Óz betinshe jumisi Tema: «Sawda hám kommerciyaliq bolmaģan tiykarda iskerlik jurgiziwshi mádeniyat hám kóner óner mákemeleri hám shólkemleri finansi» Orinlaģan: Kadirimbetova g qabillaģan Abipova. G nókis – 20 j Reje

2. Kárxanalardıń tiykarǵı hám aylanba kapitalı, olardı dóńgelek aylanıwı, payda bolıw derekleri hám paydalanıw kórsetkishleri.
Islep shıǵarıw iskerligin ámelge asırıw málim muģdar hám quramdaǵı islep shıǵarıw quralların boliwin talap etedi. Islep shıǵarıw quralları miynet quralları hám miynet predmetlerine bólinedi.
Miynet quralları bir neshe islep shıǵarıw processinde qatnasip óz ma`nisin amortizatsiya formasında hár jılı jetistirilip atirģan ónim (orınlanǵan jumıs hám xızmet) ózine túser bahasına ótkeredi. Olarģa jay, qurılıs mashinaları hám basqalar kiredi. Miynet predmetleri óz mánisin bir islep shıǵarıw processinde ónim (jumıs, xızmet) ózine túser bahasına toliģi menen hám bir jola ótkizedi. Olar qatarina janilģi, shiyki ónim, pul qarjları hám basqalar kiredi. Xojalıqlar ámeliyatında miynet quralların tiykarǵı kapital (miynet quralı), miynet predmetlerin aylanba kapital (aylanba aqshalar ) dep júritiledi.
Ózbekstan Respublikası buxgalteriya esabı 5-san «Tiykarǵı qurallar» milliy úlgisine qaray «Tiykarǵı qurallar - bul kárxana azraq waqıt dawamında xojalıq iskerligin aparıwda ónim islep shıǵarıw, islerdi orınlaw hám xızmetler kórsetiw processinde yamasa basqarıw jáne social - materiallıq funksiyalardı ámelge asırıw maqsetinde paydalaniletuǵın materiallıq aktivlerdir».
Esap hám esabatda tiykarǵı qurallar tómendegi belgileri boyınsha gruppalanadı :
1.Tayınlanıwına kóre.
2.Paydalanıwına kóre.
3.Natural - buyım formasına kóre.
4.Tiyisliligine kóre.
Tiykarǵı hám aylanba qurallar tiykarınan xojalıqlardı óz qarjları, qarızǵa alınǵan aqshalar, shólkemlestiriwshiler esabına hám ayırım hallarda byudjet qarjları esabına qáliplesedi.
Tiykarǵı qurallardan paydalanıwdıń natiyjeliliginiń tiykarǵı kórsetkishlerine tiykarınan tómendegiler kiredi:
1.
Bunda : YaM - jalpı ónim.
AIF - tiykarǵı islep shıǵarıw qurallarınıń ortasha jıllıq ma`nisi.
Bul kórsetkish bir sumlıq tiykarǵı islep shıǵarıw quralları esabına jetistiriletuǵın jalpı ónim kólemin ańlatadı hám ol salıstırǵanda asıp barsa tiykarǵı qurallardan paydalanıw nátiyjeliligin asqanlıǵın ańlatadı.
2.
Bul kórsetkish bir sumlıq jalpı ónim kolemine tuwri keletuǵın tiykarǵı islep shıǵarıw quralları swmmasin ańlatadı jáne onı tómenlep barıwı islep shıǵarıw qurallarınan paydalanıw natiyjeliligin asqanlıǵın kórsetedi.
3.
Bul kórsetkish bir sumlıq tiykarǵı islep shıǵarıw quralları esabına tuwri keletuǵın sap payda swmmasin ańlatadı. Bul kórsetkish analiz etip atırǵan dáwirlerde asıp barsa tiykarǵı islep shıǵarıw qurallarınan paydalanıw natiyjeliliginiń asqanlıǵın ańlatadı.
Aylanba aqshalar (kapital ) bul kárxananıń shiyki onim, janilģi, pul qarjları, jumısshı kúshi hám sol sıyaqlılarǵa sarplanǵan qarjları esaplanadı.
Aylanba aqshalar islep shıǵarıw aylanba qarjları hám mámile aylanba qarjlarına bólinedi. Islep shıǵarıw aylanba qarjları islep shıǵarıw rezervleri (waqtınsha paydalanıwda bolmaǵan ot-jem, urıwlıq hám basqalar ) hám islep shıǵarıw processinde qatnasıw jetip atırǵan (óndiriske berilgen materiallıq buyımlar hám basqalar ) aqshalarǵa bólinedi. Mámile aylanba qarjları tayın ónim, pul qarjları hám esaplawdagi aqshalarǵa bólinedi. Buǵan satıwǵa móljellengen tayın ónim, xojalıqtıń kassası hám banklerdegi esap betlerindegi pul qarjları, satilģan ónim (orınlanǵan jumıs hám xızmetler) ler ushın qarıydarlardan kelip túspegen aqshalar boyınsha esaplasiwlar kiredi.
Aylanba aqshalardan paydalanıwdıń nátiyjelililik kórsetkishlerine tiykarınan tómendegiler kiredi:
1.Aylanba aqshalardıń aylanıw koefficiyenti

Bunda : S - ónim satıw kolemi
AMUK - aylanba aqshalardıń ortasha qaldiģi.
Bul kórsetkishtiń asıp barıwı xojalıqta aylanba aqshalardan paydalanıw natiyjeliligi asip atirģanliģin ańlatadı.
2. Aylanba aqshalardıń aylanıw dáwiri (kún)

Bul kórsetkish qanshellilik azayıp barsa, sonshalıq aylanba aqshalardan paydalanıw natiyjeliligi joqarı esaplanadı.