Yozuvning zamonaviy va tarixiy turlari

YOZUVNING MAXSUS TURLARI
Yuqorida keltirilgan yozuvlardan tashqari, hozirgi vaqtda maxsus yozuvlardan ham keng foydalanishadi. Stenografiya va transkripsiya - yozuvning ana shunday maxsus turiga kiradi. Stenografiya. Bu so‘z ikkita grek so'zidan tuzilgan boiib, stenos - «tor» va grapho - «yozaman» degan m a’noni anglatadi. Stenografiya maxsus tayyorgarlikni talab qiladigan va mutaxassislar omonidan ishlatiladigan yozuvdir. Uning yordamida og'zaki nutqni ez va to'liq qog'ozga tushirish mumkin. Uni harfli yozuvning boshqa dr turi desa ham bo'ladi. U logogrammaga o'xshash belgilar tizimi ifatida (bunday holda ulaming har biri ayrim bir va hattoki bir nechta o'zning ma’nosiga teng keladi) yoki fonogrammalar sifatida ishlatilib, yrim bo'g'in va hattoki bo'g'inlar birikmasini ifodalaydi. Stenografik ozuvning o'z orfografik tamoyillari mavjud.
Bular stenografik >elgilarni to 'g 'ri, bir xil m a’noda ishlatilishlarini ta ’minlaydi. (ozuvning bu turi og'zaki nutqni yozib olishni bir necha martaga [isqartirishi mumkin. Shuning uchun u majlislaming bayonnomalarini ozib olishda keng qo'llaniladi. Transkripsiya. Transkripsiya so‘zi lotin tilidagi transcription degan o'z asosida kelib chiqqan. Bu stenografiya singari maxsus va sun’iy ozuv boiib, nutqdagi so'zlarning talaffuzini aniq ko'rsatish uchun [o'llaniladi. Uning ishlatilish doirasi juda tor. Agar orfografiya lamma uchun umumiy va birdan-bir yozuv deb hisoblansa, ranskripsiya maxsus ehtiyojlar uchun ishlatiladi.
Ishlatilish m aqsadiga k o ‘ra, transkripsion yozuv fonetik, onematik, amaliy transkripsiyaga ajratiladi. Fonetik transkripsiya. Fonetik transkripsiya talaffuzni aniq fodalashga xizmat qiladi. Transkripsiyaning bu turi xorijiy tillar ug'atida keng qoilaniladi. Orfografiyasi tarixiy va an ’anaviy •rinsiplarga asoslangan tillaming talaffuzini aks ettirishda maxsus onetik transkripsiyaning roli ayniqsa kattadir. Har bir talaffuz [ilingan tovushni aks ettirish fonetik transkripsiyaning asosiy azifasidir. Bu transkripsiya har qanday alfavitga asoslangan >o‘lishi mumkin. Ba’zi maxsus tovushlami belgilash uchun esa u iiakritik belgilardan boshqa alifbelardan qo‘shimcha belgilar lishdan, mavjud belgilarni teskari yozish yo'lidan foydalanadi. Fonetik transkripsiya chet tilini o'rganishda katta ahamiyatga gadir.
Fonematik transkripsiya. Agar fonetik transkripsiya so‘zlarning alaffuzini so'zlami ulardagi mavjud harflar birikmasidan qat’i nazar ks ettirsa, fonematik prinsip so‘zlarni, fonemik tarkibiga ko‘ra fodalab, tovushlarning tutgan o'rniga qarab o'zgarish xususiyatlarini isobga olmaydi. Fonematik transkripsiya grammatika kitoblarida misollaming morfologik tarkibini ko'rsatish uchun ko‘plab ishlatiladi, chunki bunday hollarda so‘zlarning talaffuzi emas, balki ulaming tarkibi, strukturasi ahamiyatlidir. Demak, bu transkripsiyaning asosiy tamoyili shundan iboratki, u fonemalami qanday o‘rinda ishlatilgan boiishidan qat’i nazar, uni doimo bir xil belgi bilan ko‘rsatishdir. Fonematik transkripsiya belgilarining soni fonetik transkripsiya belgilaridan birmuncha kam. Buning sababi fonematik transkripsiya fonemalaming variantlarini aks ettirish uchun qo‘shimcha belgilardan foydalanmaydi. Shunday qilib, transkripsiyaning bu turi rus tiliga o ‘xshagan orfografiyasi fonematik tamoyiliga asoslangan yozuvga yaqin turadi.
Hozirgi vaqtda chet tilini o ‘qish va o‘qitish ishlarida amalda Xalqaro Fonetik Assotsiatsiyaning lotin tili grafikasi asosida tuzilgan transkripsiyasi keng qoilaniladi. Transliteratsiya. Bu so‘z ikkita lotin so‘zidan tashkil topgan boiib, trans - «orqali», lit(t)era - «harf» ma’nolarini anglatadi. Shunday qilib, transliteratsiya bir tilning grafik belgilarini yoki harflarini ikkinchi tilning grafik belgilari yoki harflari bilan ifodalashdir. T ransliteratsiya o datda so ‘zlarni tarjim a qilish kerak boim aganda yoki tarjima qilishga ehtiyoj boim aganda ishlatiladi. K o‘pincha atoqli otlar va atam alar shu yo‘l bilan ifodalanadi. Masalan, ingliz tilidagi astranaut so‘zi [’aestranoit] deb talaffuz qilinsa ham, biz uni rus va о‘zbek tillarida astranavt deb yozamiz yoki park so‘zi [pa:k] deb talaffuz qilinishiga qaramay, biz park deb yozamiz. Fransuz tilidagi Meillet so‘zini Meye, Paris so‘zini Parij deb yozam iz.
K eltirilgan m isollar shuni k o ‘rsatadiki, hozirgacha tillararo transliteratsion qoidalar uzil-kesil kelishib olinmagan. Chunki ba’zi hollarda biz ona tilimizda transliteratsiya yo‘li bilan so‘zlami ifodalayotganimizda mazkur so‘zning chet tilida talaffuz qilinishini nazarda tutamiz; bunga fransuz tilidagi Meillet so‘zi yaxshi misol bo‘la oladi, lekin ko‘p vaqtlarda biz so‘zlaming talaffuziga ahamiyat bermaymiz va natijada o ‘zlashtirilayotgan so‘zning talaffuzi buzib ko‘rsatiladi. Karter, Parij so'zlari shular jumlasidandir. Paris so‘zini fransuzlar «pari» deb, inglizlar Carter so‘zini «’ka:ta» tarzida talaffuz qilishadi.