Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi

Qon shaklli elementlariga eritrotsitlar, leykotsitlar va xokazolar (limfotsitlar, neytrofillar, eozenofillar) kiradi. 1mm3 qonda ularning o‘rta soni 4,5-5,5 ml-on eritrotsit bo‘ladi, Eritrotsitlarning asosiy vazifasi, ular nafas organlaridan (o’pkadan) organizm to‘qimalariga kislorod tashish va organizmda tuz va suv muvozanatini ushlash vazifasini bajaradi. Eritrotsitlarningssitoplazmasida gemoglabin degan rangli modda bor. Gemoglabin ikki qismdan iborat: oqsilli qismi - globin va temirli qismi gemdan iborat, gemoglabinga qizil rang beruvchi temir moddasi hisoblanadi. 7-9 yashar bolalarda 80-81% gacha, 10-11 yashar bolalarda 85%, katta odamlar qonida 100% gacha, ya’ni 100 ml. qonda 17,3 gr. gemoglabin bo‘ladi. Gemoglabin 70 % gacha yoki 100 ml. qonda 14 gr. tushganda organizm kasal bo‘ladi. Leykotsitlar oq qon tanachalari qonning yadroli hujayralari bo‘lib, aktiv harakatlanishi xususiyatiga egadir. Ular har xil shaklda bo‘lib, 1 kubFmm. bolalar qonida 8000-11000 gacha bo‘ladi, katta odamlarda normal holatlda 6-8 ming leykotsit bo‘ladi. Ularni soni kun mobaynida ham o‘zgarib turishi mumkin. 1 mm3 7 yoshli bola qonida 11000, 9 yoshli bola qonida 10000, 13 yoshli bolada 8500 ta leykotsit bo‘ladi. Leykotsitlar organizm ichki muhitning posboni hisoblanadi, chunki leykotsitlar qonga va limfaga tushgan mikroblarni, viruslarni va sodda hayvonlarni organizmni ichkarisiga kirishga qattiq kurashadi. Organizmga tushgan zaharli moddalarni neytrallash xususiyatiga egadir. Leykotsitlar fagatsitoz yo’li bilan ovqatlanadi. Ular qon tomirlaridan tashqari ham, qon tomir devorlaridan o‘tib yallig’langan yoki shikastlangan joyga etib borib, mikroblarga qarshi kurashishi va kimyo qilishi mumkin. Trombotsitlar - qon plastinkalari qonning eng shaklli elementlari orasida eng maydasidir. Ularning diametri 2-4 shakli ortmaydi. Ular qo‘shiqda hosil bo‘ladi. 1mm3 qonda 300000 dan 400000 qon plastikalari bo‘ladi. Trombotsitlar ham yoshga karab o‘zgarib boradi. Katta odamlarda 1mm3 qonda 200-400 ming, 1 yoshgacha bolalarda 160-330 ming, 1 yoshdan 2 yoshgacha 140-370 ming, 2-3 yoshda 150-300 ming, 3-4 yoshda 356-370 ming trombotsitlar bo‘ladi. Trombotsitlar qonning ivishida muhim rol o‘ynaydi. Muskullarning harakati bilan bog‘liq jismoniy ish bajarilganda trombotsitlar miqdori ortadi. Bu xodisani miogen trombotsigoz deb ataladi.

2. SHaхsning bir muncha barkaror psiхik хususiyati bulmish temperamentning tashki ifodasini anikrok tasavvur эtish mumkin bulishi uchun kuyidagi misolni kurip chikadi. Ikki ukuvchi bir хil ish bilan shugullanmoktadar. Matematikadan kontrolь ish bajarmoktalar. Хatto yuzaki karaganda хam ularning хakidagi fark kuzga tashlanip turipti. Ulardan biri kimirlamasdan utiripti. Uning хarakatlari salmokta. YUz mimikasi deyarli uzgarmaydi.

Temperament kishining yurishida хam imo ishoralari da хam mimikasida хam tafakkur faoliyatining хususiyatlarida хam namoen buladi. Temperament kishining butun faoliyatiga va хukukiga induvidual tus beradi. Temperament nima ? Uning хususiyatlari kanday? Temperament bu shaхsning psiхik proцesslari sodir bulishi dinamikasida umumiy хarakatshanligi va эmoцional kuzgoluvchanligida ruebga chikadigan induvidual хususiyatlardir. Bu хususiyatlar oliy nerv faoliyati tipi kuzgolish va tormozlanish proцesslarining sodir bulishi va uzaro munosabati bilan belgilangandir. Temperamentlarni tort asosiy tipga ajratadilar: хolerik, sangvinik, flegmatik va melanхolik. 
Хolerik temperament . I.P.Pavlov хolerik temperamentli kishining qiyofasini tariflar эkan bu «jangovor,jushхun,vergul, ason va tez ta’sirlanadigan tip» deb ezadi. Хolerik temperamentning namoen bulishi kup jiхatidan kishilarning kizikishlariga shaхsning yunalishiga boglik. Хolerik temperament jamoat manfaatlari bilan yashaydigan kishilarning tashabusskorligida kuch gayrotida namoen buladi. 
Sangvinik temperament I.P.Pavlov uni shunday deb хarakterlaydi»sangvinik - kizikkon maхsuldor arbobdir, lekin u kup va kizikarli ishlar mavjud bulsa gina, ya’ni doimiy kizikish ishlari mavjud bulsa gina shunday paytta paydo buladi. Agar bunday ishlar bulmasa u noхush lanch bulib koladi». Sangvinik хarakatchang mazannatlik tip. U yangi sharoitlarga tez moslashadi, kishilar bilan tez til topiship ketadi, dilkash sangvinikning хis tuygulari engillik bilan paydo buladi va uzgaradi, mimikasi boy, ХARAKAtchang,ifodali. U kuvnok unda gam va kayguli damlar bulsa хam kupincha kuvnok yuradi. Ammo bu kayfiyatlardan tez kutiladi. Sangivinikta vaхtli boglanishlar tez va osonlik bilan хosil buladi. 
Flegmatik temperament. I.P.Pavlov shunday deb ezadi:»Flegmatik хaetning osiyishta doimo bir хildagi sabotli va tirishkok meхnatkashidir»- deb ezadi. Flegmatikda shartli reflekslar sekin хosil buladiyu lekin barkaror buladi. Binobarin flegmatikning хissietlari sekin paydo bulsada barkaror va davomli buladi. 
Melanхolik temperament. Melanхolikning reakцiyalari kupincha kuzgovchining kuchiga tugri kelmaydi. Unda tashki tormozlanish ayniksa kuchli . SHuning uchun melanхolikning dikkatini boshka narsaga tortish oson. 
Хaetdagi norma sharoitlarda va tugri tarbiya natijasida melanхolik jiddiy ma’noli хaetiy vokealarga osonlik bilan bardosh bera oladigan kishilar buladilar. 
Temperamentning fiziologik asoslari kanday? Bu masala uzak vaktdan beri kishilarni kiziktirip kelgan. Эramizgacha V-IV asrda yashagan grek olimi Gippokrat temperament kishi organizmida kon boglam sarik yaki karo utning kanday nisbatta orlasishiga boglik deb хisoblagan. Uning nazariyasi rim vrachlari хam kabul kildilar.
Pavlov kuplab tadkikotlarni materiallarini chukur analiz kilish natijasida хayvonlar katti хarakatidagi individual хususiyatlarning sababi nerv proцesslarining kuzgolishi va tormozlanish хususiyatlari хamda ularning bir biriga kushilishi bilan takozo kilinadigan хulosaga keldi. Nerv sistemasi хilma хil хususiyatlarning yigindisi nerv sistemasining uziga хos tiplarini хarakterlap berdi. 
1.Kuchli muvozanatsiz (tinip tinchimas) tip.
2.Kuchli muvozanatli хarakatchang tip.
3.Kuchli muvozanatli inert, tashki kurinishida ancha vazmin jidiy tip.
4.Kuchsiz tip.
Oliy nerv faoliyati tipi va temperament urtasidagi munosabatni kuyidagicha tasavvur эtish mumkin.
Tarbiyaviy ishlarda temperamentlarning nikoblanishi хollarini хam itiborga olish kerak. YUkorida aytip utilganidek insonda хaetiy tajriba va tarbiyaning ta’siri juda katta. 
Kishining хaeti va faoliyati davomida хosil kilingan muvafakkat boglanishlarning sistemasi « temperamentni koplob ketadi».
Temperament bilan хisoblashmoq lozim, u faqat shaхsning хarakterini tashkil qiluvchi muхim хislatlarning rivojlanishi ta’minlaydigan dastlabki shartlardan biri bulishini nazarda tutmoq kerak.

3. Alviollalar – devorlari yupqa bo’lishi va ularning qon kopilyarlar to’ri bilan o’ralib to’rishi qon gazlari bilan o’pka gazlari orasida almashinuv jarayonlari yuzaga chiqishida imkon beradi.

Yangi tug’ilgan bolalarda alviollalarning soni katta odamlarnikiga qaraganda 3 marta kam bo’ladi. Alviollalarning intensiv o’sishi ayniqsa bolaning 12 yoshidan boshlanadi. Bu esa o’pkaning yuzasini ancha ortishiga sabab bo’ladi, chunki bolalarda gaz almashinuvi intensiv kechib, bola tez o’sib rivojlanadi.

Yosh bolalarda organizmning kislorodga bo’lgan talabi juda yuqoridir, chunki bolalarda energiya va moddalar almashinuvi juda intensiv ravishda kechadi. Masalan: 1 kg. bola organizmi kislorod bilan normal ta’minlanishi uchun ushkasidan 1 minutda 1400 – 1500 sm3 xavo o’tishi kerak. Katta odamning 1 kg. tirik massasining kislorodga bo’lgan extiyojini qondirish uchun esa 300 – 400 sm 3 xavo o’tishi kerak. Bolalarning tinch holatida va ayniqsa mushkul ishida kattalarga nisbatan tez – tez nafas oladi. Agarda bolalar sistematik ravishda jismoniy mashq bilan, ayniksa qayikda suzish, voleybol, yengil atletika, suzish sporti bilan shugullansa, o’pkaning tiriklik sigimi ortadi. Bunga asosiy sabab jismoniy mashqlanish jarayonida organizmni kislorodga bo’lgan extiyoji ortadi, natijada o’pkaning nafasda ishtiroq etadigan yuzasi ham asta sekin kattalashib boradi. Shu bilan birga tomirlardan vaqt birligi ichida o’pkaga oqib keladigan qon mikdori ham ko’payib boradi, bu esa bolalarda gazlar uchun ancha qulay sharoitlarni yaratadi.

O’pka maxsus parda yoki plerva bilan qoplangan bo’ladi. Plervaning bir ---- ko’krak nafasi bilan diafragmaning ichki tomondan qoplab tursa, ikkinchi varag’i o’pkani o’rab turadi va bu varaqlar o’pka oldi yonida bir – biri bilan bilinmay qo’shilib ketadi. Yopik to’radigan varaklar orasida tirkishsimon bo’shlik – plerva bo’shligi bo’ladi. Unda bir oz mikdorda suyuklik bo’ladi, shu suyuklik varaklarni namlab turadi va bir – biriga ishkalanishga yul quymaydi.