Zamanagóy tárbiya processiniiń mazmuni t. Saparbaeva nmpi, Pedagogika kaferdası úlken oqıtıwshısı

ZAMANAGÓY TÁRBIYA PROCESSINIIŃ MAZMUNI
T. Saparbaeva
NMPI, Pedagogika kaferdası úlken oqıtıwshısı
Ózbekstan Resublikası jańalanıp atırǵan dáwirde barlıq tarawlardaǵı reformalar bolǵanınday, bilimlendiriw salasında da jańa áwlad tárbiyası yaǵnıy hár tárepleme rawajlanǵan shaxs tárbiyası iskerligin ámelge asırıw jumısları hám wazıypaları qayta belgilep alındı.
Hár tárepleme rawajlanǵan shaxs aqlıy tárepten jetik, fizikalıq tárepten salamat, ádep-ikramlı, miynetsúygish, patriot hám kámil insan bolıwı talap etiledi. Bul wazıypalardı ámelge asırıwda óz gezeginde oqıtıwshılardıń aldına kásibin jetik iyelegen pedagogikalıq sheberlik, aldıńǵı tájiriybelerdi úyrengen, tálim- tárbiya beriwdiń nizamlıqları, principleri hám metodlari sistemasın puxta iyelew hám de olardı jańa analiz tiykarında úyrenip, tálim- tárbiya processinde qollay alıw qábiletin iyelew talap etiledi.
Baslanǵısh tárbiyanıń bala ómirinde tutqan ornın úyrenbesten, sol jastaǵı oqıwshılardıń múmkinshiliklerin analiz etpesten olardıń bilim, ilimiy tájriybe, dóretiwshilik iskerlik tájiriybesi, múnásibetlerin ózlestiriw shegaraların anıqlaw qıyın bolǵanınday, tárbiya maqseti, quralı, nátiyjesin aldınan anıqlap alıp, balalarǵa sáykes keletuǵın iskerlikti ámelge asırıw usılların tańlaw, olarda dóretiwshilik pikirlew qábiletlerin jetilistiriwge járdem beretuǵın qurallar sistemasın úyreniw zárúr. Buǵan baylanıslı tárbiya principlerine ayrıqsha itibar beriw tiyis.
Sonıń menen birge, aldaǵı wazıypalardı amelge asırıwdıń tiykarǵı procesi tálim- tárbiya bolıp tabıladı. Áyne bul processti shólkemlestiriw oqıtıwshılardıń tiykarǵı wazıypası bolıp tabıladı. Bul processte tálim principleri menen bir qatarda tárbiya principlerinen de paydalanıw hám oǵan unamlı jantasıw búgingi zaman talabı bolıp esaplanadı. Oqıtıwshınıń tárbiyalıq isleri processinde tárbiya principlerinen paydalanıwı, tárbiyanıń maqset hám wazıypaların ámelge asırıwda nátiyje beriwine gúman joq.
Tárbiya – keleshek áwladtı belgili bir maqset jolında hár tárepleme jetilistiriw, onıń sanasın hám minez- hulqın tárbiyalaw procesi bolıp tabıladı.
“Tárbiya - tárbiyashı qálegen sıpatların tárbiyalanıwshıǵa sıńdırıw ushın tárbiyalaniwshınıń psixologiyasin belgili tárizde bir maqsetke qarata alıw hám sistemalı tásir etiwi bolıp tabıladı”. Bul tariyp tárbiya túsinigine kiretuǵın barlıq zattı mısalı, dúńyaǵa kóz- qaras, etika, social minez- hulıq qaǵıydaların sıńdırıw, xarakter hám shıdamlılıq, ádet hám jaratıw, fizikalıq sapa hám sol sıyaqlılardı rawajlandırıw máselelerin óz ishine aladı.
Tárbiya óz-ara baylanıslı bolǵan eki iskerlikti yaǵnıy oqıtıwshı hám oqıwshı iskerligin óz ishine aladı. Tárbiya processinde oqıwshınıń sanası qáliplesip baradı. Sezimleri rawajlanadı, socialliq turmıs ushın zárúr bolǵan hámde social múnásibetlerge xızmet etetuǵın ádetleri payda boladı.
Tárbiya processinde balalardıń turmısı hám iskerligin pedagogikalıq jaqtan durıs shólkemlestiriw oǵada zárúrli bolıp tabıladı. Iskerlik processinde bala sırttan kiyatırǵan tárbiyalıq tásirlerge salıstırǵanda belgili bir munasábette boladı. Bul munasábet shaxstıń ishki mútajligin ańlatadı. Psixolog hám pedagoglardıń izertlewleri boyınsha shaxsqa sırtqı faktorlardıń (unamlı hám unamsız) tásiri balanıń olarǵa munasábetine baylanıslılıǵın kórsetedi. Balanıń jeke tájiriybesi hám mútájlikleri sırtqı tásirge munasábetin belgilep beredi hám onıń minez- hulqında sawlelenedi. Sol sebepli bala iskerligin shólkemlestiriwdiń ózine jetkilikli bolmaydı. Durıs tárbiyalaw ushın tárbiyalaniwshinıń bul iskerlikke salıstırǵanda kewilinde payda bolıp atırǵan munasábetti hár qıylı keshirmelerdi qanday ańlawın, bahalawdı seziwin hám de olardan ózi ushın nelerdi maqset etip alıp atırǵanın biliw zárúr. Taǵı sonı esapqa alıw kerek, bulardıń barlıǵı hár túrli insanlar menen múnásibette bolıw jámáátdegi múnásibetler tiykarında payda boladı. Bala ósip barıwı menen bul túdregi munásibetler quramalasıp baradı hám bala shaxsın kámalǵa jetiwinde unamlı yamasa unamsız tásir etedi. Sol sebepli mámleketimizde tárbiya sisteması maqsetke muwapıq sistemalı hám úzliksiz tásir etiwdi názerde tutadı. Solay eken, usı jol menen jámiyettiń shaxsqa qóyatuǵın talapları tárbiyalanıwshınıń minez- hulqın talıqlap turıwshı ishki mútajlikke aylanadı. Tárbiya processinde oqıwshınıń sanasın ǵana emes, al sezimlerin de rawajlandırıp barıw, ol jaǵdayda jámiyettiń shaxsqa qóyatuǵın etikalıq talaplarına muwapıq keletuǵın ilimiy tájriybe hám ádetlerdi payda etiw kerek. Buǵan erisiw ushın oqıwshınıń sanasına (tálim procesi tiykarında), sezimge (sabaqta hám hár túrli klasstan tısqarı jumıslarda) hám shıdamlılıǵına (iskerlikti shólkemlestiriw, erk processinde) sistemalı hám úzliksiz tásir etip barıladı. Eger oqıwshınıń tárbiyalawda bulardan qandayda biri (sanası, sezimi, shıdamlılıǵı) itibardan shette qalsa, maqsetke erisiw qıyınlasadı. Sol sebepli tárbiya procesi kóp qırlı hám quramalı bolıp tabıladı. Mektepdegi tárbiya procesi úzliksizz hám sistemalı dawam etetuǵın process bolıp, oǵan oqıtıwshı tárbiyashı basshılıq etedi hám ol tárbiyanıń áyne waqıtı ushın zárúr bolǵan maqsetti, sol maqsetti sheshiwge xızmet etetuǵın iskerlikti belgileydi.
Juwmaqlap aytqanımızda, mekteptegi tárbiya insan shaxsın qáliplestiriw hám rawajlandırıw processinen ibarat bolıp, onıń mazmunı tálimdegi sıyaqlı bólek predmetlerde emes, al oqıwshılardıń turmıs iskerligi hám óz- ara múnásibetlerinen dúziledi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. 
   Ochilov S. Mustaqillik ma'naviyati va tarbiya asoslari. – T.: O’qituvchi, 1997. – 208 b.
   
2. 
   Pedagogika /A.Q.Munavvarovning umum. tah. ostida. – T.: O’qituvchi, 1996. – 200 b.
   
3. 
   www.pedagog.uz
   
4. 
   www.ziyonet.uz