З. Т. Нишанова д. С. ҚАршиева экспериментал психология

Ўз-ўзини кузатиш методи. ХУШ-Х1Х асрлар эмпирик психологияси томонидан камситилган бу метод сўнгги йилларда яна маълум аҳамиятга эга бўлиб бормоқда. Чунончи, суҳбат ва сўроқ-жавоб методларини ўз-ўзини кузатиш методи орқали олинган маълумотларсиз қўллаб бўлмайди. Буни суҳбат ва шахсий савол-жавоб ўтказиш учун саволлар тузишда ҳисобга олиш зарур. Лекин ўз-ўзини кузатиш, гарчи психологик тадқиқотларнинг асосий методи бўлмаса-да, мустақил аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Ўз-ўзини кузатиш методи психик ҳолатларни, яъни тетик кайфиятни, аччиқланишни, ишчанликни, касб билан боғлиқ бўлган сермаҳсул ишларни ўрганишда айниқса фойдали бўлиши мумкин.
Тестлар методи. Тестлар, озми ёки кўпми стандартлаштирилган (бир хиллаштирилган) шахс хусусиятларини қисқа муддатли синаш усулларидир. Яхши асосланган тест – бу олдиндан ўтказилган катта экспериментлар натижасидир. Назарий жиҳатдан асосланган ва экспериментал жиҳатдан муҳокама қилинган тестлар тадқиқотчи учун илмий ва амалий аҳамият касб этиши мумкин.
Архив методи. Америка илмий адабиётларида «Архив методи» деган атама қабул қилинган, бундай тадқиқотларни ўтказувчи психолог синалувчининг хулқини кузатмайди ва ўлчамайди, балки, кундалик қайдномаларни ва ёзувларни, архив материалларини, меҳнат, ўқув ёки ижодий фаолиятини таҳлил қилади.
Собиқ совет психологлари бу методни ифодалашда бошқа атамадан фойдаланишди. Кўп ҳолларда у «фаолият маҳсулларини ўрганиш» ёки «праксиметрик метод» деб ифодаланади.
Экспериментатор тадқиқотлар матнини, фаолиятнинг, предметли маҳсулотини турли хил мақсадларда ўтказиши мумкин. Шахс психологиясининг кенг ёйилиши ижодий психология ва психология тарихи, бир шахснинг ёки кўп одамлар ҳаёт йўлининг ўзига хослиги – биографик метод номини олди.
«Архив методи» хилма-хиллигига контент-анализ техникаси ҳам тааллуқлидир. Контент – анализ ўзидан янада такомиллаштирилган ҳужжатлар анализининг қатъий методларини намоён қилади. Тадқиқотчи мазмун бирлигини ажратиб, олинган маълумотларни умумлаштиради.
Бу метод нафақат психологияда, балки бошқа илмий адабиётларда ҳам кенг тарқалгандир. Бу методдан кўп ҳолларда, асосан, сиёсий психология, реклама психологияси, алоқаларда кенг фойдаланилади. Контент-анализни ишлаб чиқиш Г. Лассуэла, Ч. Осгуд, Б.Берельсонлар номи билан боғлиқ бўлиб, улар «Контент анализ, коммуникатив тадқиқотлар» фундаментал монографиянинг муаллифларидир.
Контент-анализдаги матн таҳлилининг стандарт бирлиги бўлиб: 1) сўзлар; 2) тугалланган фикр; 3) мавзу; 4) персонаж; 5) муаллиф ва 6) яхлит ҳолдаги йўлланма ҳисобланади. Улар бир мазмунда янада умумий тузилиш сифатида кўриб чиқилади. Контент-таҳлил маълумотларини қайта ишлашнинг бир қанча усуллари мавжуд.
Оддий матндаги у ёки бу бирликларнинг кўриниш даражаларини қайд этилишидир. Тадқиқотчи бу кўринишлар даражасини у ёки бу бирликларини турли матнларда қўллаб, ундаги ўзгариш бошидан, то якунланишга қадар аниқлайди.
Анализнинг иккинчи типи – матндаги контент - анализ бирлигини матрица туридаги мужассам кўринишлари ҳисобланади. Бунда: Масалан: турли хил йўлланмаларда эркинлик частатоси А ва В бирликда ёзилади.