Z. A. Sulaymonova, D. A. Hazratova, S. A. Karomatov

Kolloid eritmalarda Broun harakati
Kolloid eritmalarni ul`tramikroskop orqali tekshirib, kolloid zarrachalar doimo harakatda ekanligini ko‘ramiz. Ul`tramikroskop kashf qilinishidan bir qancha vaqt ilgari (1827 yilda) ingliz botanigi R. Broun mikroskopdan foydalanib, suyuqlikka aralashgan gul changining to‘xtovsiz va tartibsiz harakatda bo‘lishini aniqladi. Keyinroq borib, bu harakat Broun harakati deb ataladigan bo‘ldi. Broun shu hodisani xilma-xil moddalarda kuzatib, bu tartibsiz

31
Háreket elementtıń tábiyaatına baylanıslı bolmay, temperaturaǵa, suyıqlıqqa aralasǵan bólekshediń úlken kishiligine hám suyıqlıqtıń jabısqaqlıǵına baylanıslı ekenligin taptı. Broun háreketiniń sebebi uzaq waqıtqa shekem anıqlanmay keldi. Ótken ásirdiń ekinshi yarımında gazlar kinetik teoriyasınıń tabısları tiykarındaǵana Broun háreketi sebebin anıqlaw múmkin boldı. Bul teoriyaǵa muwapıq, suyıqlıq molekulaları hámme waqıt háreketde boladı, olar suyıqlıqqa túsirilgen bólekshege kelip urıladı jáne onı bir tárepden ekinsh tárepke jıljıtadı. Sonday eken, Broun háreketi suyıqlıq molekulalarınıń ıssılıq háreketinen kelip shıǵadı. Kolloid bólekshediń háreket jolı mudami ózgerip turadı, onıń ótken jolin sızıp barıw júdá qıyın. Perren bólekshediń turǵan jayı málim waqıt ishinde qansha ózgeriwin anıqlawdı usınıs etdi. Kolloid bólekshe jolınıń málim waqıt ishinde ózgeriwi bólekshediń jılısıwı dep ataladı.

32
5-suwretde mastika suspenziyasining bólekshesi hár 30 sekundta ótken jolınıń tegisliktegi proeksiyası kórsetilgen. Bólekshediń jılısıwı Broun háreketiniń qanshellilik tómen yamasa tez bolıp atırǵanlıǵı haqqında oylawǵa múmkinshilik beredi.

Kolloid eritpeler degi diffuziya tezligi menen bólekshelerdiń ólshemleri arasındaǵı baylanısıw
1905 jılda Eynshteyn hám 1906 jılda Smoluxovskiy (bir-birinen xabarsız ) Broun háreketiniń kinetik teoriyasın jarattılar.
Eynshteyn Broun háreketine gaz nızamların nátiyjeni ámelde qollanıw etip, bólekshediń t waqıt ishinde ortasha jılısıwınıń kvadrat ma`nisin anıqlaw formulasın taptı :
Bunda D - erigen elementtıń diffuziya koefficiyenti bolıp, tómendegi formula menen ańlatıladı :

Bul erda N - Avogadro sanı, R - gaz konstantasi, T - absolyut temperatura,  - suyıqlıqtıń jabısqaqlıǵı, r - sharsimon bólekshediń radiusı Eger eynshteyn teńlemesine D dıń ma`nisin qóysaq :

Eynshteyn-Smoluxovskiy teńlemesi kelip shıǵadı. Teńleme degi N den basqa barlıq shamalardı tájiriybeden tabıw hám olardan paydalanıp, Avogadro sanı N ni esaplab shıǵarıw múmkin. Perren bul formuladan paydalanıp, mastika hám gummigud suspenziyalari menen ótkerilgen tájiriybeleriniń nátiyjeleri tiykarında Avogadro sanı 6, 85∙1023 ekenligin taptı, yaǵnıy házirgi zamande qabıl etilgen sanǵa (6, 024∙1023 ke) júdá jaqın nátiyje aldı. Bul hal Broun háreketiniń tábiyaatı tuwrı esaplab

33
Bóleksheler tábiyaatı qanday bolıwdan qaramastan salmaqlıq kúshi tásiri astında eritpe tiyine cho'kadi jáne bul hádiyse sedimentatsiya dep ataladı. Sedimentatsiya sebepli kolloid eritpediń koncentraciyası ózgeredi. Lekin eritpede Broun háreketiniń bar ekenligi sedimentatsiyaga qarsılıq kórsetedi. Kolloid bólekshediń ólshemi qansha kishi bolsa, Broun háreketiniń tásiri sonsha úlken boladı. Usınıń sebepinen kolloid eritpelerde sedimentatsiya asa tómen baradı. Lekin kolloid bólekshelerge oraydan qochuvchi kúsh tásir ettiriwmenen sedimentatsiyani kúsheytiw múmkin. Sol maqset ushın daslep 1913 jılda A. v. Dumanskiy tárepinen centrifuga qollanildi. Keyininen 1923 jılda Svedberg sedimentatsiyani asa tezlestiretuǵın júdá kúshli ul'trasentrifugadan paydalanıwdı usınıs etdi. Bunday centrifugada gidrofob kolloid bólekshelergine emes, bálki beloklar hám joqarı molekulyar elementlardıń molekulaları da cho'kadi. Sedimentatsiya tezligin ólshew arqalı kolloid bólekshelerdiń molekulyar massasın tabıw múmkin. Sedimentatsiya tezligi menen ortalıqtıń jabısqaqlıǵı hám tıǵızlıǵı arasındaǵı baylanısıw tómendegi teńleme menen ańlatıladı : bul erda r-bólekshe radiusı, η-dispersion ortalıqtıń jabısqaqlıǵı, D-bólekshe statyasınıń tıǵızlıǵı, d-dispersion ortalıq tıǵızlıǵı, q-salmaqlıq kúshi tezleniwi.