‘z b e k I s t n r e s p u b L 1k a s I o L iy va ‘rta m a X s u c ta’l I m V a zir L ig I

Qaynash. Suyuqlikning faqat erkin sirtidan emas, balki butun hajmi 
b o ‘yicha intensiv ravishda bug‘ga aylanishi va bug‘ pufakchalarining tez 
hosil b o ‘lishi va k o ‘payib borishi — qaynash deb ataladi.
Qaynash sodir b o ‘ladigan harorat va bosim bir-biriga bo g ‘liqdir. Ular 
t o ‘yinish harorati 
tm
va to ‘yinish bosimi 
pm
deb ataladi.
H arorat va bosimi t o ‘yinish bosimi va haroratiga teng, lekin tarkibida 
suv zarralari b o ‘lmagan bug‘— quruq to ‘yingan bug4, deb ataladi.
T o‘yingan bug‘ning bug4 saqlami. Bug‘ hosil b o ‘lish jarayonida nam
b u g ‘ mikdori kabi quruq bu g ‘ning miqdori h am
0
dan 
1
gacha o ‘zgarishi 
m um kin.
Agar 1 kg bug‘da 
X
kg quruq b u g ‘ va (1-Л) kg nam b o ‘lsa, 
X — 
kattalik bug‘ saqlami yoki bug‘ning quruqlik darajasi deyiladi, ya’ni bu 
kattalik nam bug‘ tarkibidagi quruq bug‘ miqdoridir.
(
1
-Л) — kattalik esa nam saqlami yoki bug'ning namlik darajasi deyiladi.
Masalan, ^ = 0,85 bo‘lsa, (1-A)=(1-0,85)=0,15 b o ‘ladi, ya’ni t o ‘yingan 
nam b u g ‘da 85 % quruq bug‘, 15 % suv boMadi.
0 4ta qizigan bug4. Agar t o ‘yingan quruq bu g ‘ga o ‘zgarmas bosim da 
issiqlik berilsa, uning harorati ko‘tariladi, hajmi ortadi va t o ‘yingan quruq 
b u g ‘ o ‘ta qizigan b u g ‘ga aylanadi. B ug'ning o ‘ta qizish darajasi, 
At 
haroratlar ayirmasidan aniqlanadi:
At = t - t m 
(90)
t — o
\ a qizigan b u g ‘ning harorati;
tm —
/o ‘yingan quruq bu g ‘ning harorati.
2 2 -§ . Suv bugMning P — У diagrammasi
Bug
4
hosil b o ‘lish jarayoni 
p-v
diagram m ada tasvirlanishini k o ‘rib 
chiqishda quyidagi belgilashlarni kiritamiz:
a) suyuqlikning 0°C dagi barcha parametrlari “ n o l” indeksi bilan 
(t0
^0, h(), ^ l) ’
b) t o cyinish haroratidagi param etrlarni bitta shtrix bilan (t', v7, 
h', S ) \
v) t o ‘yingan quruq bug‘ parametrlarini ikkita shtrix bilan (v", 
h'-
5”');
g) t o ‘yingan nam bug‘ parametrlarini x indeks bilan (v^ 
ix Sx,)\
d) ОЧа qizigan bu g ‘ param etrlarini indekssiz (v, 
h, S).
Silindrda porshen ostida 1 kg suv bor va uni b u g ‘ga aylantirish kerak, 
deb faraz qilaylik. Silindrning porsheniga tashqi to m o n d a n yuk - r k u c h
52
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

quyilgan va bu kuch silindr ichida bosim o ‘zgarmas boMishini ta'm inlaydi, 
deb faraz qilaylik.
Diagram m ada abstsissa o ‘qiga suvning va hosil b o ‘lgan bug‘ning nisbiy 
hajmi, ordinatalar o ‘qiga esa silindrdagi bosim q o ‘yilgan. S huni aytib 
o ‘tish kerakki, diagrammadagi egri chiziqlar, suv va bug‘ hajm larining 
haqiqiy nisbatiga mos kelmaydi. Bunga sabab shuki, past bosim larda 
suvning hajmi shu bosim da t o ‘yingan b u g ‘ning hajmiga nisbatan hisobga 
olm as darajada kichik b o ‘ladi. S hunday qilib, agar diagram m a tuzishda 
q a t ’iy proporsiyalarga rioya qilsak va suvning hajmini abstsissalar o ‘qida 
millimetrlarda ifodalangan kesma bilan belgilasak, u holda t o ‘yingan 
quruq bug'ning hajmini metrlarda ifodalashga t o ‘g ‘ri kelgan b o ‘lar edi. 
D iagram m ani tuzib chiqishni suyuqlikni 0°C dan qaynash haroratigacha 
isitishdan boshlash lozim edi. Lekin bu oraliqda suvning hajmi shunchalik 
kam o ‘zgaradiki, uni diagram m ada tasvirlashning ahamiyati qolmaydi.
Shu sababli bug
1
hosil b o ‘lishini P -9 diagram m ada suvning qaynashiga 
mos keladigan haroratdan boshlaymiz (14-rasm).
B ug‘ hosil b o ‘lishining boshlanishi d ia g ra m m a d a 1' nu q ta bilan 
belgilanadi. Bu 1 kg suv t o ‘yinish harorati va bosimida 
(p;; t/
da) silindrda 
v,
hajm ni egallaydi, degan so ‘z. X uddi shu paytda silindrda faqat bir 
fazali sistemaning o ‘zi, y a ’ni suv b o ‘ladi, xolos.
к
Silindiga yana issiqlik keltirilganda suv asta-sekin bug‘ga aylanadi. Bug‘ 
hosil b o ‘lish jarayoni o ‘zgarmas bosimda l
1
— I й izobara b o ‘yicha boradi. 
Bu izobara bir vaqtning o ‘zida izoterm a ham dir, chunki shu vaqtda 
keltirilgan issiqlik suv va bug‘ haroratini oshirishga emas, balki molekulalar 
tortishish kuchini yengishga va bug‘ning kengayish ishiga sarf b o ‘ladi.
Bu vaqtda silindrda ikki fazali muhit: suv — bu g ‘ b o ‘ladi, bu m uhit 
t o ‘vingan nam bug‘ deyiladi.
53
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I м nuqtada suyuqlikning oxirgi zarrasi ham bu g ‘ga aylanadi. Bu 
nuqtada berilgan 
1
kg suv t o ‘liq 
1
kg t o ‘yingan quruq bu g ‘ga aylanadi. 
Silindrda yana bir fazali m uhit paydo boMadi — bu t o ‘yinish harorati va 
bosim idan parametrlari v 11, 
p " , t'
b o ‘lgan to ‘yingan quruq bug‘dir.
I
11
nuqtadan keyingi jarayon bug‘ning o ‘ta qizish y o ‘nalishida yoki 
aksincha kondensatsiyalanish yo‘nalishida ketishi mumkin.
Agar silindrga o ‘zgarmas bosimda issiqlik keltirilishi davom ettirilsa, 
u holda t o ‘yingan quruq bug‘ o ‘ta qizigan bug'ga aylanishi 
111
— 
1
izobara 
b o lyicha davom etadi, bu izobara endi izoterma b o ‘la olmaydi, chunki 
keltirilgan issiqlik bug‘ning qizishiga va harorat oshishiga sarf b o ‘ladi.
Agar t o ‘yingan quruq bug‘dan ( l
11
nuqta) o ‘zgarmas bosim da va 
haroratda issiqlik olib ketilsa, u holda 
1
kg t o ‘yingan bug‘ asta-sekin 
1
1
1 
chiziq b o ‘yicha kondensatlanib, 1 kg suvga aylanadi ( l
1
nuqta). Shunday 
qilib, l
1
— l
11
chiziq b o ‘yicha chapdan o ‘ngga ketadigan jarayon bug‘ 
hosil boMish jarayoni, 
11
— 
111
chiziq b o ‘yicha o ‘ngdan chapga ketadigan 
jarayon esa, kondensatlanish jarayoni deb ataladi.
Endi 1 kg suv 
р,Ур ]
b osim da b u g ‘ga aylanish ja ra y o n in i k o ‘rib 
chiqamiz. M a ’lumki, bosim ortishi bilan qaynash harorati ham ko‘tariladi. 
Suv qaynash harorati 
t?
> 
11
gacha isib, hajmi v, > 
vl
gacha k o ‘payadi. 
S huning uchun suvning qaynay boshlashini k o ‘rsatuvchi nuqta 2 1, l
1 
n uqtadan o ‘ngga siljiydi. Bosim ortishi bilan t o ‘yingan quruq b u g ‘ning 
\
zichligi ortadi
dem ak solishtirma hajmi kamayadi. Shuning
1
v = —
V 
P
uchun 2" nuqta I м nuqtadan chapga siljiydi. Bosimni oshira borsak, 
t o ‘yingan quruq bug‘ning solishtirma hajmi kichiklashib boradi, muayyan 
haroratda va unga mos keladigan bosimda suv bilan bug‘ hajmlarining 
ayirmasi nolga teng b o ‘lib qoladi. Suvning qaynay boshlash nuqtasi bilan 
bug" hosil b o ‘lishining tugash nuqtasi, biror ATnuqtada ustma-ust tushadi. 
Bu 
К
nuqta - m oddaning kritik nuqtasi. deb ataladi. Kritik nuqtada 
suyuqlik bilan uning t o ‘yingan bug‘i orasidagi farq y o ‘qoladi. Suyuqlik 
bilan bu g ‘ning solishtirma hajmi, zichliklari bir xil b o ‘lib qoladi. Kritik 
haroratda va undan yuqori haroratlarda suv gazga o ‘xshab qoladi, bosim 
k o ‘tarilganda uning hajmi kamayadi. Bu holatni gazsim on holat deyish 
m um kin.
Shunday qilib, kritik holatdagi m odda bir fazali b o ‘lib, bir vaqtning 
o ‘zida h am gaz holatida, ham suyuq jismlarning xossalariga ega b o ‘ladi.
14-rasmda I — suyuqlik holati, 11 — t o ‘yingan bug‘ holati, III — o ‘ta 
qizigan bug
4
holati k o ‘rsatilgan.
54
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Q a y n a y o tg a n suvning s o lish tirm a