Zamonaviy talabalarining ijtimoiy-psixologik dunyoqarashlari

Keywords: Social characteristics of a higher education student; student 
socialization factors, values, cultural level, attitude to social work, political parties. 
Jamiyatimiz boshdan kechirayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar muqarrar 
ravishda odamlar psixologiyasida, ularning ijtimoiy xulq-atvorida, jamiyatning turli 
qatlamlari, uning alohida guruhlari va muayyan fuqarolarning qadriyatlari va 
yo‘nalishlari tizimida o‘zgarishlarga olib keladi. Yuqorida aytilganlarning barchasi 
birinchi navbatda yoshlarga, shu jumladan, albatta, oliy kasb-hunar muassasalari 
talabalariga ham tegishlidir. 
Talaba kim?, bugungi talaba, kelajak mutaxassisi? Nega oliy ma’lumotni 
tanlaydi?, qanday o‘qiydi? va bo‘sh vaqtini qanday o‘tkazadi?, uning istiqboli 
qanday? Aniqlash uchun 2021-2022 o‘quv yilining fevral oyidan aprel oyigacha biz 
maxsus ijtimoiy-kuzatuv tadqiqoti o‘tkazdik, uning umumiy maqsadi zamonaviy 
talabalarning ijtimoiy-psixologik portretini tuzish edi. 
Tadqiqot ob’ekti sifatida Namangan Davlat Universiteti, Namangan 
Muhandislik-Qurilish 
Instituti, 
Namangan 
Muhandislik-Texnologiya 
Institutiningning 1-5-kurslari va magistratura talabalari. 
Biz o‘z oldimizga quyidagi vazifalarni qo‘ydik:
- OTM talabalariga ijtimoiy tavsif berish; 
- Talabalarning ijtimoiylashuv xususiyatlarini, ularning qadriyat yo‘nalishlarini, 
eng 
muhim 
faoliyat 
turlarini, 
boshqa 
odamlar 
bilan 
munosabatlarining 
xususiyatlarini, madaniy darajasini, ijtimoiy ishlarga, siyosiy partiyalarga va 
boshqalarga munosabatini aniqlash. 
Tadqiqot maqsadlariga muvofiq, so‘rovnomada bir-biri bilan mantiqiy bog’liq 
bo‘lgan bir qator bo‘limlar mavjud: 
- o‘quvchilarning ijtimoiy portreti; 
- turli faoliyat sohalaridagi qiymat yo‘nalishlari, turli faoliyat turlari sub’ektlari 
uchun ahamiyati bo‘yicha reyting; 
- o‘quvchilarning ijtimoiylashuvi, boshqalar bilan munosabatlari, ular bilan 
hamkorlik qilish darajasi; 
- jamoat va fuqarolik faoliyati: siyosiy ideallar, jamoat ishlarida ishtirok etish, 
jamoat tashkilotlari faoliyati; 
- umumiy madaniyat darajasi. 
Ijtimoiy-demografik xususiyatlar. Maktab o‘quvchilaridan farqli o‘laroq, 
talabalar ko‘proq mustaqildirlar. Ko‘pchilik ota-onasidan uzoqda, yotoqxonada yoki 
ijaraga olingan kvartiralarda yashaydi va allaqachon o‘zlarining, tartib-qoidalariga, 
hamda juda kam daromadga egadirlar. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
1014

---

Oliy o‘quv yurtiga o‘qishga kirgan ko‘p sonli yoshlarning asosiy yashash 
vositasi ota-ona va yaqinlarining yordami bo‘lib qolmoqda. Bundan tashqari, 
talabalarning moddiy farovonlik darajasi ularning oilalari farovonligiga va yashash 
hududiga qarab juda farq qiladi. 
O‘rtacha daromaddan yuqori bo‘lgan oilalarning eng kam soni boshqa 
shaharlardan kelgan talabalar orasida (atigi 5,1%). 
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, har beshinchi talabaning oilasi o‘rtacha yoki past 
daromadga ega. Talabalarning o‘zlari ta’kidlaganidek, ularning oila a’zolarining 
aksariyati (69%) moddiy ta’minlanish darajasi o‘rtachadan past. 
O‘zbekiston oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun yana bir tirikchilik manbai - bu 
stipendiya, ammo uning hajmi shunchalik ozki, uni asosiy vosita deb ataganlar 
yeterli. 
Ishtirokchilarning umumiy soni orasida, har qanday qo‘llab-quvvatlashdan 
mahrum bo‘lgan va mustaqil ravishda pul topishga majbur bo‘lganlarning katta qismi 
aniqlandi. Zamonaviy talabalarning o‘z moddiy va kundalik maqomiga ega bo‘lishga 
urinishlari qanchalik faol va keng tarqalgan? Bizning so‘rovimiz avvalgi shunga 
o‘xshash tadqiqotlarga yaqin natijalarni ko‘rsatdi. Ular ishlaydi va shunga mos 
ravishda bugungi kunda ish haqi oladi 
Talabalarning, shuningdek, maktab o‘quvchilarining asosiy faoliyati ta’lim 
olishdir. Ammo ikkinchisidan ular nafaqat o‘qishadi, balki professional faoliyatda 
ham ishtirok etadilar, agar to‘g’ridan-to‘g’ri bo‘lmasa (aniqlangan ishchi talabalar 
soniga ko‘ra), hech bo‘lmaganda ish tajribasi davrida. Shunday qilib, talabalar 
ma’lum bir ijtimoiy-kasbiy qatlamni shakllantiradilar, mustaqil mehnat faoliyatining 
tegishli bilim, ko‘nikma va malakalarini egallab kelmoqdalar. 
Bundan tashqari, bu jamiyatning ijtimoiy yo‘naltirilgan guruhidir. Talabalar 
ma’lum bir ixtisoslikka ega bo‘ladilar, ya’ni ular allaqachon o‘zlarining kasbiy 
yo‘nalishini va o‘z karerasini qurmoqchi bo‘lgan sohani tanlaganlar va shuning 
uchun ularning bilimlarni o‘zlashtirish va iste’mol qilishdagi afzalliklari aniq va 
mazmunli bo‘ladi. Binobarin, OTM professor-o‘qituvchilarining asosiy vazifalari 
ularda tanlagan kasbiga barqaror qiziqishni shakllantirish, kasbiy o‘zini-o‘zi 
tasdiqlash uchun sharoit yaratish, mustaqillikni, mas’uliyatni, o‘zini tuta bilishni 
rag’batlantirishdan iborat. 
Yangi ijtimoiy yosh bosqichida kechagi maktab o‘quvchilari shaxsiyat 
rivojlanishidagi asosiy motivatsion tendentsiyalarning mazmuni va o‘zaro bog’liqligi 
tubdan o‘zgaradi. Eng dolzarb maqsad - bu individual qobiliyat va qobiliyatlarni 
amalga oshirish. 
Oliy dargohda o‘qish yillari insonning intellektual kuchlari va imkoniyatlarining 
eng yuqori faolligi va jadal rivojlanishi davridir. Fan, texnika, madaniyatning 
zamonaviy cho‘qqilarini egallash uchun yigit-qizlarda zarur iroda va qat’iyat bo‘lishi 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
1015

---

kerak. Biroq, talabalik hayoti kelajakdagi kasbiy faoliyatga tayyorgarlik bilan 
cheklanmaydi. Bu yoshlarning kamol topayotgan, dunyoqarashi, ideali, e’tiqodi 
shakllanib borayotgan hayotdagi muhim qadamdir. 
Agar erta o‘smirlik davrida faqat o‘z taqdirini o‘zi belgilashga psixologik 
tayyorgarlik shakllansa - shaxsiy, kasbiy, kengroq - hayot, u holda talabalik davrida 
rejalar, niyatlar va istaklarning haqiqiy amalga oshirilishi boshlanadi. 
O‘z taqdirini o‘zi belgilashga tayyorlik jamiyatga, boshqa odamlarga, axloqiy 
tamoyillar va e’tiqodlarga nisbatan o‘z burchlari va huquqlari to‘g’risida barqaror, 
ongli g’oyalarning mavjudligi, burch, mas’uliyatni tushunish, o‘z tajribasini tahlil 
qilish, hodisalarni kuzatish qobiliyatini anglatadi. 
O‘z taqdirini o‘zi belgilashga psixologik tayyorlikda o‘z-o‘zini anglash etakchi 
rol o‘ynaydi. Binobarin, o‘z taqdirini o‘zi belgilashga tayyorlik ko‘rsatkichlari 
orasida odamlar o‘zida va boshqalarda eng qadrlaydigan xarakter xususiyatlari 
muhimdir. Anketalarni qayta ishlash quyidagi javoblarni taqsimlashni ko‘rsatdi: 
- talabalar ochiq ko‘ngillikni birinchi o‘ringa qo‘yadi - 92%, ikkinchi oʻrinda 
taʼlim - 89%, keyingi mas’uliyat ko‘rsatilgan - 84%; 
- o‘ziga ishonch - 83%, o‘z-o‘zini boshqarish va bag’rikenglik - 82%; 
- mustaqillik - 81%, Oxirgi oʻrinni tashabbuskorlik bilan egalladi - 12%. 
Talaba yoshlarning ijtimoiy jamoaviy portretini aniqlashda, shu jumladan, biz 
talabalarning tashqi ko‘rinishi u bilan qanday rol o‘ynashi bilan qiziqdik, chunki 
ularning ijtimoiy mavqei, o‘zini namoyon qilishi va yaqin kelajakka nisbatan qisman 
shaxsiy da’volari bog’liq. Aniqlanishicha, ishtirokchilarning 57 foizi tashqi 
ko‘rinishiga katta ahamiyat berishadi. Jins va yoshga qarab bu masala bo‘yicha 
fikrlarning farqlari juda tabiiy bo‘lib chiqdi: tashqi ko‘rinish qizlar uchun 
muhimroqdir va har bir keyingi kursda uning ahamiyati ortib boradi. O‘g’il va 
qizlarning atigi 12 foizi tashqi ko‘rinishi eng muhim narsadan uzoq ekanligiga 
ishonishadi. 6% dan bir oz ko‘proq deyarli bunga ahamiyat bermaydi, ya’ni ular 
uchun bu hech qanday ahamiyatga ega emas. 
Talabalarning qadriyat yo‘nalishlari va ularning reytingi. Shaxsning hayotiy 
istiqbollari va o‘zini o‘zi belgilash faktorining paydo bo‘lishi va rivojlanishining 
majburiy psixologik sharti shakllangan qiymat yo‘nalishlarining mavjudligi 
hisoblanadi. 
Ijtimoiylashuv jarayonida - ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish va ko‘paytirish 
talabalarda ma’lum omillarning ahamiyati haqida turli xil qadriyat g’oyalari paydo 
bo‘ladi. Markaziy shakllanishlardan biri bo‘lgan qadriyat yo‘nalishlari insonning 
atrofdagi voqelikka ongli munosabatini ifodalaydi va uning xatti-harakatlarining 
motivatsiyasini belgilaydi, faoliyatning barcha jabhalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. 
1-3-kurs talabalari o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovda qadriyatlar quyidagi tartibda 
ko‘rinish oldi: 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
1016

---

moddiy ta’minot - 85%, ularning salomatligi - 75%, qarindoshlar salomatligi - 
66%, oilaviy baxt - 51%, sevgi - 43%, shaxsiy xavfsizlik - 40%, o‘z-o‘zini hurmat 
qilish - 39%, do‘stlar, ma’naviy yaqin odamlar bilan muloqot - 35%, yuqori malakali 
mutaxassis bo‘lish umidida - 32%, qiziqarli ish - 21%, ommaviy muvaffaqiyat - 8%.
4-5-kurs talabalari va magistrantlari oʻrtasida oʻtkazilgan soʻrov quyidagi 
darajani koʻrsatdi: 
- moddiy ta’minot - 89%, yuqori malakali mutaxassis bo‘lishga umid - 82%, 
qiziqarli ish - 71%, ularning salomatligi - 67%, qarindoshlar salomatligi - 63%, 
oilaviy baxt - 44%, sevgi - 43%, shaxsiy xavfsizlik - 40%, o‘z-o‘zini hurmat qilish - 
37%, do‘stlar, ma’naviy yaqin odamlar bilan muloqot - 27%, ommaviy muvaffaqiyat 
- 7%. 
Ko‘rib turganingizdek, o‘qish davriga qarab qiymatlarni tanlashda ma’lum 
farqlar mavjud. Shunday qilib, agar 1-3 kurslarda talabalarning 85% birinchi 
navbatda moddiy ta’minotni ilgari surgan bo‘lsa, universitetda o‘qishning so‘nggi 
yillarida 89% allaqachon bu fikrga amal qiladi. Bolalarni tarbiyalash, axloqiy, 
ma’naviy o‘zini o‘zi takomillashtirish yuqori kurs talabalari uchun, eng kamida - 1-3 
kursning erkak talabalari uchun qimmatlidir. 
Bu barcha talabalarni - o‘qish yo‘nalishidan qat’i nazar - o‘zini o‘zi qadrlash, 
sog’lig’i - o‘z va yaqinlari, qiziqarli ish, muvaffaqiyatli kasbiy faoliyat, oilaviy baxt, 
do‘stlar, odamlar, ijtimoiy muvaffaqiyat, tan olish muhiti, shaxsiy xavfsizlik 
ma’naviy yaqinlar bilan muloqot kabi qadriyatlarga bir xil munosabatni birlashtiradi. 
Talabalar muhitida o‘qish jarayonida qiziqarli ish, muvaffaqiyatli kasbiy faoliyat 
kabi qadriyatlarning ahamiyati oshadi (birinchi yildagi 11% dan beshinchi yilda 71% 
gacha). 
Talabalarning ijtimoiylashuvi, boshqalar bilan munosabatlari, ular bilan 
hamkorlik darajasi. Bo‘lajak mutaxassisning shaxsiga aylanish jarayoni, jamiyat 
tomonidan tan olingan bilimlar, qadriyatlar va me’yorlarni o‘zlashtirish, boshqacha 
aytganda, sotsializatsiya uch turdagi ijtimoiy shakllanishlarda amalga oshiriladi: 
- mavjudligi ta’lim jarayonini tashkil etish bilan bog’liq bo‘lgan talabalar 
guruhlarida (o‘quv guruhi, kurs, fakultet); 
- vujudga kelishi va faoliyat ko‘rsatishi o‘quv jarayoni, shuningdek, turli 
(jumladan, yoshlar va talabalar) ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar va jamoalar (yoshlar 
klublari, qiziqish uyushmalari va boshqalar) faoliyati bilan bog’liq bo‘lgan 
jamoalarda; 
- Va nihoyat, shaxsiy hamdardlik, mehr va boshqa motivlar asosida paydo 
bo‘ladigan norasmiy ittifoqlarda. 
Talabalarning do‘stona odamlar ekanligi va jamoaviy hayotga katta ahamiyat 
berishi, vaqtni birgalikda o‘tkazish shakllarining yuqori obro‘-e’tiboridan dalolat 
beradi va ularning aksariyati odamlar bilan tezda yaqinlashadi. To‘g’ri, ko‘pchilik 1-
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
1017

---

3 kursning eng ziddiyatli yigitlari orasida (62%) nizolar ham bor. Talabalar asosan 
bir-biri bilan (47%), ota-onalari bilan biroz kamroq (36%), o‘qituvchilar bilan ancha 
kam (12%) muloqotda bo‘ladilar. 
O‘qituvchilar bilan munosabatlarini baholaganda, talabalarning 77% ular juda 
xotirjam ekanliklariga ishonishadi. Deyarli har beshinchi kishi o‘qituvchilar bilan 
teng huquqli hamkorlik qilishini qayd etadi. Biz bunday hamkorlik bilan erkinlik 
darajasini aniqlashga harakat qildik: 
- Ishtirokchilarning 20% o‘z nuqtai nazarini mutlaqo ochiq ifoda etishi va 
himoya qilishi mumkin; 
- 36% sinfda o‘zini nisbatan erkin his qilishini tan oldi; 
- 25% o‘qituvchilarning qat’iy talablariga rioya qilgan holda munosabatlarga 
ega. 
Shu bilan birga, o‘quvchilarning bo‘sh va ochiqlik darajasidan qat’i nazar, 
o‘qituvchilar ularning juda yaqin odamlari toifasiga kiritilmaydi. Buni “Qiyin 
vaziyatda kimga murojaat qilasiz?” degan savolga berilgan javoblar bilan ham 
baholash mumkin. Ma’lum bo‘lishicha, birinchi navbatda do‘stlarga (81%), keyin 
ota-onalarga (61%), tanishlarga (37%) va faqat oxirgi marta o‘qituvchilarga (12%). 
Talabalar o‘qituvchilari, ota-onalari va do‘stlari bilan qaysi mavzularni ko‘proq 
muhokama qilishlari bilan qiziqdik. So‘rov natijalari shuni tasdiqladiki, universitet 
talabalarining muloqoti mazmun jihatidan xilma-xil, ammo ma’lum mavzular bilan 
muloqotda ma’lum mavzular aniq ustunlik qiladi.
Ota-onalar bilan - bu o‘qish, kasb-hunar, uydagi farovonlik, oziq-ovqat, 
qo‘shimcha daromad;
Do‘stlar bilan - sevgi, yaqin munosabatlar, o‘qituvchilarning xatti-harakati, 
kasbi, o‘qishi, qo‘shimcha daromad;
O‘qituvchilar bilan - o‘qish, mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat.
Eng muhimi, ota-onalar bilan ham, do‘stlar bilan ham o‘quvchilar milliy masala, 
ijtimoiy siyosat, adabiyot va san’atni muhokama qiladilar. Ishtirokchilarning 
javoblariga ko‘ra, kasbiy faoliyat muammolari o‘qituvchilar bilan kam muhokama 
qilinishi biz uchun kutilmagan edi. 
Endi keling, talabalar hayotida turli xil mashg’ulotlar va muloqotlar qaysi 
o‘rinni egallaydi, ularning bo‘sh vaqtlari qanday, to‘garaklar va seksiyalarga 
boradilarmi, sevimli mashg’ulotlari bormi va hokazo savollarga murojaat qilaylik. 
Talabalar afzal ko‘rgan faoliyat turlari va boshqalar bilan aloqalari kamayish 
tartibida: 
do‘stlar bilan muloqot - 95%, yaqin kishi bilan muloqot qilish - 93%, oila 
doirasidagi muloqot - 86%, o‘rganish - 77%, uy xo‘jaligi - 75%, jismoniy tarbiya va 
sport - 71%, qo‘shimcha daromad olish - 69%, badiiy adabiyot, gazeta, jurnal o‘qish - 
33%. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
1018

---

San’at bilan bog’liq faoliyatga, shu jumladan badiiy havaskorlik faoliyatiga eng 
kam e’tibor berildi. 
Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, talabalarning deyarli yarmi (52%) qandaydir sevimli 
mashg’ulotlariga ega. Ulardan faqat bir nechtasi (16%) buni muntazam qiladi, 
boshqalari vaqti-vaqti bilan qiladi. Afsuski, hatto biror narsani yaxshi ko‘radiganlar 
ham o‘zlarining sevimli bo‘sh vaqtlarini aniqlamadilar (nomini aytmadilar) 
(faqatgina istisno - kompyuter o‘yinlari). Tabiiy xulosa shuki, yoshlar bo‘sh 
vaqtlarini maqsadsiz va uyushmagan tarzda o‘tkazadilar va bu vaqtning ko‘p qismini 
"hech narsa qilmaslik" ga bag’ishlaydi. So‘rov natijalariga ko‘ra, ishtirokchilarning 
aksariyati hech qanday studiya, to‘garak yoki seksiyalarga bormaydi. 
Ijtimoiy ishlarga qiziqishning keskin pasayishi, ehtimol, talabalarning moliyaviy 
ahvolining yomonlashishi, xususan, kam stipendiya va umuman talabalar 
daromadining kamayishi bilan bog’liq. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, talabalarning 
salmoqli qismi o‘qish bilan bir qatorda ishlab chiqarishda ishlashga, kichik biznes 
bilan shug’ullanishga va hokazolarga majbur bo‘ladi, shuning uchun ularda boshqa 
narsaga vaqt ham, kuch ham qolmaydi. 
Keling, talabalar o‘rtasida siyosiy madaniyat muammolariga to‘xtalsak. Ma’lum 
bo‘ldiki, siyosiy e’tiqod nuqtai nazaridan bu muhit ham boshqa ijtimoiy qatlam va 
guruhlar singari bir hil emas, balki bir jinsli emas. Ko‘ppartiyaviylik va 
mafkuralarning plyuralizmi talabalarning qarashlariga ta’sir ko‘rsatdi. Oshkoralik, 
oshkoralik, demokratiya sharoitida yoshlar o‘z siyosiy pozitsiyasini yoki yo‘qligini 
ochiqchasiga bildiradi. 
Biz talabalarning bugungi kunda mavjud bo‘lgan ayrim siyosiy partiyalar yoki 
harakatlarni qo‘llab-quvvatlashga moyilligini ko‘rsatadigan ma’lumotlarni to‘plashga 
harakat qildik. 
Aksariyat yoshlar siyosiy befarqlik, atrofdagi hamma narsaga, ayniqsa, 
siyosatga befarqlik holatida. Ular hech qanday siyosiy kuchlar yoki uyushmalarga 
xayrixohlik bildirmaydilar. Ularning ideali sodda va tushunarli: har bir fuqaroning 
sokin hayoti ishonchli davlat kafolatlariga ega bo‘lishi kerak - har ikkinchi ishtirokchi 
shunday deb o‘ylaydi. Talabalarning yana bir (kichikroq) qismi ko‘proq 
siyosiylashgan va faolroq, ammo ularning siyosiy afzalliklarida bir xil emas: 
“O‘zXDP” tarafdorlari - 22%, O‘ZLIDeP‘ 28 % (asosan boshqa shaharlardan 
kelgan talabalar) qo‘llab-quvvatlaydi, O‘zMTDP - 11%, Adolat SDP - 10%, 
Ekopartiya - 7%. 
Talabalarning turli yoshlar birlashmalari va tashkilotlari hayotidagi ishtirokining 
o‘ziga xos jihatlari qiziqishdan xoli emas. Talabalarning aksariyati hech qanday 
jamoaga a’zo emas.
So‘rov materiallari u yoki bu yoshlar harakatiga mansublik nima uchun talabalar 
uchun jozibador ekanligini aniqlash imkonini beradi.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
1019

---

Umumiy madaniy daraja. Tadqiqotda ishtirok etgan talabalarning 67 foizi 
fuqarolarimizning katta qismining madaniyat darajasi nihoyatda past, deb hisoblaydi, 
ammo ishtirokchilarning atigi 15 foizi ushbu toifaga kiradi; 38% o‘g’il va qizlar 
o‘zlarini "madaniyatsiz" odamlardan qattiq ajratdilar. Shunisi e’tiborga loyiqki, 
qo‘shimcha daromadga ega bo‘lganlar o‘zini eng ko‘p tanqid qilganlar bo‘lib chiqdi. 
Talabalar orasida turli salbiy hodisalarning tarqalishiga oid savollarga javob 
berishda ham xuddi shunday natijalarga erishildi. Boshqalarni baholar ekan, 
ishtirokchilar, masalan, o‘quvchilarning 89 foizi chekish, 7 foizi spirtli ichimlik 
iste’mol qilish, 65 foizi uchun haqoratomuz so‘zlar, 46 foizi oqsoqollarga nisbatan 
bo‘ysunuvchi munosabat va boshqalar ekanligini ta’kidladilar. Shu bilan birga, 
o‘zlarini baholashda , so‘rovda qatnashganlarning faqat yarmi bu kamchiliklardan 
xoli emasligini tan oldi. 
Maqolaning ko‘lami talabalar muhitining noqulay holatini ko‘rsatadigan barcha 
ma’lumotlarni o‘z ichiga olishga imkon bermaydi. Keling, faqat bir jihatga to‘xtalib 
o‘tamiz (ehtimol, eng begunoh, lekin bizning nuqtai nazarimizdan, juda oshkora) - 
uyatdan foydalanish. Kam sonli talabalar (13%) so‘kinishga salbiy munosabatda 
bo‘lishadi, hatto ular o‘z fikrlarini ovoz chiqarib bildirmaydilar. Ishtirokchilarning 
atigi 6 foizi odobsiz iboralarni nafaqat salbiy qabul qiladi, balki ularga qarshi 
kurashishga ham harakat qiladi. Bu asosan qizlarga tegishli. Ko‘pchilik o‘quvchilar 
behayo so‘zlardan foydalanishga befarq munosabatda bo‘lishadi. Ishtirokchilarning 
to‘rtdan biri bunga e’tibor bermaydi, yana bir chorak, garchi ular buni yomon deb 
hisoblasa-da, bunga toqat qiladilar, har oltinchi talaba bunda hech qanday dahshatli 
narsani ko‘rmaydi.
Tadqiqot materiallarini qayta ishlash va tahlil qilish asosida chiqarilishi mumkin 
bo‘lgan muhim xulosalardan biri bu o‘quvchilarning ijtimoiy himoyasizligi bo‘lib, 
ularning ijtimoiylashuvi sodir bo‘ladi. Shunday qilib, o‘g’il-qizlarning 55 foizi kiyim-
kechak sotib olish uchun, xuddi shunday raqam - bo‘sh vaqtini o‘tkazish uchun, 32 
foizi - o‘quv adabiyotlari va boshqa o‘quv qurollarini sotib olish uchun keskin 
mablag’ tanqisligini boshdan kechirmoqda. Shunga qaramay, 89% ota-onasi (83%) 
yoki shaxsiy daromadi (88%) tufayli cho‘ntak puliga ega. 
Mavjud vaziyatni qanday tuzatish mumkin, degan savolga talabalarning ba’zi 
javoblari quyidagicha bo‘ldi: "stipendiyalar baholardan qat’iy nazar berilsin", 
"stipendiyalar ko‘paytirilsin", "kutubxonalar zarur, yangi adabiyotlar bilan 
to‘ldirilsin", "o‘qituvchilarni ishdan bo‘shatish". aqliy nomutanosiblik”, “bepul 
ta’lim”, “o‘quvchilarga kattalardek munosabatda bo‘lish”, “talabalarga ko‘proq 
e’tibor berish”, “erkin amaliyot”, “bo‘sh vaqtlarida biror kasbda ishlash imkoniyati”, 
“bo‘sh vaqtini tashkil etish va sayohat qilish imkoniyatlari". 
Talabalarning ijtimoiylashuvi murakkab va qarama-qarshi sharoitlarda amalga 
oshirilishiga qaramay, ushbu ijtimoiy guruhning o'ziga xos xususiyatlari o'z-o'zini 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
1020

---

anglash va o'z fikrini himoya qilish istagining o'sishidir. O'z-o'zini anglashning 
rivojlanishi tanqidiy fikrlashning shakllanishi va mustahkamlanishiga va o'z-o'zini 
tarbiyalash fenomenining paydo bo'lishiga olib keladi. Talabalarning xulq-atvorini 
tartibga soluvchilar orasida o'z-o'zini hurmat qilish birinchi o'ringa chiqadi. O'zi 
haqidagi g'oyalarni tizimlashtirish, o'z "egosini" tushunishga urinishlar, o'z maqsadini 
aniqlash, o'z hayotining mazmuni introspektsiya (yosh talabalar orasida, masalan, 
shaxsiy yozuvlar kundaliklari keng tarqalgan) va boshqalar bilan munosabatlar 
(shuning uchun) orqali amalga oshiriladi. aloqaga bo'lgan ehtiyoj). Shaxsning 
dunyoga to'g'ri munosabatini, o'z dunyoqarash tamoyillarini rivojlantirish o'z-o'zini 
tushunchasini shakllantirmasdan mumkin emas. Biroq, "o'zini" atrof-muhit ta'siridan 
mustaqil bo'lishni anglatmaydi. Axir, u ijtimoiy-tarixiy tajribani o'zlashtirish va 
tabiatga xos bo'lgan shaxsning imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishni ta'minlaydigan 
harakatlantiruvchi 
kuchdir. 
Inson 
joylashgan 
muhit, 
ayniqsa 
yosh, 
hali 
rivojlanayotgan shaxs, uning salohiyatini faollashtirish, o'zini o'zi tasdiqlashga 
bo'lgan ehtiyojni qondirish uchun juda muhimdir. Shunday ekan, har bir oliy ta’lim 
muassasasida bo‘lajak mutaxassislar va fuqarolarning muvaffaqiyatli kamol topishi 
uchun qulay muhit yaratish va qo‘llab-quvvatlash mutlaqo zarur.