Zararli moddalarning organizmga tasirini aniqlovchi omillar Reja

Sun'iy changlarga sanoat korxonalarida va qurilishlarda insonning bevosita yoki bilvosita ta'siri natijasida hosil bo' ladigan changiar kiradi.
Jumladan, cho'yan va po'lat ishlab chiqarish pechlaridan, issiqlik elektr stansiyalarida (IES) ko'mir yoqilishidan, qurilish ishlarida yer qazish ish- lari, portlatish ishlari, sement ishlab chiqarish, tog'lardan rna'danlami qa- zib olish ishlari va boshqa ishlarda juda ko'p miqdorda changlar ajraladiki, bu changJami atrof muhitga chiqarib yuborish natijasida tabiatga halokatli ta'sir ko'rsatishi ma'lum. Shuningdek, sanoatning ba'zi bir tarmoqlarida, masalan, kimyo sanoatida xavfli sanoat changlari ajralib, ularning chiqa- rib yuborilislU fojiali holatlarni vujudga keltiradi. Changlaming zararli ta'sirlari ulaming kimyoviy tarkibiga bog' lig.
Changlar kattaligi bO'yicha 3 guruhga bo'linadi : 1 - yirik changlar (kattaligi 10 mkm dan katta bo'igan changlar). Bunday changlar o'z og'irligi ta'sirida yerga tushadi; 2 - mayda changlar (kattaligi 10 mkm dan 0,25 mkrn gacha bo'lgan changlar) bunday changlar yomg'ir, qor yog'ishi natijasida yerga tushishi mumkin; 3 - ultramikroskopik changlar (kattaligi 0,25 mkm dan kichik changlar, ular yerga qo'nmaydi). Ishlab chiqarish changlarining inson organizmiga ta 'siri ko'p omillarga bog'liq.
Ularga chang zarrachalarining kattaligi, shakli, uning havodagi miqdori, ta'sir etish muddati, ulaming fizik-kimyoviy xossa!ari, ish jarayonining
muhiti va boshqa ta'sirlar kiradi. MasaJan, tashqi harorat kO'tarilganda
kishi jismoniy mehnat bilan shug'ullanganda tez-tez nafas olishi natijasi- da organizmga chang kirish darajasi oshadi. Bir vaqtda chang tarkibida
radioaktiv aerozollarning bo' Ji shi va havodagi boshqa gazlarning ta'siri
changning organizmga zararli ta'sirini kuchaytiradi. Chang zarrachalarin- ing gigiyenik ta'siridan tashqari yana boshqa salbiy ta'sirJari ham bor, jumladan: a) changlar texnologik jihozlarning yemirilishini tezlashtiradi;
qimmatbaho materiallarni yaroqsiz holatga keltirib, iqtisodiy zarar yetka-
zadi; b) texnosferada changlaming tarqalishi sanitariya holatini yomon-
lashtiradi, jumladan, deraza va yorituvchi jihozlarning itloslar.ishi oqiba-
tida yorug'likni kamaytiradi; d) ko'mir, yog'och, solyar moyi changlari
yong'in va portlashlarning yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. Changlarn-
ing kimyoviy tarkibi, eruvchanligi, katta-kichikligi, shakli, ularning tuzili- shi (kristall yoki amorl), elektr o'tkazuvchanligi va boshqa xususiyatlari ularning organizmga ta'sir qilishida muhim rol o'ynaydi. Changlarning organizmga ko'p tomonlama ta'siri ularning kimyoviy tarkibiga bog'liq bo'ladi. Eng avvalo, changning salbiy ta'siri nafas olganda kuzatiladi.
Bunda chang havo bilan nafas olinganda nafas organlarini zararlaydi.
Bundan tashqari changlar yuqori nafas yo'llarining, ko'z shilliq qava- tining, teri qoplamasining, o'pka yo'llarining zararlanishiga olib keladi .
Changlar ichida kremniy va uning birikmalarining changi eng xavfli hi-
soblanadi. Jumladan, kremniy oksidi Ckvars), silikat changlari, ba'zi bir
metallar (aluminiy va boshqalar)ning changlari va ulaming aralashmalari erimaydigan hisoblanib, nafas olish tizimlarida tutilib qoladi va aluminoz kasalligini yuzaga keltiradi.
Eriydigan d ;anglar natas yo'i lRrida tutilib so' rilacii va qon?;} c'mdi, ular kirnyoviy tarkibiga qarab crganizmda tudi xilda ta'sir xU~iusiyatla­ rini namoyon etadi. Masalan, qand changi zararsiz, qo'rg'oshin, mis va boshqa metallarning changi zaharlovchi ta'sir ko'rsatadi.
ChangJarning katta-kichikligi ularning havodagi turg'unligi, nafas yo'llariga kirishi va qancha chuqurlikka kirib borish imkoniyatini bel- ;iiaydi. iv13sa i,;n. 10- 20 mkm kuttalikdagi zarrachalar NY1. Bo'ysungan holda yerga tortishish kuchi ta'sirida ma'lum tezlik bilan yerga tushadi. Inson nafas olganda ular nafas yo'llarining yuqori qatlam- lat'ida ushlanib qoladi.
Mikroskopik zarrachalar esa (0,25-10 mkm) havoda ancha turg'un
bo'lib, bir xiI tezlikda yerga tushadi. Nafas olinganda asosan ularning
5 mkm gacha kattalikdagi zarrachalari nafas yo'llariga kiradi. Ultrami- kroskopik zarrachalar kattaligi 0,25-0,1 mkm va undan kichik bo'lgan
zarrachalar Broun harakatiga bo'ysunganligidan havoda uzog vagt tu- radio Ular o'zaro harakatlanganda bir-biri bilan to ' qnashishilari nati- jasida yiriklashib, yerga tushadi . Bunday muhitda nafas olingan havo- dagi ultramikroskopik zarrachalarining 60-70% i o'pkada L!shlanib qoladi. Bu zarrachalarning massasi katta bo';lmaganligidan changli shikastlanishning rivojlanishi katta bo'lmaydi. Chang zarrachalarining
shakli har xii bo'lishi mumkin: sferik, yassi, turli shaklli. Aerozollar
hosil bo'lishida chang zarralari migdorining ko'p gismi sferik shaklga ega bo'ladi.
Dezintegratsiya aerozollarida esa yassi shaklli va murakkab shakl- Ii zarrachalar bo' ladi. Mana shunday shaklli zarrachalardan shisha to-
lasi, sIuda kabilarining changlari nafas yo'llariga kirganda yuqori nafas
yo'llari hujayralarini zararlaydi hamda ko' zning shilliq qavati ga va teriga ta'sir ko'rsatadi.
Chang zarrachalarining elektr bilan zaryadlangan boo !ishi aerozol-
larning turg'unligiga va ularning biologik faolligiga ta'sir qiladi. Qattig
materiallarning changishi vaqtida chang zarrachalarining 90-98% i mus- bat yoki manfiy zaryadlanadi. Yirik zarrachalar esa guyi zaryadli bo'ladi.
Changning zararli ta'siri pnevmokoniozlar deb ataluvchi asab kasalligiga
olib keladi. Ular silikoz, silikatoz va boshqa shakllarda bo'lishi mumkin.
Silikoz - toza kremniy (11) oksidi changining ta'siridan pnevmokinioz-
ning ko' p uchraydigan va xarakterli shakli.