Óz betinshe jumíSÍ

Xalıq aralıq geoxronologik (stratigrafik) shkalanıń tiykarǵı
siyasiy gruppaları
Qısqa waqıt jasaǵan geografiyalıq tárepten keń tarqalǵan. tez-tez ushraytuǵın sırtqı kórinisler jetekshi qazilmalar dep ataladı. Bular skeleti qattı hám qazilma halda jaqsı saqlanatuǵın organizmlaming qaldıg i bolıp tabıladı. Paleontolog jastı anıqlawda tiykarǵı qazilmalar majmuasidan paydalamladi. Jer po^stlog'idagi yogcinlaming bólistiriliwine tiyisli materiallami mnumlashtirish nátiyjesinde geologikstratigrafik hám geoxronologik shkalalalri dúzilgen.
XXI ásirdiń aqırına kelip Sheńberio geologik kongressning II—vUI-sessiyalarida (MGK, 1881—1900), xalıq aralıq stratigrafik bólindilerqabıl etilgen. Xalıq aralıq geologik kongressda qabıl etilgen bul stratigrafik shkalagayanada anıqlıq kiritilip, tocldirilib barıldı hám házirgi kúnde bul bólindilaming ko'rinislii tómendegishe:
Geoxronologik stratigrafik
Eon eonotema
Era eratema
Dáwir sistema
Epoxa bo4 im
Ásir yarus
Xrona zona
Kólemler hám shegaralar geoxronologik hám stratigrafik siyasiy gruppalaw hám salıstırıwlaw qızǵın tartısqa sebep bolıp qalıp atır. Shkalanıń hár bir boclimi Yerniiig ulıwma rawajlanıwındaǵı arnawlı bir bir basqısh haqqında maǵlıwmat beredi. Basqıshlar qansha kolp boMsa, organikalıq dunyadaǵı ózgerisler sonsha anıq boladı.
Xalıq aralıq geoxronologik shkalada júz hám million jıllar dawam etken eralar jer tariyxında eń iri siyasiy gruppa esaplanadı. Házirgi waqıtta Yeming geologik tariyxı eki: Kreptozoy (uǵımsız turmıs ) hám
Fanerazoy (anıq turmıs ) eoniga bólinedi. Fanerozoy 3 eraga ajıratılǵan (paleozoy, mezozoy, kaynozoy), lekin 4 (paleozoy, metazoy. mezozoy, kaynozoy) eralarga ajıratıw usınıs etilgen.
Era dawam etiw waqti on millionlap yillami óz ishine alıwshı dáwirlerge bólinedi. Dáwirler owz gezeginde epoxalarga (boiim), olar bolsa ásirlerge bólinedi. Házir eń qızǵın bahsli másele tolrtlamchi hám kembriygacha bo4 lgan dáwirlerdiń shkalası bolıp tabıladı. Adamdıń miynet iskerligi menen baylanıslı boigan davmi texnotsen yamasa texnogey dep ataslini usınıwayapti.
Geoxronologik davming ózgeriwine túrli waqıyalar sebep bo4 ladi: jerdiń aylanıw nizamlıqı, tektonik háreketler hám organikalıq dúnyanıń má? lum baǵdarı daǵı evolyutsiyası.
Xalıq aralıq geoxronologik shkalanıń fanerozoy bólegi haywan hám ósimliklerdiń o;zgarishi, ıqlımdıń tásiri nátiyjesinde dúzilgen.
Evalyutsion táliymat, evalyutsiyaning qavtmasligi. waqıyalaming izbe-izligi xalıq aralıq geoxronologik shkalanı muay7 an tártipke saldı, bunda tek shegaralarıǵana ózgeriwi múmkin. waqıyalaming tártipli izbe-izligi yeming salıstırmalı jasını anıqiashda áhmiyetke iye.
Qatlamlaraing jasını anıqiashda izotopli usıldan l'oydalanish, eralami, dáwir, epoxa hám ásirleri neshe jıl dawam etkenligin anıqlawǵa járdem berdi. Geoxronologiyada izotopli usıl mutloq jastı anıqlaw usılı dep yuritila baslandı. Sońǵı waqıtta xalıq aralıq geoxronologik shkalanı teń waqıt bóleklerine ajıratıwdı usınıwıyapti (mısalı : 1000, 100, 10 mln.jıl ). Bólimler kembriy, ordovik hám basqalar ajratilmasin deyilayapti. Bunday etilse geologik tariyx o4 z mánisin vo'qotadi.
Eger ammonitlar toparın alsaq, bunda por dáwiri yotqiziqlarini (alb asri) 3 genje asrga hám 11 zonaǵa ajratıladı.
Taǵı bir tárepden, organizmlaming o4 sishini esapqa alıp, waqtın anıqlaw múmkin. Zamanagóy hám qazilma haywan hám joqarı o4 simliklarda o4 sish halqaları, jıyrıqları, jıyrıq (mefitsina) sızıqlar, qatlamlar kórinedi.
Marjan poliplarni qazilma poliplarida epitekasdagi ósiw sızıqları járdeminde 1 uilda neshe kún bo4 lishi anıqlanǵan. Mısalı : v-C-424 sutka, €-0-412; S-D-400 365 kún. Bul sonı ko4 rsatadiki,
Yeming o4 z o4 qi átirapında aylanıwı páseytiwgen, lekin Quyash menen arasındaǵı aralıq o4 zgarmagan, Taǵı bix túsinik: Jer óz o4 qi átirapında aylanıw tezligi ózgermegen, tek, onıń Quyash átirapında aylanıw orbitasi kishilashgan dep ataladı. Sonday etip, paleontologiya páni paleontologiyada jıldaǵı kúnni esaplawda da zárúrli faktor bo4 lib qoladh
Sistemalami (davrlami) atawda hár túrlı shárt-shárayatlar esapqa alınǵan. Ko4 pincha geografiyalıq atlar qollanılǵan. Kembriy sisteması Uelsning awalgi atı Cambriadan alınǵan, toplam - Toplamshir grafligi, perm-Perm qalası aymaǵı. Yura-togiar, ordovik hám silur - qáwimler atı menen, birpara sistemalar : toshko'mirtoshko4 mir kánleri kop, bor dáwirinde - jazıw qasqır keń tarqalǵan hám taǵı basqa.
Sistematika hám nomenklatura qaǵıydası Sistematika (taksonomiya) organizmlerdi gurulilash hám olardı birbiriga baylanısıwı tuwrısındaǵı fan bolıp tabıladı. Gruppalaming aǵayınlıq baylanısları principine tıykarlanıp dúzilgen liolgenetik sistematika yotqiziqlar jasını qazilma qaldıqlarǵa qaray tuwrı anıqlawdı támiyinleydi.
Biologiyada pútkil organikalıq álem arnawlı bir sistematik (taksonomik) birliklerge boiinadi. Tip, klass, gruppa, shańaraq, áwlad, tur.
Tur - degende belgileri talay uqsas boTgan hám ádetde (úlken yamasa kishi) birden-bir maydanda jasaǵan individler toparı tushiniiadi.
Bir qansha belgileri menen parıq etetuǵın, biraq ulıwma uqsaslıǵı saqlanıp qalatuǵın túrler - áwladtı taslikil etedi.
Áwladlar o4 z gezeginde shańaraqlarǵa, shańaraqlar gruppalarǵa, gruppalar klasslarǵa, klasslar tiplarga birlesedi. Organikalıq álemdiń bunday boTinishi klassifikaciyalanıw dep ataladı. Organikalıq álemdiń nihovatda túrli-tumanlıǵı sistematikaga bir qansha aralıq taksonomik birlikler kirgiziwge májbúr etdi. Olar “úlken” yamasa “genje” old qosımshaları qo4 shib isletiiadi (mısalı, úlken klass, genje klass, úlken gruppa, genje shańaraq hám taǵı basqa.). Qazilma organizmler sitematikasi da tap sonday.
Ilimiy ádebiyatda o4 simliklar menen haywanlaming atınıń lotin hárıbiari menen jazıw qabıl etilgen.
Jáhán paleontologlari kongressida haywan hám ocsimliklar atların lotin hárıbiari menen jazıw qabıl etilgen. Túrlerdiń atı úsh sóz menen jazıladı. Mısalı : ulaming birinshisi áwladtıń atı, ekinshisi turning atı.
Turning atınan key ın birinshi anıqlaǵan avtor atı -sharıfi jazıp qo6 yiladi, mısalı Discoaster lodoensis Martın. Áwladtıń atına qo4 shimcha qosılıwı menen shańaraqlar toparınıń atı kelip shıǵadı.
Bunda genje klasslar ushın wae. shańaraqlar ushın idae, úlken shańaraqlar ushın qosıladı. Mısalı : Discoaster áwladı Discoasterinae genje klası, Discoasterida shańaraǵı, Discoasterasea úlken shańaraǵı. Discoasterina genje gruppası, Discoasterida gruppası.
Túrden joqarı barlıq sistematik birliklerde at bir sózden ibarat, mısalı, Ostrea-ustritsa áwladı. Bir ishda túrler atı tákirarlanaversa, áwladtıń atınıń qısqartirib bir harfda y o z i s hmúmkin. Mısalı, Ostrea hemiglobosa Rom. O. Kalizkyi vial, hám taǵı basqalar.
Áwladtıń atına qosımsha qosılıwı menen shańaraqlar toparınıń atı kelip shıǵadı. Bunda genje klasıar ushın inae, shańaraqlar ushın idea, úlken shańaraqlar uchijn aceae qosıladı. Mısalı, Nucula áwladı,
Nuculinae genje shańaraǵı, Nuculidae shańaraǵı, Nuculaceaekatta shańaraǵı. Shańaraqlar toparınıń barlıq aǵzaları bir tipik áwlad sheńberinde bo' Igani ushın sol atdı birinshi ret qollaǵan avtordıń familyasi menen jazıladı.
Genje gruppalar ushın áwladtıń atına ina, gruppalar ushın ida, qosımshası qosıladı (Nuculina, Nuculida.).
Úlken taksonomik birlikler (shańaraq, gruppalar ) anıqlanbaǵan boMsa, incertae familiae (incertae-belgisiz) dep jazıladı. Eger toparınıń sistematikadagi o'mini umurnan anıqlaw m ol m kún bolmasa, incertae sedis (sedis-o'mi) dep jazıladı.
Tekserilip atırǵan obiekttiń túrin mudamı da anıqlap fo^lmaydi. Eger áwladı anıqlanıp, túri anıqlanmasa, áwladtıń atı janına sp. (species-sózinen qısqartirib alınǵan ) jazıladı.
Eger tur anıq belgilenmasa áwlad hám tur atı arasına ef. af. (conformis - uqsas ) dep jazıladı. Tur jaman saqlanǵan waqıtta o ff (afinis-jaqın ) dep jazıladı. Ol tekserilip atırǵan obiekt ol yamasa bul túrden kem parq etkende yamasa onı anıq belgilew ushın material jetiwmegende jazıladı. Ex.gr-ex grege soszlarining qısqartiriIgani bo4 lib, tekserilip atırǵan obiekt qaysı gruppaǵa tiyisliligin ańlatadı.
Mısalı, tekserilip atırǵan obiektti saqlanıwına qaray, Cardiwn cf., Cardium aff yamasa Cardium ex gr retinde anıqlaw múmkin. Eger tekserilip atırǵan qazilma obiekt mualiifga ma' lum boigan barlıq túrlerden (mısalı, Acra áwladı ushın ) talay parq qilsa, ol Acra sp. n dep ańlatpalanadı, yaǵnıy ol jańa túrge species nova ga tiyisliligi kórsetiledi.
Eger tur jaman saqlanganligidan onı anıqlaw qıyın boc Isa, sp belgisinen keyin ol áne indel belgisi qóyıladı (indeterminateaniqlanmaydigan sózinen qısqartirib alınǵan.) Bul be'lgi onı pútkilley anıqlap boMmasligini ańlatadı.