Óz betinshe jumıs ushın ádebiyatlar

10-Tema
Óz betinshe jumıs ushın ádebiyatlar
1.Karimov I.A. Tolıq rawajlanǵan áwlad-Ózbekstan progresiniń tiykarı.
2.Ózbekstan Respublikasınıń Bilimlendiriw haqqındaǵı nızamı. 1997-jıl avgust
3.Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Bilimlendiriw haqqındaǵı nızamı. 1997-jıl avgust
4.Berdimuratov E.. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya, Bilim, 1994.
5.Berdimuratov E. Dawletov A. Til bilimine kirispe
6.Berdimuratov E. Dawletov A. Ulıwma til bilimi. Nókis 1990
7.Qaraqalpaq tili. Mektepler ushın arnalǵan sabaqlıq. 2000, 2001, 2002.
8.Ózbekstan tariyxı. 10-11-klass ushın arnalǵan sabaqlıq. Nókis, 2000
9.Sayımbetov O. Sultanova K. avtorlar jámááti. Qaraqalpaq tiliniń ámeliyatı. 2004 j.


21-tapsırma. Ádebiyatlardan tómendegi sorawlarǵa juwap tabıń.
1.Aktiv leksika degenimiz ne?
2.Passiv leksika degenimiz ne?
3.Gónergen sózler degenimiz ne?
4.Neologizm sózler degenimiz ne?
5.Ne ushın sózler góneredi?
6.Ne ushın tilimizge taza sózler kirip keledi?


21-shınıǵıw. Berilgen arab-parsı sózlerin ilim tarawına hám kásipke baylanıslı sózlerin ajıratıp jazıń.
Al`manax, ádebiyat, báyit, gúrriń, ertek, maqala, feyil, hal feyil, shárt meyil, tariyx, jámiyet, algebra, algoritm, esap, hújim, ásker, álipbe, hárip, húkim, huqıq t.b.


22-shınıǵıw. Tekstti oqıp, gónergen sózlerdi tabıń. Olardıń ne ushın qollanılıw sebebin túsindiriń wám teksttiń mazmunın sóylep beriń.
Qaraqalpaqlarda qatnas quralınıń keń tarqalǵan túriniń biri eki digershikli arba bolǵan. Qaraqalpaqlardıń arbası kólemi jaǵınan kishilew bolıp, oǵan ógiz jegiledi. Sonlıqtan bul ógiz arba dep ataladı.
Digershigine gúl mıyıq qaqqan ózbekler qollanılatuǵın arbalar da qaraqalpaqlar awıllarında paydalanǵan. Qaraqalpaqlar bunday arbalardı ózleri soqpaǵan, Xorezm ózbeklerinen satıp alǵan. Arbanıń bul túrin «tatarba» yamasa «at arba» dep ataydı.
Dár`yanıń tómengi jaǵında jasawshı qaraqalpaqlar ózlerindegi arbanıń ógiz qosatuǵın túrin «telegen arba» dep te ataydı.
Ógiz arba hám at arba menen bir qatarda xalıqtıń turmısında eshek qosqan arba da qollanılǵan. (Qaraqalpaq tariyxınan)


23-shınıǵıw. Tekstti oqıń. gónergen sózlerdi tawıp olardıń házirgi turmısta kem qollanılıw sebebin aytıń, bul atamalardaǵı zatlardıń qanday orınlarda saqlanatuǵınlıǵına dıqqat etiń.
Qaraqalpaq hayal-qızlarınıń kiyim-kenshegi oǵada bay túrge iye bolǵan. Olar hár túrli altın, gúmis zatları menen bezelgen.
Hayallar basına taqiya kiygen, sırtınan aydınlı yamasa jupqa menen oraǵan. Hámmeside sırtınan oraypek tartqan. Jasları qızıl, sarı, kók túrinen, al káywanıları aqtan tartqan.
Toy merekege shıǵarda, bir jaqqa qıdırǵanda bulardıń hámmesiniń ústinen jegde jamılǵan. Jegde menen bir qatarda hayal-qızlardıń kiymeshek degen kiyimi de bolǵan. Qızlar kiyetuǵın kóylek, kóbinese, shatırash etip naǵıshlanıp toqılǵan. Bunı «shatırash kóylek» dep ataǵan.
Shatırash kóylek shań bolar dep qaǵınaman,
Óńirime háykel, monshaq taǵaman.
(Xalıq qosıǵı)
Hayal-qızlardıń ayırıqsha kiyimleriniń bir túri-sáwkele. Sáwkele – naǵıs penen kestelep tigilgen hám hár túrli altın-gúmis penen bezelgen hayal-qızlardıń bas kiyimi. Bul batır qızlar kiyimi retinde «Qırıq qız», «Alpmıs» usaǵan xalıq dástanlarında gezlesedi.
(Qaraqalpaq tariyxınan)
22-tapsırma. Tekstti oqıp qaraqalpaqsha sóylep beriń.
Qoraqalpoǵiston Respublikasi Oliy Kengashi 1993 yil yanvar` oyida Eshlar siesati bwyicha Qonun qabul qilindi. Viloyat hokimliklari Wzbekistin Respublikasi vazirlar Kengashi 1992 yil 4 dekabr`dagi 568 sonli Qarori asosida viloyatlarda va tumanlarda eshlar ishlari bwyicha xokimlar raisligida Kengashlar tuzilddi. Toshkent viloyatida eshlar siesatiga oid Dastur qabul qilindi. Esh ijodkorlarning uy-joy sharoitini yaxshilash uchun xokimlik 82 xonali uyni esh ijodkorlarga foydalashishga berdi. Qoraqalpoǵiston, Xorazm, Qashqadare, Namangan va Buxoro viloyatlarida ham esh ijodkordarga uy-joy berildi. Bular mamlakatimizda eshlarga kúrsatilgan ǵamxwrlikning erqin ifodasi.
Biroq tálim sahosida qaloqliq, zamonaviy va taraaqiy topgan davlatlar talablariga javob berolmaslik sezilmoqda. 9-snnfni bitiraetgan 450 ming nafar bolalarning 100 mingga yaqini tálim-tarbiya jaraenidan chetlashib qolmoqda. Shu boisdan 1997 yili 29 avgustda Oliy Majlis «Tálim tuǵrisida» Yangi qonun va «Kadrlar taerlash bwyicha milliy dastur» qabul qildi. Ózbekistonda 12 yillik majburiy tálim joriy qilindi. O sinfni bitirgan eshlar uch yillik akademik litsey eki kasb-xunar kollejlariga jalb qilinadigan bwldi.
«Tálim tuǵrisida»gi Qonun va milliy dastur tálim tizimini tubtan isloh qilish taqozo etadi. Islohatlar bosqichma-bosqich wtkaziladi.
Birinchi bosqich wtish davri bwlib, u 1997-2001 yillarda davom etadi, tálimning rivojlanishi uchun huquqiy-me`riy, ilmiy-metodik, moddiy shart-sharoitlar yaratiladi.
Ikkinchi bosqich 2001-2005 yillarni wz ichiga oladi va milliy dastur twliq amalga oshiriladi.
Uchunchi bosqich 2005 va undan keyingi yillarga mwljallangan bwlib, unda twplangan tajribalarni tahlil etish asosida kadrlar tayerlash tizimi yanada takommillashtiriladi va rivojlantiriladi. Ózbekistonda uzluksiz tálim kwdagi turlarda amalga oshirigadigan bwladi: maktabkacha tálim, umumiy wrta tálim, wrta maxsus tálim va kasb-xunar tálimi, oliy tálim, oliy wquv yurtidan keyingi tálim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta taerlash, maktabtan tashqari tálim.