi so‘zning grammatik morfemadan farqli tomoni shundaki:

1. 
   Ular ajralgan holda gap bo‘lagi, so‘z birikmasi va gapda sintaktik xarakterdagi vazifa bajaradi. Bu xususiyat, ayniqsa, ko‘makchi uchun xos.
   

2. 
   Gap bo‘lagi yoki gapni o‘zaro bog‘laydi. Bunday funksiyada, asosan, bog‘lovchi va yuklama keladi.
   

3. 
   So‘roq, inkor kabi gap ma’nosini ifodalashga xizmat qiladi (yuklama).
   

Yordamchi so‘z mustaqil so‘z va so‘z-gap oralig‘ida «oraliq uchinchi» maqomini oladi. O‘z navbatida, yordamchi so‘z ham o‘z ichida umumiy belgisiga ko‘ra oraliq uchinchini ajratib chiqaradi. Ya’ni bog‘lovchida bog‘lash, yuklamada gap mundarijasiga ta’sir qilish mohiyatni belgilash darajasida bo‘lsa, ko‘makchida sanalgan har ikki belgi mushtarak. Bu uning «oraliq uchinchi»lik mavqeyini ko‘rsatadi.

Yordamchi so‘zning shakliy xususiyatiga ko‘ra turlari. Yordamchi so‘z shakliy xususiyatiga ko‘ra:

1. 
   Qo‘shimchasimon;
   

2. 
   Sof yordamchi so‘z;
   

3. 
   Nisbiy yordamchi so‘z ko‘rinishiga ega.
   

Qo‘shimchasimon yordamchi so‘z har uchala yordamchi so‘z tarkibida uchraydi. Кo‘makchi orasida [-dek/-day],[-cha], bog‘lovchi orasida [-ki/-kim]; [-u], [-yu],[-da] affikssimon yuklama – bog‘lovchi, yuklama orasida [-mi], [-chi], [-a], [-ya], [-ku],[-oq/yoq], [-da], [-gina] kabi qo‘shimchaga o‘xshash yordamchi so‘zni uchratish mumkin. Qo‘shimchasimon yordamchi so‘z shaklan qo‘shimchaga o‘xshaydi, ammo yordamchi so‘z vazifasini bajaradi. Chunonchi, 1. Po‘latdek (kabi) dadil bir yigit bu ishdan hayiqsa, uyat bo‘ladi. (O.Mux.). 2. Shu payt o‘g‘ilchasi eshikdan yugurib keldi-da (va), dadasining quchog‘iga otildi. (Oyb.). 3. Bazmga Gulnoragina (faqat) kelmadi. (S.Ahm).

Sof ko‘makchi sirasiga [uchun], [bilan], [sari], [qadar], [kabi], [singari], [sayin], [orqali] so‘zlari; sof bog‘lovchi sirasiga [va], [hamda], [ammo], [lekin], [biroq], [balki], [yo], [yoxud], [go‘yo], [agar], [basharti], sof yuklama qatoriga [xuddi], [faqat], [axir], [hatto], [naq], [atigi] so‘zi kiradi.

Nisbiy yordamchi so‘z atamasi ostida boshqa turkumga mansub bo‘lgan so‘zning yordamchi vazifasida qo‘llanilishi ([old], [orqa], [avval], [bo‘ylab], [boshlab]) yoki tabiatida «shakldoshlik» mavjud bo‘lgan birlik tushuniladi. Masalan, (yolg‘iz) sifat turkumiga oid so‘z-yuklama o‘rnida (Yolg‘iz senga suyanaman) ishlatiladi. Yoki Vaqtida yomg‘ir yog‘adi, vaqtida qor gapida (vaqtida) so‘zining vazifasi bog‘lovchiga yaqin. Bunga o‘xshash misol nutqimizda ko‘p.

Yordamchi so‘z mustaqil so‘z hisobidan ortib boradi. Yordamchi so‘zning boyishida yana bir yo‘l – ularning ichki tomondan bir turdan ikkinchi turga o‘tishi, aniqrog‘i, «oraliq hodisa» xususiyatiga ega bo‘lgan ko‘makchi-bog‘lovchi, bog‘lovchi-yuklamaning mavjudligi. Masalan, [bilan], [deb], [deya] kabilar – ko‘makchi-bog‘lovchi. Ushbu ko‘makchining bog‘lovchi vazifasida kelishi ancha keng tarqalgan hodisa. Ammo lekin bu ishni paysalga solish yaramaydi gapida bog‘lovchi-yuklama qo‘llanilgan, ya’ni [ammo] bog‘lovchisi kuchaytiruv yuklamasi vazifasida kelgan.

Bugungi kunda yordamchi so‘zni har tomonlama o‘rganish, uni lisoniy tahlil qilish ishlari tilshunosligimizda davom etmoqda.