Zamonaviy insonni tarbiyalashda fan bilan bir qatorda san’at ham muhim o‘rin tutadi

Ob'ekt- musiqa darsi.
Element- musiqa darsining kompozitsiyasi.
Vazifalar:1) Ushbu mavzu bo'yicha uslubiy adabiyotlarni o'rganish.
2) Musiqa turlari va janrlarining xususiyatlarini aniqlang;
3) Musiqa darsining tuzilishi va kompozitsiyasini tashkil etuvchi elementlarni o‘rganish;
4) Musiqa darsi kompozitsiyasini tuzishda o‘qituvchi nimaga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishi kerakligini aniqlang;
5) Ushbu mavzu bo'yicha materialni tahlil qiling va xulosalar chiqaring va keyingi ishda ularga amal qiling.

1-bob

1.1 Musiqa darsi kompozitsiyasiga kiritilgan elementlar


Har bir maktab darsida ta'lim jarayonida o'z shaklini saqlab qolish imkonini beruvchi yordamchi elementlar mavjud. Maktab darsining pedagogik tarkibida uning tashqi va ichki aloqalari uchun mas'ul bo'lgan asosiy elementlarni ajratib ko'rsatish mumkin. Tashqi aloqalar uchun mas'ul bo'lgan elementlar bir-biriga bog'liq holda darslarni tashkil qilish imkonini beradi. Ichki munosabatlar uchun mas'ul bo'lgan elementlar muayyan dars jarayonini tartibga soladi. Yaxlit pedagogik kompozitsiya uning barcha tarkibiy elementlarining birligini ifodalaydi. Agar uni qurishda biron bir element hisobga olinmasa, darsning tarkibi ishlamasligi mumkin.
Tashqi aloqalar darslarni ma'lum bir tur, janr va turga mansubligi nuqtai nazaridan tavsiflaydi. Ushbu munosabatlar muammolarni hal qilish bilan bog'liq bo'lgan bir qator holatlarga bog'liq:
• umumiy dars tizimida alohida darsning o‘rni qanday?
• muayyan dars uchun qaysi mavzu mazmuni tanlanadi?
• darsda o‘quvchilarning faolligi qanday shaklda tashkil etilgan?
Darslarning har biri o'quv jarayonida o'ziga xos o'ringa ega bo'lib, uni didaktik maqsadiga muvofiq aniqlash mumkin. Shunday qilib, darsning maqsadi yangi materialni ishlab chiqish yoki uni keyinchalik mustahkamlash, umumlashtirish bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Darsni didaktik maqsadiga ko‘ra aniqlash uchun “dars turi” tushunchasidan foydalaniladi. Dars turini aniqlash ularning o'quv jarayonida bir-biri bilan munosabatlarini tartibga solishga imkon beruvchi shartlardan biridir.
Darsdagi o'quv materiali turli yo'llar bilan tashkil etilishi, mavzuni ochish atrofida guruhlanishi, ijro mahoratini shakllantirish bilan bog'liq, boshqa o'quv fanlari mazmuni bilan bog'liqligi asosida tuzilishi mumkin. Bu shartlar dars shaklining ham, uning ichki mazmunining ham konstruktiv xususiyatlarini belgilaydi. Darsni unda ustun bo'lgan mavzu mazmuni bo'yicha aniqlash uchun biz "dars janri" tushunchasidan foydalanishni taklif qilamiz.
Darslar o`quvchilar faoliyatini tashkil etish shakllari bo`yicha ham bir-biri bilan bog`liq holda farqlanadi. Ba'zilar ko'proq jamoaviy yoki frontal shakllarni, boshqalari esa jamoaviy va individual shakllarning kombinatsiyasini ta'minlaydi. Darslarni o`quvchilar faoliyatini tashkil etish shakllariga ko`ra tashkil qilish uchun ularni ma`lum bir turga mansublik tomondan ko`rib chiqish kerak.
Shunday qilib, darsning “turi”, “janri”, “turi” tushunchalari maktab darslarini bir-biriga bog’lab tashkil etish, ularni ma’lum bir tizimda qurish, maktabda tashkil etilgan boshqa musiqa darslaridan farqlash imkonini beradi.
Har bir dars nafaqat uning tashqi aloqalarini hisobga olgan holda, balki uning ichki elementlari nisbatini ham hisobga olgan holda tuzilishi kerak. Darsni uning strukturaviy xususiyatlarini hisobga olgan holda o'z ichida tashkil qilish mumkin.
Darsning kompozitsion tuzilishini uning tashqi va ichki munosabatlari nuqtai nazaridan ko'rib chiqing.

1.2 Musiqa darsini qurish

Darsning tuzilishi deganda muayyan darsning asosiy tarkibiy qismlarining didaktik shartli ichki o‘zaro bog‘lanishi, ularning maqsadli tartiblanishi, alohida bosqichlar ketma-ketligi va ularning o‘zaro ta’siri tushuniladi.
Darsning tuzilishi, M. I. Maxmutov ta'kidlaydi, foydali tashkiliy bilim, retsept, me'yoriy nazariya sifatida tushuniladi va qabul qilinadi.
Darsning tuzilishi quyidagilarga asoslanib belgilanadi:
• o‘quv jarayonining qonuniyatlari (ta’lim va ta’lim o‘rtasidagi munosabat; o‘qituvchi va talabaning o‘zaro hamkorligi va ta’lim natijalari o‘rtasidagi munosabat; o‘quv materialini o‘zlashtirishning mustahkamligi o‘tganlarning muntazam ravishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri va kechiktirilgan takrorlanishiga bog‘liq); o'rganilgan, uni ilgari o'rganilgan materialga kiritish to'g'risida);
• o‘quv jarayonining mantiqiyligi;
• assimilyatsiya jarayonining qonuniyatlari.
Zamonaviy musiqa darsida bir nechta tuzilmalarni ajratish mumkin: didaktik (asosiy) tuzilma, mantiqiy-psixologik, motivatsion va uslubiy tuzilmalar.
Didaktik tuzilma uch bosqichdan iborat:
• o'zlashtirilgan bilim va harakat usullarini dolzarblashtirish;
• yangi bilim va harakat usullarini shakllantirish;
• bilimlarni qo'llash.
Darsning aniqroq bosqichlarini uning umumiy didaktik strukturasining tarkibiy qismlarining parchalanishi natijasida ko'rib chiqish mumkin (1-jadval).


Jadval raqami 1. -darsning didaktik strukturasining elementlari

Bosqich	Didaktik vazifa	Muammoni hal qilishning haqiqiy natijasi ko'rsatkichi
Darsning boshlanishini tashkil etish	Talabalarni sinf ishiga tayyorlash	Sinf va jihozlarning to'liq tayyorligi, o'quvchilarni ish ritmiga tez kiritish
Uy vazifasini tekshirish	Barcha talabalar tomonidan bajarilgan uy vazifalarining to'g'riligi va hajmini belgilash	Vazifaning to'g'riligini aniqlash va bo'shliqlarni tuzatish uchun nazorat, o'z-o'zini nazorat qilish va o'zaro nazoratning optimal kombinatsiyasi
Darsning asosiy bosqichiga tayyorgarlik	Talabalar tomonidan o'quv va kognitiv faoliyat maqsadini rag'batlantirish va qabul qilishni ta'minlash, asosiy bilim va ko'nikmalarni yangilash.	Talabalarning asosiy bilimlarga asoslangan faol o'quv va kognitiv faoliyatga tayyorligi
Yangi bilimlarni va harakat usullarini o'zlashtirish	O'rganilayotgan ob'ektdagi bilim va harakat usullari, aloqalar va munosabatlarni idrok etish, tushunish va birlamchi esda saqlashni ta'minlash.	Talabalarning o'rganish ob'ekti bilan faol harakatlari; bilim olish va harakat usullarini o'zlashtirishda mustaqillikdan maksimal darajada foydalanish
Tushunishni dastlabki tekshirish	Yangi o'quv materialini o'zlashtirishning to'g'riligi va xabardorligini o'rnatish, kamchiliklar va noto'g'ri tushunchalarni aniqlash va ularni tuzatish	Olingan bilimlarning mohiyatini va reproduktiv darajadagi harakat usullarini o'zlashtirish. Talabalar o'rtasida odatiy xatolar va noto'g'ri tushunchalarni bartaraf etish
Bilim va harakat usullarini mustahkamlash	O'zgargan vaziyatda qo'llash darajasida yangi bilim va harakat usullarini o'zlashtirishni ta'minlash	Tanish va o'zgargan vaziyatda bilimlarni qo'llashni talab qiladigan vazifalarni mustaqil ravishda bajarish
Bosqich	Didaktik vazifa	Muammoni hal qilishning haqiqiy natijasi ko'rsatkichi
Bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirish	Mavzu, kurs, dunyoqarash g'oyalarini tanlash bo'yicha etakchi bilimlarning yaxlit tizimini shakllantirish	Talabalarning qismlarni bir butunga kiritish, tasniflash va tizimlashtirish, fan ichidagi va kurslararo aloqalarni aniqlashdagi faol ishlab chiqarish faoliyati.
Bilimlarni nazorat qilish va o'z-o'zini tekshirish	Bilim va harakat usullarini o'zlashtirish sifati va darajasini aniqlash, ularni tuzatishni ta'minlash	Barcha talabalar tomonidan rejalashtirilgan ta'lim natijalariga erishish haqida ishonchli ma'lumot olish
Darsni yakunlash	Maqsadga erishish muvaffaqiyatini tahlil qilish va baholash	Talabaning o'zini o'zi baholashining o'qituvchi bahosining etarliligi. Talabalarni o'rganishning haqiqiy natijalari haqida bilish
Uy vazifasi haqida ma'lumot, uning bajarilishi bo'yicha brifing	Uy vazifasini bajarish maqsadi, mazmuni va usullarini tushunishni ta'minlash. Tegishli yozuvlarni tekshirish	Barcha o'quvchilarning hozirgi rivojlanish darajasiga muvofiq uy vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishlari uchun zarur va etarli shart-sharoitlarni yaratish.

Ta'lim jarayonining umumiy talablarini buzmaslik uchun o'qituvchiga didaktik tuzilma qoidalarini bilish kerak. Bu maktabda ishlaydigan barcha o'qituvchilar uchun umumiy retsept bo'lib xizmat qiladi. Ammo uning bosqichlari dars qurish uchun shablonga aylanmasligi kerak.
Talabalarning o'quv faoliyatini tashkil etish darsning mantiqiy va psixologik tuzilishi bilan tartibga solinadi. Bunday tuzilmani qurish modeli axborotni assimilyatsiya qilish jarayonidir. Psixologlarning ta'kidlashicha, bu jarayon doimo fakt, hodisa, hodisa, qoida va hokazolarni idrok etish va anglashdan boshlanadi.Keyin aqliy operatsiyalarni ajratib olish, taqqoslash, taqqoslash, o'xshatish, tahlil qilish, sintez qilish yangi bilimlarning mohiyatini tushunish va tushunishga olib keladi. . Keyinchalik alohida faktlar, belgilar, kuzatish ma'lumotlarini umumlashtirish keladi, bu esa o'rganilgan narsalarni tizimlashtirishga olib keladi. Bu assimilyatsiya jarayonini tugatadi, go'yo: yangi bilimlar ilgari olingan bilimlar tizimiga kiradi. Darsda bu elementlarni kuzatish mumkin emasligi aniq; ular "mantiqiy ko'z" ga ko'rinadi. M. I. Maxmutov darsning bunday tuzilishini ichki mantiqiy-psixologik deb atadi.
1. Ma'lum bilimlarni takrorlash va idrok etish.
2. Talabalarning ma'lum vaziyatdagi bilimlardan xabardorligi va tushunishi.
3. Yangi bilim va harakat usullarini idrok etish.
4. O`quvchilarning yangilik elementlarini bilishi va tushunishi.
5. Bilim elementlari va harakat usullarini umumlashtirish.
6. Namunaviy vaziyatlarda va o'zgargan sharoitlarda bilim va harakat qilishning yangi usullarini qo'llash
Ushbu elementlarning funktsional o'zaro bog'liqligi va ularning ketma-ketligi assimilyatsiyaning umumiy mantig'i bilan qat'iy belgilanadi; ular o'quvchilarning aqliy faoliyati turlariga - reproduktiv yoki ijodiy ahamiyatga ega emas.
Bolalarni muayyan faoliyatga jalb qilish bilan bog'liq vazifalar motivatsion sohani rivojlantirish bilan bog'liq. Shuning uchun o'qituvchi ta'lim jarayonini o'quvchilar faoliyatining motivatsion asoslariga mos ravishda tuzishi kerak. Ushbu tuzilma darsni tashkil qilishda ustuvor ahamiyatga ega bo'lib, uning asosini musiqiy va ijrochilik shakllari tashkil etadi ("Xor sinfi", "Piano" va boshqalar).
Motivatsion tuzilma quyidagi elementlar bilan ifodalanadi:
1. Talabalar diqqatini tashkil etish va boshqarish.
2. Faoliyatning mazmunini tushuntirish.
3. Motivatsion holatlarni aktuallashtirish.
4. Talabalar bilan birgalikda maqsadni belgilash.
5. Maqsadga erishishda muvaffaqiyat holatlarini ta'minlash.
6. Talabalar o'rtasida ijobiy his-tuyg'ularni va ularning harakatlariga ishonch holatini saqlab qolish.
7. Harakatlar, jarayon va ta’lim natijalarini baholash. Darsning motivatsion tuzilishi o'qituvchi har bir darsda hal qilishi kerak bo'lgan umumlashtirilgan ehtimolli pedagogik vazifalar sifatida ishlaydi. Ushbu tuzilma o'quvchilarning o'quv va kognitiv faoliyatini boshqarishda o'qituvchining faoliyatini tartibga soluvchi hisoblanadi.
Yuqorida keltirilgan darsning tuzilmalari uning barcha tashqi va ichki jarayonlarini qamrab oladi, ular o'qituvchi faoliyati va (bilvosita) talabalar faoliyatini tartibga solish funktsiyalarini bajaradi. Bu tuzilmalar o'rganishning ma'lum qonuniyatlarini maksimal darajada qamrab olishi natijasida darsning umumiy birlashgan strukturasi shakllanadi.
Dastlabki shaklda bu dars tuzilmalari topilmaydi, o'qituvchining amaliy faoliyatida ular fanning o'ziga xos xususiyatlari, u qo'llagan usul va texnologiyalarning xususiyatlari orqali sinadi. Shuning uchun darsning yagona uslubiy tuzilishini berish mumkin emas. Shu bilan birga, musiqa darsining uslubiy strukturasini qurishning nazariy me'yorlari bo'lgan umumiy qonuniyatlarni ajratib ko'rsatish mumkin. Bu naqshlar:
• badiiy dramaturgiyaning xususiyatlari;
• shakldagi qismlarning vazifalari;
• musiqiy va ijrochilik faoliyatining o'ziga xosligi.
Bu qoliplar badiiy ta’lim pedagogikasiga xosdir. Badiiy dramaturgiyaning xususiyatlari D. B. Kabalevskiy (hissiy dramaturgiya printsipi) va L. M. Predtechenskaya (badiiy-pedagogik dramaturgiya tamoyili) tomonidan ishlab chiqilgan tamoyillarda o'z aksini topgan. Badiiy dramaturgiyaning oʻziga xos xususiyati obraz (yoki obrazlar), uni idrok etish, koʻrsatish, oʻzgartirish va hokazolarning rivojlanish mantiqiga asoslanadi. Demak, badiiy dramaturgiyaning o‘zaro bog‘langan oltita elementini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin (4-rasm).
Bu mantiqqa ko`ra darsning mazmuni ochilibgina qolmay, balki uning qurilishi, asosiy qismlari ham ajratib ko`rsatiladi. Ana shunday mantiq asosida qurilgan darsning tuzilishi uning barcha bosqichlaridan o`tishning erkin ijodiy jarayonini, o`qituvchining mualliflik erkinligini nazarda tutadi. Musiqa san'atining mazmunini idrok etishga hissiy empatiya orqali mantiqiy olib borish alohida qiyinchilikdir. Badiiy drama darsning maxsus hissiy uyg'unligi bo'lib, o'zingizni maxsus hissiy holatga tushirishga imkon beradi.

1.3 Musiqa darsining turi

Musiqa darsining turi uning yetakchi didaktik maqsadiga muvofiq belgilanadi. Maqsad faoliyatni tashkil etish, yangi materialni o'rganish, uni mustahkamlash, takrorlash, nazorat qilish, tuzatish bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Biz quyidagi dars turlarini aniqlagan M. E. Bershadskiy va V. V. Guzeevlarning fikriga qo'shilamiz:
• tashkiliy dars;
• yangi materialni o'rganish darsi;
• mustahkamlash darsi;
• takroriy dars;
• nazorat darsi;
• tuzatish darsi.
Ushbu tasnifda an'anaviy ravishda ajralib turadigan birlashtirilgan dars turi mavjud emas. Buning sababi, birlashtirilgan darsning ko'plab maqsadlari bor, ya'ni bitta darsda bizda eng yaxshi holatda ikkita dars bitta dars soatiga siqiladi. Bu faoliyat mantiqini buzadi. Shuning uchun qo'shma dars bu tasnifda o'z o'rnini topa olmadi.
Mualliflar tashkiliy darsni turlardan biri sifatida ajratib ko'rsatadilar. Bunday darslar kamdan-kam uchraydi, ammo ularni istisno qilish uchun hech qanday sabab yo'q. Buni maktabda musiqa darslarini o'tkazish amaliyoti tasdiqlaydi. Tashkiliy dars yangi o'quv yilining eng boshida, katta bo'limlarni o'rganish boshida o'tkaziladi. Musiqa darslari haftasiga bir soat beriladi. Bunday siyrak o'quv jarayoni, yangi muammoga kirishdan oldin, talabalarning musiqiy tajribasini jamlash uchun dastur mazmunining yangi qatlamini talab qiladi. Ushbu turdagi dars o'quvchilar ongida musiqaga yaxlit nuqtai nazarni shakllantirish uchun mo'ljallangan, bunday darsni alohida ajratib ko'rsatish zarurati "oldinga yugurish va o'tgan narsaga qaytish" tamoyili (D. B. Kabalevskiy usuli) bilan isbotlangan.
Yangi materialni o'rganish darsi o'quvchilarni ko'zlangan maqsadga olib boradigan asosiy tushunchalarni aniqlash va o'zlashtirish bilan bog'liq. Agar shunday tushunchalar ko'p bo'lsa, tabiiyki, umumiy dars tizimida bunday dars turi bo'lmaydi.
Konsolidatsiya darsi ushbu tushunchalarni shaxsiy o'zlashtirishga yoki ushbu tushunchalarni yangi mazmun kontekstida tushunishga qaratilgan. Bu yerda o‘quvchilar diqqatini yetakchi maqsadga qaratgan holda turli harakat usullarini, operatsiyalarni o‘zlashtiradilar. Ushbu turdagi darslarning soni o'rganilayotgan ma'lumotlarning miqdori va uni o'rganish chuqurligi bilan ham belgilanadi.
Takroriy dars, bu turdagi dars olingan natijalarni ma'lum bir o'quv davrining etakchi maqsadi bilan taqqoslashga qaratilgan. Asosiysi, olingan natijalarni ichki baholash, ya'ni. o'z-o'zini nazorat qilish, introspektsiya.
Nazorat darsida talabalarning o'z-o'zini nazorat qilish va o'z-o'zini tahlil qilishning tashqi bahosi (mazmun hajmi, etakchi vazifalar, faoliyat natijasi) amalga oshiriladi.
Tuzatish darsi ishlashni yaxshilash, yaxshilashga qaratilgan.
Shunday qilib, musiqa darslarining turlarini aniqlash uchun ushbu tasnifni ajratib ko'rsatish, biz ularni rejalashtirish shunga mos ravishda amalga oshiriladi, deb hisoblaymiz.

2-bob. Musiqa darsining janri va turi