Zamonaviy avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari va ularni texnik sohalarda qo‘llanilishi

Zamonaviy avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari va
ularni texnik sohalarda qo‘llanilishi.
Reja:

1. Loyihalshning avtomatlashtirilgan tizimi va uning vazifalari.

   
   

2. Loyixalashni avtomatlashtirish jarayonining asosiy bosqichlari.

   
   

3. Loyihalshning avtomatlashtirilgan tizimi. Ularning turlari va modellari.

   
   

Loyihalashning avtomatlashtirilgan tizimi va uning vazifalari.
Texnik ob’yektlarni loyihalash – hali mavjud bo’lmagan ob’yekt obrazini yaratish, o’zgartirish va taqdim etish jarayonidir. Ob’yekt yoki uni tashkil qilgan qismlar obrazi inson hayolida ijodkorlik natijasida yaratilishi yoki kompyuter va insonning o’zaro aloqasi jarayonida ba’zi-bir algoritmlarga mos ravishda amalga oshirilishi mumkin. Nima bo’lishdan qat’iy nazar muhandislik loyihalash jamoatning ba’zi bir texnik ob’yektlarga bo’lgan extiyogi borligi tufayli boshlanadi. Texnik ob’yektlar qurulish ob’yektlari, ishlab chiqarish mahsulotlari yoki jatayonlar bo’lishi mumkin. Barcha loyihalash jarayonini yoki uning bir qismini yechish inson va kompyuterning o’zaro aloqasi orqali amalga oshiriladigan loyihalash avtomatlashtirilgan deb ataladi. Avtomatlashtirilgan loyihalashni amalgam oshiradigan tizim avtomatlashtirilgan loyihalash tizimini tashkil qiladi. (ingliz tilidan olinganda CAD System — Computer Aided Design System).
Murakkab ob’yektlarni loyihalash bir qator nazariya va yondashuvlarda ifodalangan g’oya va prinsiplarni qo’llashga asoslangandir. Murakkab tizimlarni loyuhalshning turli usullarini o’zida qamragan g’oyalardan tashkil topgan tizimli yondashuv har tomonlama umumiy yondashuv hisoblanadi. Tizimli yondashuvning asosiy umumiy prinsipi murakkab tizimlarni ularning o’zaro aloqasini hisobga olgan holda qabul qilishdan iborat. Tizimli yondashuv tizim tuzilishini yaratish, aloqalarni turlarga bo’lish, atributlarni aniqlash, tashqi muhit ta’sirini tahlil qilish kabi jarayinlarni qamrab olgan.
Avtomatik tizimlar, elementlar va moslamalarning montaj, sozlash, rostlash, ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalar-dan foydalinadi. Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksion-al, strukturaviy, prinsipial va montaj sxemalariga bo‘linadi.
Avtomatik boshqarish nazariyasi – texnikaviy Kibernetikaning turlicha murakkablikdagi va har xil tabiatli jarayonlarni avto-matik boshqarish tizimlari (ABT)ni yaratish ustida ilmiy tadqiqotishlari olib boruvchi boʻlimi. Avtomatik boshqarish nazariyasi n.da haqiqiy obyektlar oʻrnida ularning oʻxshash (adekvat) matematik Modellaridan (matematik mantiq) foydalaniladi. Unda asosan ikki muammo: ABT tahlili va sintezi ustida tadqiqotlar olib boriladi. Ikki xil boshqarish tizimi, yaʼni ochiq va yopiq boshqarish tizimlari jarayonlarni boshqarish tarzi boʻyicha bir-biridan farq qiladi. Birinchisida boshqaruvchi taʼsirlar jarayonni toyiltiruvchi taʼsirlardan kelib chiqib, ularning toyilishi farqini kamayti-rishga qaratiladi. Bunday boshqarish tizimining asosiy kamchiligi oʻlchash imkoni boʻlmagan tashqi toyiltiruvchi taʼsirlarni bartaraf eta olmasligidadir. Bundan tashkari, ushbu boshqarish tizimlari nobarqaror obyektlarni uzoq vaqt davomida boshqara olmaydi. Yopiq boshqarish tizimlari asosida teskari bogʻlanish gʻoyasi yotadi. Bu gʻoya parametrlarning meʼyordan chetlashishi boʻyicha boshqarish prinsipi (yoki teskari bogʻlanishli boshqarish) nomi bilan maʼlum. Bu yerda boshqaruvchi parametrlarning talab darajasidan ogʻishi tufayli ularni talab holatiga qaytaruvchi ijro signallari shakllantiriladi. Bunday usulning universalligi nobarqaror obyektlarni boshqarishda namoyon boʻladi.Avtomatik boshqarish nazariyasi n., xususan, yopiqtizim nazariyasidagi markaziy muammo – bu tizimning 127mustahkamligi. 20-asr 50–60-yillari bunday tizimlarning sintez usullari jadal rivojlangan davr boʻldi. Sintez masalasini yechishda sifat mezonini tan-lash asosiy oʻringa ega. ABT ni sintez qilishning usullari ichida bunday tizimlarni invariant va avtonom sintez qilish usullari alohida oʻrin egallaydi. Bu nazariyada sifatni baholashning integral mezonidan foydalanishga asoslangan ABT sintez usuli ustuvor hisoblanadi.Avtomatik boshqarish nazariyasi n.da ifodalanganidek, boshqarishga tengsizlik koʻrinishida chegara qoʻyilgan nochiziqli obyektlarni maqbul boshqarishning sintez masa-lasi, Pontryaginning maksimum qonuni va Bellmanning dinamikaviy dasturlar kabi variatsiya hisobining yangi masalalarini yechishda qisman oʻzgargan usullarning paydo boʻlishiga ragʻbatlantirdi. Maqbul tizimlarning sintez usullari umumlashtirilib, Avtomatik boshqarish nazariyasi n. nisbatan kam tadqiqotlar oʻtkazilgan taqsimlangan parametrli boshqarish tizimlari sinfiga oʻtkazildi.Ayrim boshqarish obyektlarida oʻzgarmas matematik modelning apriori (boshlangʻichi) ABT ni ishlashda yoki uni loyihalashda obyektning haqiqiy holatiga nooʻxshash (noadekvat) boʻladi. Koʻpincha, roʻy berayotgan jarayonning nihoyatda murakkabligi tufayli maʼlum fizikaviy yoki kimyoviy qonunlar asosida boshqarish obyektining matema-tik modelini yaratish amaliy jihatdan mumkin boʻlmaydi. Bu albatta ABT dan foydalanilayotganda oʻlchashga imkoni boʻlmagan tashqi va ichki toyiltiruvchi parametrlar ularning koʻrsatkichlarini oʻzgartirib yuborishi natijasidir. Shu sababli, boshqarish obyektlarini iden-tifikatsiyalash usullari deb atalgan ilmiy yoʻnalish paydo boʻldi. Adaptiv boshqarish tizimlarining paydo boʻlishi aprior axborot kamchiligini toʻldirish imkonini yaratdi va tizim samaradorligini oshirishga olib keldi. Adaptiv boshqarish tizimlari sinfiga taalluqli oddiy yopiq ekstremal rostlash tizimini alohida sinfga ajratish mumkin hamda bunday boshqarish masalasi ehtimollik masalasi deb qaraladi. Uni yechish uchun statistik yechim va boshqariluvchi tasodifiy jarayon na-zariyasi usullaridan foydalaniladi. ABTni yaratish ustida olib boriladigan ilmiy va amaliy tadqiqotlar bosqichida uzluksiz (analog) va uzlukli (raqamli) modellash usullari katta ahamiyat kasb etadi.


Funksional sxemalar moslamalarni, elementlarni, vositalarni o‘zaro bog‘lanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi. Elementlar sxemada to‘rtburchak shaklida belgilinadi, ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar bilan belgilanadi. Strelkaning yo‘nalishi signalning o‘tishini ko‘rsatadi (1.3 - rasm).

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining o‘zaro bog‘lanishlarini ko‘rsatib, ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi. Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi.

Strukturaviy sxemada aniq vosita, rostlagich, element ko‘rsatilmasdan, balki o‘tayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli ko‘rsatiladi. Strukturaviy sxemada elementlar to‘rtburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida element-ning matematik modeli yoziladi (1.4- rasm).

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan iborat bo‘ladi. Bu tizimning strukturaviy sxemasi 1.5 - rasmda keltirilgan.

Har qanday avtomatik boshqarish sistemasi (ABS) ikkita asosiy qismdan iborat bo'lib, ular boshqarish obyekti va boshqarish qurilmasi deyiladi. Umumiy holda, boshqarish obyekti sifatida tirik organizmlar, insonlar jamoasi, sanoat korxonalari, alohida sexlar, agregatlar va boshqalar bo'lishi mumkin. Ushbu kursda faqat texnik obyektlar ko‘rib chiqiladi va shuning uchun boshqarish obyekti deganda boshqarilishi lozim bo‘lgan jarayonni amalga oshiradigan texnik qurilmalar tushuniladi. Obyekt sifatida soddaroq bo‘lgan boshqarish sistemasi ham ko‘rib chiqilishi mumkin. Obyekt holati, uning ishlash rejimi tashqi muhitning obyektga va boshqarish qurilmasiga ta’sirini hamda obyektning o‘zida yuz beruvchi jarayonni xarakterlovchi qator fizik kattaliklar bilan aniqlanadi. Ulardan ba’zilari ish jarayonida o'lchanadi va nazorat qilinadigan kattaliklar deyiladi, boshqalari esa o'lchanmaydi va nazorat qilinmaydigan kattaliklar deyiladi, lekin ular obyekt ishlashiga ta’sir ko‘rsatadi [ 1 — 4, 8]. Obyektga boshqarish qurilmasi orqali ishlab chiqilgan yoki inson tomonidan beriladigan ta’sir boshqaruvchi ta’sir (kattalik) deyiladi, boshqarish sistemasiga bog'liq bo‘lmagan ta'sirlar toydiruvchilar deyiladi. Toydiruvchi ta’sirlami ikkita turga bo‘lish mumkin: yuklama va xalaqitlar. Yuklama odatda obyektning boshqa o‘zgaruvchan parametrlariga, vaqtga, obyektning ish jarayoni va texnologik protsess bilan bogiiq boiadi va uni bartaraf qilib boimaydi. Xalaqitlar kutilmagan hodisalar bilan bogiiq boiadi va ulaming har qanday kamayishi obyekt ishini yaxshilaydi. ' Obyekt holatini xarakterlovchi, nazorat qilinadigan va ular orqali boshqarishni amalga oshirish mumkin boigan kattaliklar boshqariluvchi yoki rostlanuvchi kattaliklcir deyiladi. 6 www.ziyouz.com kutubxonasi Ko‘rib o‘tilgan barcha kattaliklami obyektlami o‘rganish paytida tez tushunib olish mumkin. Masalan, elektr generatorining ishlash rejimi kuchlanish, qo‘zg‘atish toki, yuklama toki, aylanish chastotasi bilan xarakterlanadi. Bu yerda generator kuchlanishi - rostlanadigan kattalik, qo‘zg‘atish toki - boshqamvchi ta’sir, yuklama toki va aylanishlar chastotasi - tashqi ta’sirlardir. Umumiy holda boshqarish obyekti l.l,a va b - rasmlarda ko‘rsatilgan sxemalar ko‘rinishida berilishi mumkin. Bu yerda boshqaruvchi ta’sirlaming to‘plami X={xi, x2,..., xn} vektori, boshqariladigan kattaliklarining Y={y!, y2,.„, ym} vektori, nazorat qilinadigan tashqi ta’sirlar to‘plami Z={zl5 z2, ... z j vektori va nazorat qilinmaydigan tashqi ta’sirlar F={fi, f2, ... 4} vektori bilan belgilanadi. a) Z f— /. “2.-■'-/) _X_ 3 'iS, 'b l ~V------ F=(fiS ■■■■/) b) 1.1-rasm. Agar obyektning matematik tavsifi ma’lum bo‘lsa, u holda tashqi ta'sirlami boshqariladigan kattaliklar bilan bog'laydigan tenglamalar sistemasi ham ma’lum bo‘ladi. Shuning uchun berilgan X, Z, F tashqi ta'sirlar bo‘yicha Y chiqish kattaligini aniqlash mumkin. Agar obyekt bitta boshqariladigan va bitta boshqaruvchi kattalik bilan xarakterlansa, ya’ni X va Y vektorlar bittadan koordinataga ega bo‘lsa, obyekt oddiy va bir bog'lanishli deyiladi. Agar bir nechta boshqaruvchi va boshqariladigan kattaliklar mavjud bo‘lsa, obyekt ko‘p bogianishli deyiladi. Har bir boshqarish obyektining ishi statika va dinamika rejimlarda ko‘rib chiqilishi mumkin. Statik rejimlarda X, Z, F tashqi ta'sirlar 7 www.ziyouz.com kutubxonasi vaqtga bog'liq boMmagan o‘zgarmas kattaliklar bo‘ladi va obyekt boshqariladigan ta’sirlami bu ta’sirlarga bog‘liqligi Y = Y {X, Z, F} ifoda bilan tavsiflanadi. Agar sistemani chiziqli differensial tenglamalar sistemasi bilan tavsiflash mumkin bo‘lsa, u holda obyekt chiziqli deyiladi. Obyekt nochiziqli differensial tenglamalar sistemasi bilan tavsiflansa, u nochiziqli (chiziqli emas) bo‘ladi. Avtomatik boshqarish va rostlash nazariyasida boshqariladigan kattalikning (Y) boshqaruvchi ta'sirga (X) bogMiqlik grafigi katta ahamiyatga ega va bu bog'liqlik boshqarishning statik xarakteristikasi deyiladi. Har qanday toydiruvchi ta'sir X va Y orasidagi bu fiinksional bogManishni o‘zgartirishga harakat qiladi. Boshqarish xarakteristikasi y, =y,(xk) monoton o‘suvchi, monoton kamayuvchi va ekstremal boMishi mumkin. 1.2 - rasmda bunga misollar keltirilgan. Agar Qy, dxt ifodasi o‘z ishorasini o‘zgartirmasa, boshqarish xarakteristikalari monoton o‘suvchi yoki monoton kamayuvchi boMadi (1.2,a,b - rasm). Boshqaruv kattaligining bir nechta va odatda optimal xk = xkop: qiymatlarida boshqarish xarakteristikasi o‘z ishorasini o‘zgartiradi va ekstremal boMadi (1.2,d — rasm). 1.2-rasm. Sistema barqarorligini tushuntirish: a) monoton o'suvchi; b) monoton kamayuvchi; d) ekstremal fimksiyalar Boshqarish obyekti barqaror, nobarqaror va neytral boMishi mumkin. Agar tashqi ta’sir tugagandan so‘ng obyekt o'zining muvozanat holatiga qaytib kelsa, u barqaror boMadi. Nobarqaror obyektda tashqi ta’sir tugagandan so‘ng boshqariladigan kattalik o'zgarishi davom etadi va obyekt 8 www.ziyouz.com kutubxonasi muvozanat holatiga qaytib kelmaydi. Neytral obyektlarda esa tashqi ta’sir tugagandan so‘ng dastlabkidan farqli va qo‘yiIgan ta'sirga bog‘liq bo‘lgan yangi muvozanat holati yuzaga keladi. Barqarorlikni tushuntirish maqsadida turli holatdagi sharlami ko‘rib chiqamiz. lJ-rasm . Birinchi holda (1.3,a - rasm) chuqurda joylashgan shar biron tashqi ta'sir orqali qo‘zg‘atilsa, u doim dastlabki holatiga qaytib keladi. Demak, bu sistema barqaror bo‘ladi. Ikkinchi holda esa tepalikning yuqori nuqtasiga joylashtirilgan shar (1.3,b - rasm) har qanday kichik ta'sirdan so‘ng dastlabki muvozanat holatiga qaytib kelmaydi. Shuning uchun bu holat nobarqaror sistemaga misol bo'ladi. Neytral sistemaga esa gorizontal tekislikda turgan shar misol bo‘la oladi (1.3,d - rasm). Chunki har qanday tashqi ta'sir ostida shar oldingidan farqli bo‘lgan muvozanat holatlariga (shtrixlangan holat) erishishi mumkin. Bitta obyektning o‘zi ham ishlash rejimiga bog‘liq holda barqaror, nobarqaror va neytral holatlarda bo'lishi mumkin. Masalan, asinxron elektr motori (uning mexanik xarakteristikasini eslang) sirg'alishning qiymati kritik qiymatdan kichik bo‘lganda aylanish chastotasiga nisbatan barqaror bo‘ladi va sirg'alish kritik qiymatidan katta boMganda nobarqaror bo‘ladi. Agar valning burilish burchagini boshqariladigan kattalik sifatida qabul qilsak, u holda motor neytral obyekt bo‘ladi. Oddiy boshqarish obyekti misoli tariqasida gidravlik rezervuami (1.4,a - rasm) ko‘rib chiqamiz. Boshqaruvchi ta’sir x sifatida suvning rezervuarga oqib kirish tezligi Q; boshqariladigan kattalik - rezervuardagi suvning sathi N, toydiruvchi ta’sir esa rezervuardagi suvning sarfi G hisoblanadi [3,4]. 9 www.ziyouz.com kutubxonasi Agar suv sarfi nasos bilan amalga oshirilib, rezervuardagi suvning sathiga bog‘liq bo'lmasa, u holda Q, N, G kattaliklari orasida quyidagicha bog‘liqlik yozilishi mumkin: s ® = Q - o (i.i) bu yerda: 5 - rezervuaming ko‘ndalang kesim yuzasi. l= t X }=^| W W W » W W M M P J5 U.------. . . . X J l . H b) 1.4-rasm. Yuqoridagi (1.1) tenglama obyektning matematik tavsifi deyiladi. Ko‘rib chiqilayotgan obyekt neytral, chunki suvning rezervuarga oqib kirish tezligining (Q) qisqa paytdagi oshishi rezervuardagi suv sathining (N) ko‘tarilishiga, ya'ni sistemaning yangi muvozanat holatiga erishishiga olib keladi. Obyektni boshqarish'xarakteristikasi monotonligini oson tushunib olish mumkin, chunki suvning rezervuarga oqib kirish tezligining (Q) oshishi ^ ifodasining ko‘payishiga olib keladi, natijada obyekt dt xarakteristikasi monoton boMadi. Agar nasosni ventil bilan almashtirsak (1.4,b - rasm) va suv sarfi G va uning rezervuardagi sathi H o‘zaro G = k-H chiziqli bogManish orqali bogMangan deb qabul qilsak, u holda rezervuar tenglamasi quyidagi ko'rinishga ega boMadi: + kH = Q 0 -2) 10 www.ziyouz.com kutubxonasi va u monoton statik boshqarish xarakteristikasiga ega bo‘lgan barqaror obyekt boMadi. Nazorat savollari: 1. Avtomatik boshqarish sistemasi deb nimaga aytiladi? 2. Avtomatik rostlash sistemasi deb nimaga aytiladi? 3. Avtomatik boshqarish obyekti deb nimaga aytiladi? Obyektlarga misollar keltiring. 4. Avtomatik boshqarish obyektlariga boMadigan qanday ta’sirlami bilasiz? 5. Qanday obyekt barqaror deyiladi? 1.2. Avtomatik boshqarish prinsiplari Boshqarish obyektini bilgan holda avtomatik boshqarish sistemasini qurish uchun biz qanday maqsadda va qanday usullar bilan obyektni boshqarish, boshqarish sistemasi oldida qo'yilgan masalalami bilishimiz zarur. Avtomatik boshqarish sistemalari tomonidan hal qilinadigan masalalami quyidagicha guruhlarga bo‘lish mumkin [1 - 7]: 1. Stabilizatsiya masalasi. Bu holda obyektni xarakterlovchi u yoki bu kattaliklami berilgan aniqlikda ushlab turish zarur. 2. Dasturiy boshqarish. Bu holda boshqariladigan kattalikning o‘zgarish qonuni oldindan ma'Ium va boshqarish sistemasi operatori tomonidan beriladi. 3. 0 ‘zgarish qonuniyati oldindan ma’lum bo‘lgan kattalik o'zgarishini kuzatish. Bu holda boshqariladigan kattalik berilgan aniqlik bilan o‘lchanadigan kattalik o‘zgarishlarini aks ettirishi lozim. Bunday boshqarish sistemalari kuzatuvchi sistemalar deyiladi. 4. Mustaqil moslashuvchi sistemalar. 1.2.1. Avtomatik boshqarish sistemalarini qurish prinsiplari Yuqorida aytib o‘tilganidek, har qanday avtomatik boshqarish sistemasi ikkita asosiy qismdan iborat bo‘lib, ular boshqarish obyekti (BO) va boshqarish qurilmasi (BQ) deyiladi (1.5 - rasm). Boshqarish obyektining holati boshqariladigan kattalik yoki sistemaning chiqish kattaligi Y bilan xarakterlanadi. Boshqamvchi qurilma kirishiga Uq ta'sir qo'yiladi va berilgan ta’sir deyiladi. Ushbu 11 www.ziyouz.com kutubxonasi ta'sir chiqish kattaligining talab etilgan qiymati va boshqarish bo‘yicha ko‘zda tutilgan maqsaddan kelib chiqqan holda o‘zgaradi. Buning natijasida BQ chiqishida boshqaruvchi ta’sir X paydo bo‘ladi va BO kirishiga beriladi va shu tariqa boshqarish jarayoni amalga oshiriladi. 1.5-rasm. Boshqarish qurilmasi uchta asosiy qismdan iborat bo‘lib, bular sezgirlik qurilmasi, hisoblash qurilmasi va ijro qurilmalaridir [2]. Sezgirlik qurilmalari sistemaga beriladigan ta'sirlami o‘lchash uchun xizmat qiladi. Hisoblash qurilmasi sezgirlik qurilmasidan olingan axborotlami qayta ishlash asosida boshqarish qurilmasining ishlash algoritmini ishlab chiqadi. Murakkab sistemalarda hisoblash qurilmasi sifatida maxsus kompyuterlar ishlatiladi. Ijro qurilmasi esa hisoblash qurilmasi tomonidan beriladigan signalga mos ravishda boshqarish obyektiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta'simi amalga oshiradi, ya’ni uning holatini o‘zgartiradi. Boshqaruv sistemalari ochiq yoki yopiq bo'lishi mumkin. Ochiq sistemalarda boshqaruvchi ta’sir boshqariladigan kattalik qiymatini hisobga olmasdan faqatgina boshqarish maqsadi, obyekt tavsiflari va ma’lum bo‘lgan tashqi ta’sirlami bilish asosida beriladi. Ochiq sistemalarda boshqarish qurilmasi faqat berilgan ta'simi, toydimvchi ta'simi hamda ikkala signalni bir vaqtning o'zida o'lchashi mumkin. Boshqacha aytganda, ochiq sistemalarda boshqariladigan kattalik (chiqish kattaligi) Y va BQ orasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud bo‘lmaydi. 1.5-rasmda ko‘rsatilgan sxema ochiq avtomatik boshqarish sistemasiga misol bo‘ladi. Yopiq sistemalarda esa boshqamvchi ta'sir signali boshqariladigan kattalik o'zgarishiga bog'liq ravishda shakllantiriladi. Bunday sistemalarda chiqish kattaligi bo‘yicha ma'lumot doimiy ravishda boshqarish qurilmasiga uzatiladi va bu teskari bog'lanish orqali amalga oshiriladi.
Birinchi tipdagi ochiq sistemaga misol tariqasida o'zgarmas tok generatori kuchlanishini dasturli boshqarish sistemasini ko‘rsatish mumkin (1.6 — rasm). Bu yerda generator boshqarish obyekti bo‘lib, u qo‘shimcha motor yordamida harakatga keltiriladi. Obyektning chiqish kattaligi - generator kuchlanishi Ug, kirish kattaligi qo‘zg‘atish chulg‘amiga qo'yilgan kuchlanish Uq qiymatiga bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Bu holda qo‘zg‘atish chulg‘ami boshqarish qurilmasi hisoblanadi va qo‘zg‘atish chulg‘amiga qo'yilgan kuchlanish Uq oldindan berilgan dasturga muvofiq o'zgartiriladi. Generator toki yoki yakor zanjiridagi tok I - yuklama tarzidagi toydiruvchi ta’sir (Z), qo‘zg‘atish chulg‘amidagi tok Iq boshqaruvchi ta’sir (X), 1 bo‘lishi mumkin. Agar k = 1 bo‘lsa, toydiruvchi ta'sir Z boshqariladigan kattalikka hech qanday ta'sir ko‘rsatmaydi, ya’ni sistema Z ga nisbatan invariant. Agar k < 1 bo‘lsa, sistema toyK>1 diruvchi ta'simi yetarli bo‘lmagan darajada kompensatsiya qiladi. Uchinchi holatda, ya’ni k > 1 boMgan holda keragidan ortiqcha kompensatsiyalash amalga oshiriladi. 1.10 - rasmda kuchaytirish koeffitsiyentining 3 ta holatiga mos keluvchi generator kuchlanishining I tokka bogMiq ravishda o'zgarish grafiklari keltirilgan. Bu grafiklardan invariantlik, toydiruvchi ta'simi yetarli va etarli boMmagan darajada kompensatsiya qilish hollarini ajratib olish mumkin. Ushbu sistemaning afzalliklari shundan iboratki, uni qoMlash orqali bitta yoki bir nechta toydimvchi ta’sirlaming sistema aniqligiga ta'sirini kamaytirish yoki yo‘qotish mumkin. Shu bilan birga obyektning 1.10-rasm. 15 www.ziyouz.com kutubxonasi matematik tavsifi boiishi shartligi va sistemaning aniqligi uning o‘zi ishlab chiqaradigan ta’sirlardan tashqari barcha toydiruvchi ta’sirlarga bogiiqligi uning kamchiliklari sirasiga kiradi. 1.2.4. Og‘ish prinsipi (yopiq sistemalar) Yopiq sistemalarda boshqarish qurilmasi kirishiga berilgan ta’sir Uo va chiqish kattaligi u bo‘yicha ta'sirlar beriladi (1.11-rasm). Bu sistema teskari bogManishga ega bo‘lib, u £=y0 - y farq asosida ishlaydi. Bu prinsip og'ishprinsipi deyiladi. E BQ X BO \ f 1.11-rasm. 16 www.ziyouz.com kutubxonasi 1.12-rasmda o'zgarmas tok generatori kuchlanishini stabil ushlab turishga mo'Ijallangan, og'ish prinsipi asosida ishlovchi yopiq sistema ko‘rsatilgan. Chiqish kattaligi Ug bo'yicha signal p-Ug kuchlanish bo‘lgichdan olinadi va berilgan kuchlanish Uber bilan taqqoslanib, boshqarish kuchlanishi Ub ko'rinishida K kuchaytirgichga uzatiladi. Kuchaytirgich chiqishidagi kuchlanish Uq orqali generator kuchlanishi boshqariladi. Og‘ish kattaligi % sistemaning kuchaytirish koeffitsiyentiga bog‘liq va astatik sistema muvozanat rejimida bo'lganda bu kattalik nolga teng bo‘ladi. Sistemada chiqish kattaligi (boshqariladigan kattalik) doimiy nazorat qilib turiladi va barcha toydiruvchi ta'sirlar bartaraf qilinadi. (3 koeffitsiyenti kuchlanish boigichga ulangan qarshiliklar nisbati sifatida topiladi. Og‘ish prinsipi avtomatik boshqarish nazariyasida eng ko‘p ishlatiladigan prinsipdir. Hozirgi paytda deyarli barcha avtomatik boshqarish sistemalari yopiq hisoblanadi. Ochiq va yopiq sistemalami o‘zaro taqqoslash maqsadida generator AUyopiq ochiq holdagiga qaraganda (AUochiq) ancha kichik va bu yopiq sistemaning afzalligidan dalolat beradi. Umumiy holda yopiq sistemalar quyidagi afzalliklarga ega: • sistema elementlari matematik tavsifiga o‘ta yuqori aniqlik talab qilinmaydi; • sistema barcha toydiruvchi ta’sirlarga nisbatan sezgir. Sistemaning kamchiligi katta bo‘lmagan og‘ishni mavjudligi bilan bog‘liqdir. kuchlanishini doimiy ushlab turish bo'yicha ishlovchi ochiq va yopiq avtomatik boshqarish sistemalarida yuzaga keluvchi kuchlanish tushuvlarini (AUochjq va AUy0pjq) ko‘rib chiqamiz. 0 I 1.13 - rasmdagi grafiklardan ko‘rinadiki, 1.13-rasm. sistema yopiq bo‘lgan holdagi kuchlanish tushuvi 17 www.ziyouz.com kutubxonasi 1.2.5. Kombinatsiyalashgan boshqarish sistemalari Bu sistemada og‘ish va toydiruvchi ta’simi kompensatsiya qilish prinsiplari mujassamlashtirilgan bo'lib, shuning uchun stabilizatsiya qilish yoki dasturli boshqarishda yuqori aniqlikka erishilishi mumkin. BQ I BO 1.14-rasm. 1.2.6. Funksional va struktura sxemaiari Boshqarish sistemalarini tasvirlashda funksional va stmktura prinsiplaridan foydalaniladi va mos ravishda qurilgan sxemalar funksional va struktura sxemalari deyiladi. Sistemaning har bitta elementiga bitta aniq zveno (bo‘g‘in) mos keladigan sxema funksional sxema deyiladi. Bu sxemada elementlar o‘zlarining vazifalari, tiplari va bajaradigan funksiyalariga qarab farqlanadi. Struktura sxemasida esa signalni o'zgartirish bo'yicha har bitta matematik operatsiyaga aniq bir zveno mos keladi. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan barcha obyektlar 1.1. a-rasmda ko'rsatilgan funksional sxemalar ko‘rinishida tasvirlanishi mumkin. Bu holda X, Z, F tashqi ta'sirlar va chiqish kattaligi (boshqariladigan kattalik) Y bitta strelka orqali tasvirlanishi mumkin. Struktura sxemalarda yig‘uvchi tugun (summator) to'rtta sektorga bo‘lingan doira ko‘rinishida ko‘rsatiladi. Agar sektorga kirayotgan signal musbat ishoraga ega bo‘lsa, u bo'yalmaydi, manfiy ishorali signal kirayotgan sektor esa bo‘yaladi. Struktura sxemalariga misollar 1.15-rasmda keltirilgan. 18 www.ziyouz.com kutubxonasi 1.15-rasm. a) chiqishda nasosga bo‘Igan rezervuar; b) chiqishda ventil boMgan rezervuar. Bu struktura sxemalari 1.14 - rasmda keltirilgan va chiqishida nasos o'matilgan yoki faqat oddiy ventil bo‘lgan rezervuarlarga mos keladi. Deyarli barcha avtomatik boshqarish sistemasi yoki avtomatik rostlash sistemasini (ARS) quyidagi kattalashtirilgan fiinksional blok sxema ko'rinishida ko'rsatish mumkin (1.16 — rasm). 1.16-rasm. 1 - rostlash obyekti; 2 - o'Ichash qurilmasi - datchik (uzluksiz yoki disknet ishlovchi); 3 - berilgan qiymatni o'matish qurilmasi; 4 - taqqoslash tuguni (analog yoki raqamli tipdagi); 5 - ku-chaytirgich (uzluksiz va diskret ishlovchi); 6 — ijro qurilmasi; 7 - korrektsiyalash qurilmasi. Avtomatik boshqarish nazariyasida yechiladigan masalaga qarab fiinksional yoki struktura sxemasi tuziladi. Avtomatlashtirilgan ish joyi (AIJ) o`z ishi joyida joylashgan mutaxassisning axborot va hisoblashga ehtiyojlarini ta’minlovchi apparat hamda dasturiy vositalar majmuidir AIJ muxitidagi mutaxassisdan amaliy va tizimiy dasturlash bo`yicha maxsus bilimlar talab kilinmaydi. Undan urganilayotgan xodisaning ashyoli sohasidagi muljal ola bilish talab etiladi.
EHM foydalanuvchilarining bevosita ish joylariga yakinlashtirish mutaxassislar akliy mehnatini avtomatlashtirish shakllaridan biridir. Bu narsa odam bilan mashinaning o`zaro munosabatidagi ruxiy tusikka barham beradi.
1.Avtomatlashtirilgan ish joyining ahamiyati, uning holati va ularni rivojlantirish istiqbollari.
Xo`jalik yuritish mexanizmini takomillashtirish, yangi samarali va ildam to`zilmalarni izlash, boshqaruvning hozirgi zamon usullaridan foydalanish so`ngi yillarda matlubot kooperatsiyasi faoliyati uchun xos bo`lib qolmoqda. Bu jarayonlar bozor iqtisodiyotiga o`tish munosabati bilan yangi mazmun kasb etadi.
Bunda boshqaruv faoliyatida hisoblash texnikasi vositalaridan foydalanishiga muhim ahamiyat berilmoqda. Avtomatlashtirilgan ish joylari yaratish boshqaruv vazifalarini avtomatlashtirish uchun elektron hisoblash mashinalaridan foydalanishining.Bu bobda matlubot kooperatsiyasi tizimidagi mutaxassislar avtomatlashtirilgan ish joyini rivojlanshtirish, tashkiliy va texnik jihatdan ta’minlashning holati hamda istiqbollari ko`rib chiqiladi, buxgalter avtomatlashtirilgan ish joyini axborot bilan ta’minlash tavsiflanadi, matlubot kooperatsiyasi tashkilotlari va korxonalaridagi buxgalterning tovar ishlari (operatsiyalari) hamda buxgalteriya hisobining boshqa uchastkalari yo`zasidan buxgalteriya bo`yicha avtomatlashtirilgan ish joyi tadqiq etiladi. Avtomatlashtirilgan ish joylar yaratishda erishilgan so`ngi yutuqlardan foydalanish istiqbolli yo`nalishdir. Hozirgi vaqtda matlubot kooperatsiyasidagi boshqaruvning turli darajalarida boshqaruv vazifalarni avtomatlashtirish darajasi turlichadir.
Chunonchi, respublika kasaba uyushmalari darajasida boshqaruv vazifalari o`rtaga 53 fond, viloyat kasaba uyushmalari jamiyatlarida -8,7 fond, ulgurji bazalarda-10,2 fond, matlubot jamiyatlarida - 2,3 fond avtomatlashtirilgan. Umumiy matlubot kooperatsiyasida axborotning taxminan 6 fondi avtomatlashtirilgan tarzda ishlanmoqda.
O`zbekiston matlubot uyushmasida axborotni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish va ishlatish masalalari bilan Bosh hisoblash arkazi (BXM) shug`ullanmoqda.
Hozirgi vaqtda 20ta ulgurji bazada, 42ta chakana savdo korxonasi va matlubot jamiyatida, 7ta umumiy ovqatlanish korxonasida axborot avtomatlashtirilgan tarzda ishlanmoqda. Ulgurji bazalarda mutaxassislarning 129ta avtomatlashtirilgan ish joylari ishlab turibdi. Kelajakda axborotni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimlarini joriy etish ko`lamlarini kengaytirish, shuningdek ishlab turganlari samaradorligini oshirish ko`zda tutilmoqda. Xozir avtomatlashtirilgan tizimlar Toshkent, Samarkand,
Buxoro, Andijon va Fargona viloyatlarida ishlab turgan bo`lsa, 2000 yilgacha o`lga mumkin. Buning ustiga matlubot xajmi kichiq bo`lib, hozirgi EHMlar atlashtirilgan tarzda ishlash va saqlash uchun
avtomatlashtirilgangan ish joylari. Davrda bunday tizimlarni O`zbekistonning barcha viloyatlarida va
Qoraqalpog`iston Respublikasida yaratish muljallanmokda. Bunda axborotni ishlash texnologiyasi sohasidagi AIJlar e’tiborga olinadi.
2. Mutaxassislarni avtomatlashtirilgan ish joylari bilan tashkiliy va texnikaviy jihatdan ta’minlanishi.
O`zbekiston mutaxassislari AIJlari ham shaxsiy EHMlar yaratilgan ES- 1022 xilidagi universal EHMlar yordamida ulgurji bazalar respublika uyushmasi ma’lumotlarini ishlash avtomatlashtirilgan. Bu EHMlar tarkibida ES-7990 displey majmui ishlatilmoqda, boshqarish qurilmasiga 32 tagacha terminalni ulash
mumkin. Terminlar sifatida ES-7927 xilidagi displeydan va klaviatura bilan taminlangan ES-7934 yoki ES-7936 xilidagi faol ATsPlardan foydalaniladi. O`zbekiston matlubot uyushmasining bosh hisoblash markazi asosan axborotni ishlashni avtomatlashtirish loyihalarini universal EHMlar negizida ko`paytiradi. Bizningcha, hozirgi vaqtda EHMlar negizida avtomatlashtirilgan tizimlar yaratishni jadallashtirish zarur.
Ular asosida hisoblash shaxobchasini ham yaratish jamiyatlari darajasida ishlayotgan axborot
quvvati bu axborotni avtomatikligidadur. Shaxsiy EHMlarning axborot uzatish vositalari vaqtning muayyan ko`lamida turli AIJlar o`rtasida ma’lumotlar ayirboshlashni ta’minlaydi. AIJ ulgurji korxonaga ishlashning yangi shakllariga o`tish, axborotni soddalashtirish, qog`ozdan qutulish imkonini beradi, chunki etkazib beruvchilar va haridorlarni biriktirishni rejalashtirish, etkazib beruvchilarga tovarlar uchun assortiment kesimida buyurtmalar tuzish, tranzit va ombor oborotining nisbatini belgilash, tovar zaxiralari me’yorlarini qulay holga keltirish mumkin bo`ladi. Bundan tashqari tovarlarni saqlash bo`yicha harajatlar va yo`qotishlarning kamayishi, aylanma mablag`lar aylanuvchanligining jadallashuvi, tovar aylanishi o`sish suratlarining ortib borishini hisobga olish va nazorat qilish usullarining takomillashuvi, bir xillangan hujjatlashtirishni qo`llash ta’minlanadi.
3. O`zbekiston ulgurji bazalaridagi mutaxassislarning O`zbekistondagi mutaxassislar AIJlari ulgurji savdo korxonalarida keng tarkalgan. Tovarshunos sotuvchilar, buxgalterlar, reja rejalashtiruvchi iqtisodchilar
va baholar bo`yicha iqtisodchilar singari mutaxassislar o`z vazifalarni displeylarda bajaradilar.
Barcha AIJlar yagona ichki axborot bazasidan foydalanishi tufayli buxgalter AIJlarini o`rganish uchun boshqa mutaxassislar AIJlari to`g`risida tushunchaga ega bo`lishi kerak. Binobarin, avval tovarshunos-sotuvchi, baholar bo`yich "Tovarlar jo`natishga tovar kuzati jo`natilganiga shaxsiy omborining
yurtma fakturalari (sut ikki hujjat jo`natma savdosining Toshkent Respublika jo`natmasida).
olishda TNBR tranzaktsiyasi bajarilgandan qaydonlariga shaxslar hisobotlarini tuzish» vazifasi TNBN hal etiladi.
MAVZU: AXBOROTNI MUHOFAZAQILISHNING DAVLAT TIZIMI
Himoyalash texnologiyasi personali tashkilotning kimmatli axborotlarini ximoyalash qoidalariga rioya qilishga undovchi boshqarish va cheklash xarakteriga ega bo‘lgan chora-tadbirlarni uz ichiga oladi. Tashkiliy ximoyalash elementi boshqa barcha elementlarni yagona tizimga boglovchi omil bo‘lib xisoblanadi. Ko‘pchilik mutaxassislarning fikricha, axborotlarni ximoyalash tizimlari tarkibida tashkiliy himoyalash 50—60 % ni tashkil qiladi. Bu hol ko‘p omillarga bog‘liq, jumladan, axborotlarni tashkiliy himoyalashning asosiy tomoni amalda ximoyalashning printsipi va usullarini bajaruvchi personalini tanlash, joylashtirish va o‘rgatish xisoblanadi. Axborotlarni himoyalashning tashkiliy chora-tadbirlari tashkilot xavfsizligi xizmatining me’yoriy uslubiy xujjatlarida uz aksini topadi. Shu munosabat bilan ko‘p hollarda yuqorida ko‘rilgan tizim elementlarining yagona nomi — axborotni tashkiliy-huquqiy
ximoyalash elementini ishlatadilar. Axborotlarni muxandis-texnik ximoyalash elementi - texnik vositalar kompleksi yordamida hudud, bino va qurilmalarni qo‘riklashni tashkil qilish hamda texnik tekshirish vositalariga qarshi sust va faol kurash uchun muljallangan. Texnik ximoyalash vositalarining narxi baland bulsada, axborot tizimini ximoyalashda bu element muhim ahamiyatga ega. Axborotni himoyalashning dasturiy-matematik elementi kompyuter, lokal tarmoq va turli axborot tizimlarida qayta ishlanadigan va saklanadigan kimmatli axborotlarni ximoyalash uchun muljallangan.


Shuning uchun «Kompyuter tizimlari va tarmoqlarida axborotni himoyalash» kursini o‘qitishdan maqsad:

1. Axborotlarni uzatishda xavfsizlikni ta’minlashga qo‘yiladigan talablarni bevosita quyidagi atamalardan aniqlash mumkin: konfidentsiallik, autentifikatsiya, yaxlitlikni saqlash, yolg‘onning mumkin emasligi, foydalanuvchanlik, foydalanuvchanlikni boshqarish.

   
   

2. Ko‘p xollarda yaratuvchi e’tiboridan chetda qolgan himoya sistemasining kamchiliklarini aniqlash maqsadida muammoga qarshi tomonning nuqtai nazaridan qarash lozim. Boshqacha aytganda, himoyaning u yoki bu mexanizmi yoki algoritmini yaratishda mumkin bo‘lgan qarshi choralarni ham ko‘rish lozim.

   
   

3. Himoya vositalaridan barcha qarshi choralar majmuasini xisobga olgan xolda foydalanish lozim.

   
   

4. Xavfsizlikni ta’minlash choralari sistemasi yaratilganidan so‘ng bu choralarni qachon va qaerda qo‘llash masalasini yechish lozim. Bu fizikaviy joy (ma’lum himoya vositasini qo‘llash uchun tarmoq nuqtasini tanlash) yoki xavfsizlikni ta’minlovchi mantiqiy zanjirdagi joy (masalan, informatsiya uzatuvchi protokol satxi yoki satxlarini tanlash) bo‘lishi mumkin.

   
   

5. Himoya vositalari, odatda, ma’lum algoritm va protokoldan farqlanadi. Ularga binoan barcha himoyadan manfaatdor informatsiyasining qandaydir qismi maxfiy bo‘lib qolishi shart (masalan, shifr kaliti ko‘rinishida). Bu esa, o‘z navbatida, bunday maxfiy informatsiyani yaratish, taqsimlash va himoyalash metodlarini ishlab chiqish zaruriyatini tug‘diradi. Ma’lumki internet tarmoqlararo informatsiya almashinuvini ta’minlavchi magistiraldir. Uning yordamida dunyo bilimlar manba’iga kirish, qisqa vaqt ichida ko‘plab ma’lumotlar yig‘ish ishlab chiqarishning va uning texnik vositalarini masofadan turib boshqarish mumkin. Shu bilan bir qatorda internetning ushbu imkoniyatlaridan foydalanib turmoqdagi begona kompyuterlarni boshqarish ularning ma’lumotlar bazasiga kirish, nusxa ko‘chirish g‘arazli maqsadda turli xil viruslar tarqatish kabi noqonuniy ishlarni amalga oshirsh mumkin. Internetda mavjud bo‘lgan ushbu xavf, informatsion xavfsizlik muammolari bevosita tarmoqlarning xususiyatlaridan kelib chiqadi.

   
   

Bizning oldingi paragraflarda qayd etib o‘tganimizdek ixtiyoriy tarmoq xizmatini o‘zaro kelishilgan qoida (protokol) asosida ishlovchi juftlik «Server» va «Mijoz» dastur ta’minoti bajaradi. Ushbu protokollar miqyosida ham «Server», ham «Mijoz» dasturlari ruxsat etilgan amallarini (operatsiya) bajarish vositalariga ega. Masalan, NTTR protokoldagi formatlash komandalari Web sahifalarida joylashtirilgan tovush, vidio animatsiyalar va har xil aktiv ob’ektlar ko‘rinishidagi mikrodasturlar. Xuddi shunday ruxsat etilgan operatsiyalar, aktiv ob’ektlardan foydalanib internetda ba’zi bir noqonuniy harakatlarni oshirish tarmoqdagi kompyuterlarga va ma’lumotlar ba’zasiga kirish hamda ularga tahdid solish mumkin bo‘ladi.
MAVZU: SHAPE EDIT VA CROP USKUNALAR TO`PLAMLARI YORDAMIDA KONTURLAR BILAN ISHLASH
Shape tweening juda kuchli elementlardan. Bu asbobdan to’gri foydalanishni
ugranamiz. 1 qadam. Yangi “spektakl”("спектакль"(movie)) yarating. File ->new yoki Ctrl+N yordamida 2 qadam. To’gridan to’gri stseanaga obyektlarni soling ( bu amalni Movie clip yoki Graphics yaratib bulib belgilarni kutubhonadan movie ko’chrib qo’yishni unitmang) Hoqlagan narsangizni soling, morfing uchun quyidagi lar ham bo’ladi:
• Flash asboblaridan hoqlagan narsani soling.
• bmp, giff, jpeg kengaytgichli fayllarni import qiling. (agarda shuday
qilmoqchi blsangiz Break apart - modify ->break apart yoki ctrl +B bosishni
unitmang) yoki trace bitmap (modify->trace bitmap) bajaring. Bunday qilishi
maslahat qilmagan bular edim sababi katta bulib ketadi.
• Fleshni import qilingan belgilari.
• Albatta Flashdagi matn yoki shriftni foydalanig.
3 qadam.Oxirgi kadrni yarating,u bosh bo’lishi kerak. (kursorni, masalan, 10(
20, 30, 100) kadrlarga suring, sichqonchani ong tomoni bosiladi va "insert blank
keyframe" (bosh kadr qo’yish) bosiladi. Yoki hoqlagan freymga sichqoncha bilan
chertiladi va F7 tugmasi bosiladi.Keyin (kursor oxirgi freymda turadi) boshqa rasmni yarating yoki gif, jpeg , bmp faylaridan import qiling (oxirida (trace bitmap)bajarish esdan chiqmasin).Birinchi kadrda rasm bilan matnlarni birgalikda qo’yish ham imkoniyatlari mavjud. Fahat shuni esda tutish kerkaki birinchi va oxirgi kardlarda guruhlangan rasmlar, belgilar bo’lmasligi kerak agarda guruhlangan belgilar bo’lsa Break apart ni bajaring.
4 qadam . Yana bir marta guruhlar ajratilganligini tekshiring – bu quyidagicha
bajariladi. Rasmga sichqoncha bilan cherting –agarda uning atrofida kvadrat paydo
bo’lsa если belgini uzi hech ajratilmasa – tezlik bilan ctrl+b tugmalarini bosing. Agarda rasmlar birinchi va oxirgi kadrlarda “qara rangli” bulib ko’rinsa u holda hammasi joyida. 5 qadam . Birinchi kadrga ekki marta sichqoncha bilan cherting (yoki sichqionchani ong tomoni – properties yordamida bajaring). 6 qadam . Tweening ni tanlang. Menuchdan "Shape tweening" bajaring. 7 qadam . Distributive optsyasi doyra shaklidagi rasmlarga qul keladi. Angularni esa burchaklari, egilishlari ko’p bo’lgan rasmlar ushun qullaniladi. Oxirida plaу (Ctrl-Enter) tugmasini bosing.
Maxsus shakllar - Custom Shape (proizvolnaya figura) - [U] - xar xil tayёr shakllar chizish. Xususiyatlar satridagi Shape soxasi ёrdamida kerakli shaklni tanlashimiz mumkin.
Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi: