Óz betinshe jumíSÍ Tema: Mámleketlik til – birligimiz, milliyligimiz simvolı (esse). Tayarlaǵan Z. Muratbaev Qabıllaǵan f I. k U. Jaksimova

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KOMMUNIKACIYALARÍN RAWAJLANDÍRÍW MINISTRLIGI
MUHAMMED AL-XOREZMIY ATÍNDAǴÍ TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI

NÓKIS FILIALI

KOMPYUTER INJINIRINGI FAKULTETI
«Programmalıq injiniringi» baǵdarı I kurs studenti

Muratbaev Zakarya Baxtiyar ulınıń

Akademiyalıq jazıw páninen jazılǵan
ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ
Tema: Mámleketlik til – birligimiz, milliyligimiz simvolı (esse).


Tayarlaǵan ________________ Z.Muratbaev
Qabıllaǵan ________________ f.i.k U.Jaksimova

Nókis – 2022

Mámleketlik til – birligimiz, milliyligimiz simvolı (esse).
JOBASÍ:

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykarǵı bólim
   
3. 
   Juwmaqlaw
   

Qaraqalpaqstan Respublikasında mámleketlik til Qaraqalpaq tili hám Ózbek tili esaplanadı.

Men mámleketlik tilimiz haqqında sonı aytajaqpan, eger millet óz milliy tiline iye bolmasa onı millet dep ataw tartıslı másele. Sebebi óz tilin joǵaltqan millet kóp uzamay kriziske jol tutadı. Eger sol milletiń óz tili bolmasa birligi de bolmaydı, xalıq arasında ala-awızlıq kóbeyedi hám jáne joqarıda aytip ótilgen jaǵdayǵa alıp keledi. Bizde uqsas jaǵday, yaǵniy tilge itibarsızlıq uqsaǵan mashqalalar joq emes.
Eger xalqımız óz tiline jeterli dárejede húrmet kórsete alǵanda edi házirde ayırım mámleketlik mekeme hám shólkemler kiriw ornında jazılǵan jazıwlar taza, orfografiyalıq qátelersiz hám sulıw kóriner edi.
Men pikirimdi usılay bildirgim keledi, insanlardıń óz ana tiline bolǵan qatnasın unamlı tárepke ózgertiw, tildiń qádirin asırıw ushın alıp barılıwshı is-ilajlar mekteplerden baslanıwı kerek. Men jeke ózim mektepte oqıǵan dáwirimde Qaraqalpaq tili álipbesi júda kóp ózgerislerge ushıradı. Bunıń nátiyjesinde bolsa júdá kóp túsinbewshilikler hám álbette artıqsha shıǵınlar shıqtı.
Bunı tariyxıy mısal retinde qarap ótsek: 1995-jılı 25-mayda 1994-jılı qabıl etilgen álipbege ayırım ózgerisler kiritildi. 1995-jılı 25-dekabrde ol álipbege jáne de ózgerisler kirgizildi.
Latın jazıwına tiykarlanǵan jańadan qabıl etilgen bul álipbede a, á, o, ó, u, ú, ı, i, e, b, d, f, g, ǵ, h, x, j, k, q, l, m, n, ń, p, r, s, t, v, w, y, z, sh háripleri qabıl etildi.
Bunnan soń jáne bir qatar ózgerisler c hám ch háripleri álipbemizdi jánede bayıttı. Bul bolsa kirill álipbesindegi ч hám ц háriplerin qıynalmastan paydalanıw imkanin berdi. Mısalı: Shemodan emes Chemodan dep durıs jazılıwına imkan berdi.
Al endi máseleniń ayırım tárepleri haqqında keńirek pikir júritsek. Álipbemizdiń izbe-iz ózgeriwi kitap baspalarınıń ayırım miynetlerin qádirsizlendirgeni bar gáp. Ayqın mısal, bizde ayırım sózlerdiń aldına w hám jáne birqansha háripler qosılıp jazılıwı kerekligi haqqında jańa tártip qabıllandı, hám kitaplar baspaxanadan ómir sózi menen emes al wómir sózi menen shıǵatuǵın boldı. Al bunnan biraz ótip bul tártip biykar etildi. Taza sabaqlıqlar shıǵarıwǵa baspaxanalardıń materiallıq hám texnik imkaniyatı jetpedi. Taza oqıw jılında oqıwshılarǵa sol “wómir” sózi menen baspadan shıqqan kitaplar eski tártiptegi háriplerdi shtrixlaw shárti menen tapsırıldı. Bul bolsa oqıwshılar sanasında kitapqa bolǵan, tilge bolǵan húrmetsizlik hám ekileniwdiń payda bolıwına sebepshi boldı.
Biraq ayırım adamlar pikirinshe bul ózgerisler unamlı jańalanıw bolıp kórinedi. Jańalıq bolǵanı jaqsı álbette lekin onıń keri unamsız tásirleride esapqa alınıwı tiyis dep esaplayman.
Al endi milliyligimiz haqqında aytıp ótsek. Házirgi kúnde elimizde óz tilimizde sap, taza sóylewge qaratılǵan birqansha is-ilajlar islenbekte. Mısalı Bookie proekti. Bul proekttiń máqseti Qaraqalpaq tilindegi audio kitaplardı kóbeytiw hám sol arqalı oqıwshılarǵa kitapti óz tilinde túsindiriw. Lekin xalqımız álleqashan óz tiliniń saplıǵınan ayrıldı, pútkil xalqımız bunday emes álbette. Bunıń ápiwayı dáliyli sıpatında bolsa adamlardıń kóp qollanatuǵın, rus tilinen kirip kelgen -просто sóziniń Qaraqalpaqsha awdarmasın sorasańız boldı. Qáteni qaysıdır bir ministr yáki lawazımlı shaxslardan emes ózimizden izlesek, sol qáteler ústinde islesek álbette biz qollanatuǵın sóz fondı qollanılıwdan shette qalǵan milliy sózlerimiz benen bayıydı.
Men joqarıda kórip ótilgen másele hám mashqalalardan sonday juwmaqqa keldim, bul mashqalalarǵa sheshim beriw ushın júdá úlken miynet talap etiledi, sheshim tabılǵan jaǵdaydada bul bir kún yáki bir ayda pitetuǵın mashqala emes.
Hár qanday is-ilaj, jańalıq hám ashılıw qılınbastan aldın onıń xalqımızǵa kóbirek paydası tiyema, yáki zıyanı?
Sol ústinde bas qatırılsa, úgit-násiyatlaw jumısları zerigerli eski metodika menen emes, al adamlarda qızıqtırıw oyatatuǵın metodta ótkerilse bul óz nátiyjesin beredi dep oylayman.