Óz betinshe jumíSÍ

SISTEMATIKA BÓLEGI
Procaroyta, yadrosız organizmler tonǵısh dúnyası (Latınsha pro-aldın, ornına ; grekshe karyon-yadro ) Yadrosız organizmlaming to'. ng'ich dúnyası — prokariotlar kletkasında sitoplazma, membrana daǵı birden-bir xromasomada jaylasqan. Prokariotlar bir kletkalı hám kóp kletkalı bo4! jumısı múmkin hám soǵan kóre, ulaming ólshemleri 0, 015 mkm den tap 20 sm.ge shekem jetedi. Prokariotlarga viruslar, bakteriyalar hám sianobiontlar tiyisli. Prokariotlar arxeozoy baslarında shama menen 3. 8 mlrd.jıl aldın payda bo;lgan.
Prokariot tong'ich dúnyası eki: bakteriyalar hám sionabiontlar qapırıqyosiga ajratıladı. IJlami gruppalarǵa ajıratıw dástewal reń beretuǵın o^imlik pigmentlarning bar yamasa yo4 qligiga tiykarlanǵan. Bakteriyalar dúnyası (Bacteria) (Grekshe Bacterian - tayaqsha ) Bakteriyalarǵa xivchinli (qilsimon ayaqlılar ) yamasa háreketlanmasdan jabıwıp jasaytuǵınlıq bir kletkalı prokariotlar, eń ápiwayı jonivorlar kiredi. Kletkalar kóbinese túrlishe to4 planib, birlesken hám ipsimon, cholpsimon, domalaq, buramalı, yuduzsimon yamasa qasnaqsimon sırtqı kórinislerde boladı. Bakteriyalar hám olar toparsınıń ólshemi 0, 015 0-0, 2 den 10 mkm hám odan úlken. ortasha 1 mJ
km.ga jaqın. vulqanlı úlke átiraplarında okeanning abissal oazislerinde náhán, asa úlken bakteriyalar to4 plangan.
Bakteriyalar barlıq suw háwizleri, tereńlikler, topıraq qatlamı, taw jınısları, hawa, haywan, 0'simlik hám eń ápiwayı haywanlarda ushraydı. Bakteriyalar temperatura 110 -140°C bolǵan vulqanlı úlkelik, shocrligi 32 % ge shekem bolǵan suviarda ushraydı hám litosferanıń organikalıq bolmaǵan birikpeleri esabına SO? ni ózlestirip aladı. Bakteriyalar element almaslaw xili boyınsha, eki gruppanı óz ishine alıwshı : aerobli-turmıs processleri kislarodli sharayatta, anaerobli - turmıs processleri kislorodsız sharayatlarda kún keshiredi. Bakteriyalardıń jasaw iskerligi menen temir metallları, altıngugurt, pirit selitra, grafiit, karbonatlar, fosforitlar, neft hám gaz kánleri baylanıslı. Kletka qabıqlog'i qazilma qaldıq retinde saqlanıp qolislii múmkin. Anıq maǵlıwmatlarǵa kóre, bakteriyalar 3, 5 mlrd.jıl aldın payda bolǵan kremniyli taw jınıslarda tabılǵan.
Sianobiontlar dúnyası (Ceanobioata) (Grekshe kyanos - kók; biontos — jasawshı ) Sianobiontlar bir kletkalı, geyde ipsimon koloniya payda etip fotosintez etiwshi mikroskopik organizmler bolıp, kletka yadrosı joq ekenligi sebepli bolınıp ko'payadi. Shilimshiq qatlamı kalsiy karbonat shókpesi ónim boklishiga vordamlashadi. Olarınıń koloinal apparatları forması domalaq, patirsimon, po4 stloqsimon yamasa butasimon formaǵa iye hám anıq kobrinadigan bolıp, qat-mártengen. qazilma qaldıq jaǵdayda dus kelgen koloniyalarlari stromatolitlar hám onkolitlar atı menen málim. Ekewi júzimembriy ushın úlken áhmiyetke iye.
Sianobiontlar Jer tariyxında kislorod ajıratıp shıǵarıwshı birinshi organizmler esaplanadı. Házirgi waqıtta sianobiontlar dushshı suw, teńiz hám shor suwlı háwizler hám de qurǵaqlıqlarda ushraydı. Eń áyyemgi rif qurıwshılarǵa kiredi.
Jasaǵan waqıtı arxeydan házirge shekem. Eń áyyemgi tabılǵan qatlamlar jası 3, 5 mlrd.jıl, tómen proterozoy hám tómen paleozoy qatlamları ushın stratigrafik áhmiyetke iye. 5-súwret. Stromotolitning pútin ko 'rinishi. kucaryota. Yadroii organizmler tong'ich dúnyası. (Grekshe yeu — jaqsı; karyon — yadro )
Eukariotlarga bir qansha kletkalardan dúzilgen c/simlik, zammarrıq hám haywanlar kiredi. Eukariotlarga yadrodıń bar ekenligi tán. Yadro xromosomasiga genetikalıq informaciya kiritilgen.
Bul kletkalı organizmler degi ekuariot kletkasınıń dúzilisi asa quramalı, kóp kletkalılarda, ásireseyuksak ósimlik hám haywanlarda ol iykemlesiwi nátiyjesinde ápiwayılasqan. Eukariotlarning eń kishi ólshemi 10 mkm (bir kletkalı ápiwayı haywanlar ), eń úlkeni - 33 m (kitsimonlar) 100 m (ayırım ignabargli terekler).
Eukariotlar erte proterozoyda, shama menen 2 mlrd.jıl awal payda bolǵan. Eukariotlar tong'ich dúnyası Phyta ósimlik, Fungi zammarrıq hám Zoa haywanot dúnyaların óz ishine aladı. Olar bir-birinen dástewal «oziqlanish» usılları (fotosintez, avtotrofiya yamasa geterotrofiya), assimilyatsiya hám dissimilyatsiya processleri hám kletka dúzilisi menen parıq etedi. Zammarrıqlar hám de bir kletkalı organizmler aralas belgiler jıyındısına iye. Bul bolsa, olardı klassifikaciyalawdı qıyınlastıradı.
Haywanot dúnyası
ZOA (animalia) Haywanot dúnyasına, ósimliklerden ayrıqsha boigan, tayvor
halda organikalıq elementlar menen azıqlanıwshı bir hám kóp kletkalı organizmler kiredi. Bir kletkalı organizmlerde kletka quramalı dúzilgen, kóp kletkalılarda bolsa, kerisinshe. Kóp kletkalı haywanlarda evolyutsion taraqqiy etiwi dawamında bir qansha arnawlı kletkalar hám to' qimalar, aǵzalar hám sistemalar payda bolǵan (bular : awqat as sińiriw qılıw.jınıslıq, muskul, nerv, nápes, alıw, qan aylanıw ).
Baslanǵısh haywanlar bir kletkalı bolıp, olar, házirgi amyobasimon xivchinlilami yadǵa saladı. Olar 1, 0 - 1, 5 mlrd.jıl aldın orta proteozoy dáwirinde payda bo£lgan. Haywanot dúnyası 2 bólekke bociinadi: bir kletkalılar (Protozoa ) hám kóp kletkalılar (Metazoa). 2-keste. Hay\>on qaldıqların dáwirler bo 'yicha bólistiriliw sxeması.
SAJRKODALILAR TIPI
(Sarcodina)
Sarkodalilar basqa bir kletkalı haywanlarǵa salıstırǵanda anaǵurlım ápiwayı dúzılıwǵa iye. Ulaming ayırımları shıǵanaqqa o4 ralgan, basqaları ishki skeletli, úshinshi xillari ashıq protoplazmadan dúzilgen deneden ibarat. Ulaming háreket etiwi hám azıqtı tutıp alıwı psevdopodiya yamasa jasama ayaqshaları járdeminde ámelge asıriladı. Bul ayaqshalar barlıq sarkodalilar ushın tán ózgeshelik bo4 lib, háreketleniw, azıq tutıw, gazlar almasinuvi, as sińiriw bolmaǵan qaldıqlami organizmden shıǵarıw ushın xızmet etedi. Sarkodalilaming 80% teńizlerde hám dushshı suw háwizlerinde turmıs keshiredi. Ulaming kóbisi suw tagida háreketlenedi yamasa sol jerge jabıwıp aladı. Bulaming suw qabatında (planktonda) jasaytuǵınlıq formaları da bar. Kishi bir toparı parazit turmıs keshirimge maslasqan. Sarkodalilar mikroskopik organizmler - bakteriyalar, suvo'tlar hám taǵı basqalar menen azıqlanadı.


Juwmaq
Sarkodalilami shıǵanaqları bolǵanlıǵı sebepli, ulai* qazilma halda saqlanıp qaladı. Sarcodina tipi 2 genje tipga bólinedi: túbir ayaqlılar (Rhizopoda) hám nuroyoqlilar (Actinopoda). Olarpsevdopodiyalami dúzilisi menen bir-birinen parıq etedi. Birinshi genje tip ushın, uzın yamasa qısqa túbir ayaqlar xarakterli, ekinshi genje tip ushın bolsa jińishke ayaqlılar. Ulaming ishinde tayansh plazmatik sabaqlar bar. Actinopoda genje tipi bolsa, citoplazmasınıń dúzilisine qaray, 2 klasqa bólinedi. Radioilaria klası, oraylıq kupsulaga iye hám Iielioroa klası, ol jaǵdayda oraylıq kapsula joq.


Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. 
   Ad. L.Davitashvili L. Sh., Istoriya evolyusionnoy paleontologii ot Darvina do na-shix dney, M.—L., 1948; Si kstel T. A., Xudayberdiyev R., O florax proshlogo Sredney Azii, "Paleobotanika Uzbekistana", t. 1, T., 1968.
   
2. 
   https://qomus.info/oz/encyclopedia/p/paleontologiya/
   
3. 
   https://elib.buxdu.uz/index.php/pages/2019-12-19-10-06-13/geografik-atamalar/item/1593-Paleontologiya