Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти ҳузуридаги илмий даражалар берувчи dsc

сифат, феъл, замон каби арабча тилшунослик терминлари қўлланмоқда. 
4. Фитрат ўзбек миллий грамматикасининг шаклланиши ва ривожига
асос солган, биринчилардан бўлиб ўзбек тилининг грамматик қоидаларини 
ишлаб чиққан ва ўзбек тилшунослик терминларининг шаклланишига катта 
ҳисса қўшган мутафаккир олимдир. У яратган бир қатор терминлар амалдаги 
она тили дарсликларида қўлланмоқда. 
5. Рус тилидан терминларнинг кириб келиши 1930 йиллардаги қатағон
ва руслаштириш сиёсати билан боғлиқ. Бу йилларда жадидчилар ва илғор 
зиёли олимлар пуризм ғояларини илгари сурган ва тил софлиги учун 
курашган эдилар. Улар истеъмолга киритган тилшунослик терминларидан 
воз кечиб, ўрнига рус тилидан олинган сўзлар билан зўрма-зўраки 
алмаштирилди. Масалан, нуқта, икки нуқта, қўштирноқ, қавс терминлари 
ҳамма учун тушунарли ва мақбул бўлганлигига қарамай, шошилинч тарзда 
точка, икки точка, скобка, кавичка терминлари билан, бошқа бир қатор 
ўзбекча терминлар ҳам русча муқобиллари билан алмаштирилди. Натижада 
рус тилидан терминлар ўзлаштириш янада тезлашди. 
6. Ўзбек тилшунослик терминологиясини илмий ўрганиш ҳамда ўзбек
тили синтактик бирликларини атрофлича тадқиқ этиш ХХ асрнинг 40-

---

24 
йилларидан бошланган. 40-йиллар дарсликларидаги терминлар ўзбек 
тилшунослик терминологиясининг кейинги тараққиётида муҳим ўрин тутган. 
Бу даврда араб, форс-тожик, рус ва бошқа тиллардан кўплаб тилшунослик 
терминлари ўзлаштирилган. Фаннинг тараққий этиши, ўзбек тилининг ўз 
ички имкониятлари асосида терминлар ҳосил қилиниши, бошқа тиллардан 
терминлар ўзлаштирилиши терминологияда синонимияни вужудга келтирди 
(қўшимча, тиркалгич, ёлғов, суффикс). 
7. Ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши, мамлакатимизнинг
мустақилликка эришиши ўзбек тилшунослиги ва унинг терминологияси 
тараққиётини юқори босқичга олиб чиққан. Бу даврдаги тилшунослик 
терминларида лисоний ҳодисалар миллий тил табиатидан келиб чиқиб 
изоҳлангани, терминологияни миллийлаштиришга киришилгани кузатилади. 
8.
«Таълим тўғрисида»ги қонуннинг қабул қилиниши ҳамда
дарсликларга қўйилган янгича талаблар она тилидан яратилган 
дарсликларнинг 
такомиллашувига 
сабаб 
бўлди 
ва 
тилшунослик 
терминологиясининг фан ютуқлари билан уйғунлаштирилишига олиб келди. 
Мустақилликкача турли тазйиқлар остида кириб келган ёки ўзлаштирилган 
терминлар ўрнини эндиликда ўзбек тилининг ички имкониятлари асосида 
ясалган терминлар эгаллади. Ҳар бир термин тушунчани нечоғли 
ифодалашига кўра дастлаб бир неча вариантларда пайдо бўлган, тушунчани 
тўла англатган терминлар яшаб қолди, бошқалари эса истеъмолдан чиқди. 
9. Мустақилликнинг дастлабки йилларида яратилган «Она тили»
дарсликларида бошқа терминологик тизимлардагидек бир лисоний 
тушунчани турли терминлар билан аталаётганлиги аён бўлди. Бу ҳолат 
дарслик муаллифларининг бошқа-бошқа эканлиги билан изоҳланади. Бу, ўз 
навбатида, тилшунослик терминологиясида синонимияни вужудга келтирди. 
Ҳозирги «Она тили» дарсликларида қўлланган терминлар ҳодиса моҳиятини 
тўла қамраб олганлиги ва илмийлиги билан ажралиб туради. 
10. Ўтган аср 20-йилларида яратилган она тили дарсликлари ўқувчилар
саводини чиқариш учун ёзилган бўлса, ҳозирги дарсликлар адабий тил 
меъёрларини, улардан амалда тўғри ва таъсирчан фойдаланиш йўлларини 
ҳам ўргатишни назарда тутади. Шунга мувофиқ, ўзбек тилшунослик 
терминлари ҳам дарсликдан дарсликка такомиллашиб, бойиб борди. 
11. Тушунчанинг рўёбга чиқиши учун сўз қанчалик катта роль ўйнаса,
тўғри танланган термин ҳам фанний тушунчанинг юзага чиқишида шунчалик 
муҳим аҳамиятга эга бўлади. «Она тили» дарсликларида ҳам асосий эътибор 
термин ва тушунча мутаносиблигига қаратилган. 
12.
Терминлардаги синонимия, полисемия ва вариантлилик
терминологияда ижобий ҳолат эмас. Терминлар ҳар доим махсуслашган бир 
тушунчани ифодалайди. Қатъий таърифга эга бир тушунчанинг икки ва 
ундан ортиқ сўз билан ифодаланиши хоҳ илмий-назарий, хоҳ таълим нуқтаи 
назаридан бўлсин, ҳеч қандай амалий аҳамият касб этмайди. Шундай экан, 
тилшунослик терминларини иложи борича “бир тушунчага бир термин” 
талаби асосида ҳар доим тартибга солиб туриш лозим.

---