Yun ontos borliq va genez organizmning individual

---

Ontogenez

Ontogenez (yun. ontos — borliq va

...genez) — organizmning individual

rivojlanishi, uning shakllana

boshlashidan hayotning oxirigacha sodir

boʻladigan ketma-ket oʻzgarishlar

majmui. "O." terminini nemis olimi E.

Gekkel (1866) fanga kiritgan. O.

urugʻlangan tuxum hujayra, yaʼni

zigotadan boshlanadi. Jinssiz

koʻpayadigan orga-nizmlarda yangi

organizm ona hujay-raning boʻlinishidan

(bir hujayralilarda), kurtaklanishdan yoki

---

tugunak, ildizpoya va boshqa vegetativ

organlardan (vegetativ koʻpayishda)

vujudga keladi. O. organizmning xususiy

rivojlanishi davomida roʻy beradigan

barcha morfologik, fiziologik va

funksional jarayonlarni qamrab oladigan,

oʻzaro uzviy bogʻlangan miqdor va si-fat

oʻzgarishlari orqali amalga oshadi. O.

ketma-ket keladigan bosqichlar

rivojlanish davrlaridan iborat. Jinsiy

koʻpayadigan organizmlarda bu bos-

qichlar murtak (embrional), murtakdan

keyingi, yaʼni postembrional va ba-

logʻatga yetish davrlarini oʻz ichiga oladi.

O. davomida rivojlanayotgan

organizmning alohida qismlari oʻsadi,

ixtisoslashadi va oʻzaro muvofiklashadi.

---

18-asrda O.ni tushuntirishda ikki

konsepsiya kurash olib bordi. Ulardan biri

— preformizm O.ni individual oʻsishdan

iborat deb tushuntirsa, ikkinchisi —

epigenez esa uni struk-turasiz murtakdan

boshlanadigan yangi hosilaning

rivojlanish jarayoni si-fatida tushuntiradi.

Zamonaviy tushunchalarga binoan, O.

boshlanayotgan hujayrada irsiy axborot

kodi holatida organizmning bundan

keyingi rivojlanishi programmasi

joylashgan. O. davomida bu programma

yadro bilan sitoplazmaning oʻzaro taʼsiri

jarayonida murtakning har bir

hujayrasida, uning har xil hujayralari va

hujayra komplekslari oʻrtasida amalga

oshadi. Irsiy apparat maxsus oqsil

---

molekulalarining sintezini kodlash orqali

morfogenetik jarayonlarning umumiy

yoʻnalishini belgilab beradi. Bu

jarayonlarning amalga oshishi ozmi-

koʻpmi (irsiy belgilangan reaksiya

normasi chegarasida) tashqi muhit taʼsiri

bilan bogʻliq.

Hayvonlarda O. jarayonlarini

boshqarishda nerv va endokrin sistemasi

muhim ahamiyatga ega. O. jinsiy

koʻpayadigan koʻp hujayrali hayvonlarda,

ayniqsa, murakkab sodir boʻladi. Ular

ontogenezida O.ning murtakkacha

(proembrional), murtak (embrional),

murtakdan keyingi (postembrional),

voyaga yetgan davrlari boʻladi.

---

Proembrional davr jinsiy hujayralarning

yetilishi (gametogenez) va urugʻlanish

davrini; embrional davr embrionning

tuxumdan yoki embrion pardadan

chiqqungacha, postembrional davr jinsiy

voyaga yetgunga oʻtgan davrni, voyaga

yetgan davr esa organizmning yetuklik va

keksaygan holatini oʻz ichiga oladi.

Hayvonlarda O.ning 3 tipi maʼlum: 1)

lichinkalik — tuxum poʻstidan ancha erta

chiqqandan soʻng organizm lichinka

holida xayot kechiradi, lichinka davri

oxirida esa metamorfoz yuz beradi; 2)

tuxum qoʻyuvchi — murtak uzok, vaqt

tuxum ichida rivojlanadi, lichinka davri

boʻlmaydi; 3) ona qornida urugʻlangan

tuxum — tuxum yoʻlida rivojlanadi,

---

bunday holatda baʼzan murtak bilan ona

organizm oʻrtasida yoʻldosh orqali

bogʻlanish yuz beradi. Anʼanaviy ravishda

O.ni embriologiya oʻrganar edi.

Embriologiyadan rivojlanish biologiyasi

ajralib chiqqandan soʻng

embriologiyaning vazifasi murtakdan

oldingi va murtak davrini oʻrganish boʻlib

qoldi. Oʻsimliklarda O. urugʻlangan tuxum

hujayraning rivojlanishidan boshlanadi.

Oʻsimliklarda O.ning oʻziga xos

xususiyatlari jinssiz (sporofit) va jinsiy

(gametofit) naslning almashinishidan

iborat. Sporofit zigotadan, gametofit —

unib chiqayotgan sporadan hosil boʻladi.

Gulli oʻsimliklar hayotiy siklida sporofit

ustunlik qiladi, erkak va urgʻochi

---

gametofit esa qisqarib ketadi. Vegetativ

koʻpayishda O. ona organizm, shu

jumladan, ixtisoslashgan organlar (ildiz-

meva, tugunak, piyozboshi va boshqalar)

hujayralarining boʻlinishidan boshlanadi.

Odatda, oʻsimliklar O.i embrionlik, yuvenil

(yoshlik), yetuk, koʻpayish va qarilik

davrlariga boʻlinadi. O. davrida oʻsimliklar

hujayralari, toʻqimalari va organlarining

strukturaviy va funksional ixtisoslashuvi

yuz beradi; oʻsimliklar turli qismlarining

oʻzaro taʼsiri murakkablashib boradi;

yaxlit sistema sifatida butun bir organizm

yoshga oid qaytmas oʻzgarishlar paydo

qiladi. O.da oʻsimliklarning bir butunligi

fitogormonlar, shuningdek, har xil

organlar, mas, fotosintez qiluvchi organ

---

— barglar bilan suv va mineral

moddalarni shimuvchi ildiz oʻrtasida

metabolitlar almashinuvi orkali

taʼminlanadi. O. davomida oʻsimlik oʻsadi

va rivojlanadi. Oʻsish oʻsimlikning boʻyiga

ortishi, yaʼni miqsoriy oʻzgarishi boʻlsa,

rivojlanish sifat oʻzgarishidan iborat.

Koʻpchilik oʻsimliklar yopishib yashashi

tufayli ular O.i koʻp jihatdan tashqi muhit

sharoitiga bogʻliq. Oʻsimliklarda

muhitning noqulay omillariga turli xil

moslanishlar (tinim holati, fotoperiodizm

va boshqalar) paydo boʻlgan. Shu tufayli

ular faoliyatining faol davri yilning eng

qulay fasliga toʻgʻri keladi.

[1]

Manbalar

---

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-

yil

 

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi

 (2000-

2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

 

 

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin. 

Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

---

  Soʻnggi tahrir 1 yil avval IluvatarBot tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde

x.php?

title=Ontogenez&oldid=2056734

" 

dan olindi