Yoshlik davrlarining morfologik va fiziologik xususiyatlari

Yoshlik davrlarining morfologik va fiziologik xususiyatlari
Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani biologiyaning mustaqil bir tarmog`i hisoblanib, ikkita alohida fanning birikmasidir. Bu fanlar o`zaro bir-birini to`ldiradi va yosh avlodni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ham Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani 1970 yildan boshlab pеdagogika oliy o`quv yurtlarining o`quv rеjasiga kiritildi. Yosh fiziologiyasi fiziologiya fanining bir qismi hisoblangan odam fiziologiyasida yangi ma'lumotlarning to`planishi natijasida mustaqil fan bo`lib ajralib chiqdi. Yosh fiziologiyasi fani- turli yoshdagi bolalar va o`smirlarning organizmlarida kеchadigan o`sish va rivojlanish jarayonlarini, organlari, to`qimalari va tizimlarining o`ziga xos yosh xususiyatlarini o`rganadi. Yosh fiziologiyasi o`rganadigan asosiy ob'еkt bolalardir. Yosh fiziologiyasi biologiya fanlari qatoriga kiradi, biologik fanlarga asosan sitologiya, gistologiya, odam anatomiyasi, odam fiziologiyasi, gigiyena, sanitariya, iqlimshunoslik kabi fanlar bilan aloqada. Maqsadi-yosh avlodning jismoniy va aqliy jihatdan uyg`un rivojlanishi, sog`lom hayot kechirish asoslarini aniqlashdan iborat.
Vazifasi-o`sish va rivojlanish qonuniyatlarini ochib bеrish, bir butun organizm, uning tizimlari, organlari, to`qimalari va hujayralarini ishlash xususiyatlarini turli yoshga aloqador davrlarda aniqlash. Yosh fiziologiyasi o`sib rivojlanib kelayotgan organizmning yoshiga oid morfologik xususiyatlari, nerv sistemasi, yurak-qon tomir, tayanch harakatlanish fiziologiyasi va rivojlangan organizmning xususiyatlari, kasalliklarning oldini olish, sog`likni saqlash kabi fiziologik jarayonlarni tushunib olishga yordam beradi. Shuningdek, yosh fiziologiyasi va gigiyena fani o`sib kelayotgan organizmdagi turli bosqichlarga xos bo`lgan funksional va psixologik xususiyatlarga etibor beradi. Shu asosida tashqi muhitning turli omillariga bo`lgan gigiyenik talab va normativlarini hamda bolalar va o`smirlarning normal funksional rivojlanish imkoniyatlarini yanada takomillashtirish tadbirlarini yo`lga qo`yishda muhim ahamiyatga ega.Gigiyena grеkcha “gigiyenos” so`zidan olingan bo`lib, “sog`lom” ma'nosini bildiradi. Gigiyena tashqi muhit omillarining odam salomatligiga ta'sirini o`rganadi. Gigiyena fani maktab gigiyenasi, mеhnat gigiyenasi, ovqatlanish gigiyenasi, epidеmologiya hamda gigiyenaga oid boshqa fanlarni o`z ichiga oladi. Gigiyenaning asosiy maqsadi-odam organizmining jismoniy rivojlanishi, turli sharoitga moslashishi va boshqa xususiyatlarga ta'sir etish, bolalar salomatligini saqlash va mustahkamlash uchun sanitariya-gigiyena holatini yaxshilash hamda turli kasalliklarning oldini olish, soglomlashtirish chora-tadbirlarini ilmiy-amaliy jihatdan asoslangan holda ishlab chiqish.
Tananing har qanday morfologik xususiyati o'zgaruvchanlik bilan tavsiflanadi. Turli belgilar uchun o'zgaruvchanlikning shakli, zo'ravonligi va yo'nalishi har xil bo'lib, yosh, jins, ijtimoiy muhit va organizmning biokimyoviy hayotining xususiyatlari kabi omillarning ta'siri bilan belgilanadi.
Insonning jismoniy rivojlanishini, ya'ni uning butun hayoti davomida tanasining hajmini, shaklini va inson tanasining funktsiyalarini o'zgartirish jarayonini o'rganishga katta ahamiyat beriladi. Jismoniy rivojlanish bir qator ketma-ket davrlardan o'tadi va insonning yoshiga bog'liq. Organizmning shakllanishi davrida jismoniy rivojlanishning barcha belgilarining o'sishi kuzatiladi. Yetuklik davri ko'pchilik morfologik belgilarning barqarorlashuvi bilan tavsiflanadi. Qarishning boshlanishi bilan bir qator belgilar regress (kamayadi).
Hozirgi asrda bolalar va o'smirlarning jismoniy rivojlanish sur'atlarida tezlashuv mavjud - akseleratsiya. Bu, xususan, o'tgan asrning o'rtacha ko'rsatkichlari bilan solishtirganda, zamonaviy yangi tug'ilgan chaqaloqning katta tana vazni va uzunligi, barcha yoshdagi bolalar va o'smirlarning katta o'lchamlari borligida namoyon bo'ladi. kattalar kabi, erta balog'atga etish, o'sishning erta barqarorlashishi, kechroq qarish shartlari va uzoq umr ko'rish.
Tana uzunligi. Yangi tug'ilgan chaqaloqlarda u o'rtacha 50,5 - 51,5 sm.Hayotning birinchi yillarida bolalar kuchli o'sadi. Bolalarda tana uzunligining eng katta o'sishi (o'rtacha taxminan 25 sm ga teng) hayotning birinchi yilida kuzatiladi. Keyin o'sish sur'ati asta-sekin sekinlashadi, qizlarda 10-12 yoshda, o'g'il bolalarda esa 13-14 yoshda yana o'sadi.
Qizlar tanasining oxirgi uzunligi o'rtacha 17-18 yoshga, o'g'il bolalar esa 18-20 yoshga etadi. 45-50 yoshgacha inson tanasining barqaror uzunligi davriga ega. Bu yoshdan katta odamlarda tana uzunligining asta-sekin qisqarishi kuzatiladi, bu elastiklik va elastiklikning yo'qolishi natijasida umurtqalararo xaftaga disklarining tekislanishi, shuningdek, umurtqa pog'onasining egilishlarining (egilish) ortishi bilan izohlanadi. . Voyaga etgan ayollarda o'rtacha tana uzunligi erkaklarnikiga qaraganda 11-12 sm kamroq. Butun insoniyat uchun tana uzunligi erkaklar uchun o'rtacha 165 sm va ayollar uchun 154 sm deb ishoniladi. CMEAga a'zo mamlakatlarda o'rtacha tana uzunligi erkaklar uchun 170 sm va ayollar uchun 158 sm. Erkaklar uchun o'rtacha balandlikning kichik qiymatlari 160 sm dan past, katta - 170 sm dan yuqori bo'lgan qiymatlar hisoblanadi.
Shunday qilib, Uzoq Shimoliy va Janubi-Sharqiy Osiyo xalqlari (Vetnam, yaponlar, Hindiston va Indochinaning ba'zi xalqlari) kichik o'rtacha tana uzunligiga ega, Shimoliy Evropa va Skandinaviya xalqlari (Shotlandlar, Norveglar, Shvedlar), Bolqon yarim oroli (Yugoslavlar) , albanlar, yunonlar ), Shimoliy Amerikadagi xalqlar (mahalliy boʻlmagan aholi). Janubi-Sharqiy Afrikada yashovchi qabilalar orasida eng katta o'rtacha tana uzunligi qayd etilgan (182 sm).