Óz betinshe jumisi Tema: «Sawda hám kommerciyaliq bolmaģan tiykarda iskerlik jurgiziwshi mádeniyat hám kóner óner mákemeleri hám shólkemleri finansi» Orinlaģan: Kadirimbetova g qabillaģan Abipova. G nókis – 20 j Reje

3. Kárxanalardıń pul túsimi, jalpı hám sap tabısı, payda hám rentabelligi.
Belgili, islep shıǵarıw hár qanday jámiyet iskerliginiń júdá zárúrligi bolıp tabıladı. Islep shıǵarıw processinde ekonomikalıq resurslardan (jumısshı kúshi, islep shıǵarıw quralları ) paydalanıw nátiyjesinde ónim, jumıs hám xızmetlerden ibarat ómirlik jemisler jaratıladı.
Málim dáwir dawamında mámleket ishinde sońı nátiyjede jaratılǵan tovar hám xızmetlerdiń bazar mánisi jalpı ishki ónimdi quraydı.
Xojalıq kóleminde ol jalpı ónimdi quraydı. Jalpı ónim mánisinen materiallıq qárejetler suwmmasi shıǵarılǵannan qalǵan bólegi jalpı dáramat esaplanadı. Jalpı dáramattan miynet haqi (ajıratılǵan qarjılar menen) qárejeti shıǵarılǵannan qalǵan bólegi sap dáramattı quraydı.
Awıl xojalıq kárxanalarınıń pul túsimi ósimlik, sharwashılıq, sanaat islep shıǵarıw ónimleri, jumıs hám xızmetler satıwdan dúziledi.
Awıl xojalıq kárxanalarında ónim (jumıs hám xızmetler) satıwdan túsken pul tusiminen olardı ózine túser bahası shegirilgennen ónim (jumıs hám xızmetler) satıwdan jalpı paydanı quraydı. Xojalıq júrgiziwshi subyektlerdiń barlıq iskerligi finanslıq hám basqa nátiyjelerin esapqa alǵan halda «Ónim (jumıs, xızmet) lerdi islep shıǵarıw hám satıw qárejetleriniń quramı hám de finanslıq nátiyjelerin qáliplesiw tártibi tuwrısında qaǵıyda» ģa qaray payda tómendegi túrleri boyınsha aniqlanadi:
1.Ónim satıwdan jalpı payda
YaM=SST–IT
Bunda : SST - satıwdan alınǵan sap túsim
IT - satilģan ónimniń islep shıǵarıw ózine túser bahası
2.Tiykarǵı iskerlikten payda
AFF = YaF - DX + BD – BZ
Bunda : DX - dáwir qárejetleri
BD - tiykarǵı iskerlikten alınǵan basqa dáramatlar
BZ - tiykarǵı iskerlikten kórilgen basqa ziyanlar
3. Uliwma xojaliq iskerliginen payda
UF = AFF + MD - MX
Bunda : MD - finanslıq iskerlikten alınǵan dáramat
MX - finanslıq iskerlik qárejetleri
4. Salıq tólenemen degenshe payda
STF = UF + FP - FZ
Bunda : FP - ayriqsha jaǵdaylardan payda
FZ - ayriqsha jaǵdaylardan ziyanlar
5. Sap payda
SF = STF - DS - BS
Bunda : DS - dáramat (payda) tan tólenetuģin salıq
BS - basqa salıqlar hám tólemler
Xojalıqlarda joqarıdaǵı hám basqa ayırım maǵlıwmatlar tiykarında rentabellik kórsetkishleri aniqlanadi. Rentabellik nátiyjelililik kórsetkishlerinen biri bolıp, paydalılıq dárejesin ańlatpalap óndiriske qilinģan sarip qárejetler qanshellilik payda keltirilip atirģanin ańlatadı.
4.Paydalanilģan ádebiyatlar.
1.Lex.uz
2.A.V.Vahobov,T.S.Malikov-Finans,2012-jil.
3.A.Dawletmuratov,G.Utemuratova,G.Pirniyazova,B.Mamaraximov-Ekonomikaliq teoriya,2019-jil.
4.Internet materiallari.