Ўзбек топонимикаси вл унинг асоси

ЎЗБЕК ТОПОНИМИКАСИ ВЛ УНИНГ АСОСИ..Й МУАММОЛАРИ Таяич сўз аа иҒюрапар: гпопоним, топонимика, топонимия, топоасос, топонимик тизим, апеллятив, этнотопоним, антротопоним, топонимлар мотивацияси, топоишшк объекгп, топонимик ясагиа, топонимик харита, топонимчспиув жараёли, топонимлар этшюлогияси, питотеонимлар, топотермин. топоформант, топонимик қонуниятлар. ойконим. пюпонимик комиссия. Маълумки, ономастик бирликлар орасида знг кўп ўрганилгани топонимлардир. Топонимлар асосан апеллятивлар асосида ҳосил бўлади. Апеляятив лотинча арреПаИтт - турдош от сўзидан олинган бўлиб. атокли отга қарама-қарши қўйилувчи, атокли от ясаш учун лисоний база бўлувчи турдош от ва бошқа тил лексемал ар идир86 Топонимларда халқнииг ўтмиши. урф-одатлари, бошидан кечирган турли хил сиёсий-ижтимоий. этномаданий жараёнлар ўз аксини гопган бўлади. Шунга биноан топонимия муайя тил яугат бойлигшшш мухдм таркибий қисми, ўтмиш воқеалари даракчиси саналади. 'хл Узбек топонимикасини илмий жиҳатдан ўрганиш XX асрнинг 60-йилларида бошланган. Ўтган давр мобайнида ўзбек топонимикасини ўрганиш бўйича жуда салмокли ншлар амалга оширилди. Бу ишлар орасида таникли географ олим Х Ҳасановниш “Урта Осиё жой номлари тарихидаи' номли монографияси алоҳида ўрин тугади. Бу асарда географик номлар - топонимларниж тарихи, уларниш хмлма-хшшиги ва шаклланиш конуниятлари кискача баён этилган ҳамда топонимика фани тўгрисида қискача гушунча берилган. Асарда таъкидланишича, “жой номдарига қараб қадимий савдо йўллари, қабияа ва тилларнинг таркапиши, эски қалъа ва манзилларниш' ўринлари, сув ва довонларнииг ҳосиятлари, фойдали қазилмапар, чўлларда қудуқларминг борйўқлиги, жойнинг ўсимлик. ҳайвонот ва иқпимий хусусиятлари, ҳунар-касб, тарихий воқеалар, афсона-ривоятлар ва бошқа хил маг.лумотларни билим оламизки, булар хаммаси халк хўжалиги, маданиятимиз тарихи учун жуда мухимдир’ Асарнинг охирида 86 Ье» м йток Э.* Улуков Н. Ўзбек окомастикаси тер.м1шла)жчиш изохлн луғдти Наманган. 2006. - !>. 16 * Ҳасииов Ўрта Осис жой номлпри тарнхидан. * Тошке»гг: Фан, 1965. - Ь. 37. 44 www.ziyouz.com kutubxonasi ннсқача топонимик луғат (45-58-бетлар) ва тарихий-географик момлар изоҳоти (59-80-бетлар)нинг берилитпи униш илмий-амалий нммматини янада оширган. Т.Нафасов, С.Қораев, З.Дўсимов, Б.Ўринбоев, Т.Раҳматов, Ж.Латипов, Т.Эназаров, Н.Охунов, С.Найимов каби олимларнигп спГп>и ҳаракатлари билан Хоразм, Қашқадарё, Бухоро, Сурхондарё, Жизчах. Тошкент, Фарғона, Самарқанд, қолаверса ватанимизнинг марча худудларидаги топонимлар тўпланди. уларнинг лисоний чусусиятлари, тарихи, этимологиясига оид муҳим илмий кузагишлар амалга оширилди. Ўзбек топонимиясига оид дастлабки лисоний монографик иш 1'.11афасов томонидан балсарилган эди88. Мазкур ишда Қашқадарё 1М1 иояти худудидати топонимларнинг номланиш асослари, иимологияси, уларнинг структурал-грамматик тузшшши ва ясалиши масалаларй кенг ва атрофлича тадкиқ этилган эди. Олим ксйинчалик факат Қашкадарё вилояти топонимларини ўрганиш пмлан кифояланиб колмай, жанубий Узбекистон топонимларинииг имолингвистик тахдилини амалга опгирди89, Ўзбекистон юмомимларининг изохди луғазини нашр эттирди90- Мустақиллик йилларида проф.Т.Нафасов топонимика сохасида яна хам шижоат пилан меҳнат қилмокда, олимнинг “Узбек номномаси” (1993), ‘Ўзбек тили топошшларининг ўқув изохли луғати” (2007), “Қарши шаҳри махалла ва кўча номлари’Х2008), “Қашкадарё кишлоқномаси"" (2009), “Чирокчинома” (2010) каби бир канча йирик тадқиқотлари худди шу йилларда нашр этидди. 2008 йшада мроф. Г.Нафасов таваллудининг 70 йиллиги мамлакатимизда кенг мишонланди, ана шу сана муносабати билан ўтказилган илмий амжуманда олимнинг номшунослик соҳасидаги серқирра «гмвтов Э., Улуков П- Ўзбек ономастикэси герминларктшг язоҳли луғати. Намаиган, 2006. - Б. 95. 53 www.ziyouz.com kutubxonasi Уруғ, қабила номлари - этнонимлар аста-секинлик билан ўша жамоа яшайдиган ҳудуд номига айланиб қолади. Бунга этнотопоним дейилади. Баъзан этнонимлар асосида қайси ҳудудда қандай уруғ ёки қабила вакиллари яшаганлигини билиш мумкин. Масалан, Ўзбекистон худудининг бир қанча жойларида Жапойир деган қишлоқлар бор. Аслида жалойир уруғи вакиллари Оҳангарон хавзаси ҳамда Хўжанд атрофларида XI-ХШ асрларда яшаганлар. 1375 йилда жалойир қабиласи вакиллари Амир Темурга қаттиқ қаршилик кўрсатгани учун унинг фармони билан жалойирликлар саркардаси қатл этилади ҳамда бу қабила вакиллари турли ҳудудларга кўчириб юборилади. Ана шундан кейин фақат жалойирлар эмас, балки уларнинг қўл остидаги этник гуруҳлар ҳам худци шундай ном билан аталган. Ўзбек эгнонимларини ўрганиш соҳасида И.И.Умняков, К.Шониёзов, Б.Аҳмедов, А.Асқаров каби тарихчи олимлар, Х.Дониёров, С.Қораев, Э.Бегматов, Т.Нафасов, Н.Охунов, А.Туробов, К.Марқаев, Н.Бегалиев каби тилшунос олимлар кўпгина шнларни амалга оширганлар. Масалан, К.Шониёзовнинг “К этнической истории узбекского народа” (1974), “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни” (2001), Б.Аҳмедовнинг “Ўзбек улуси” (2002) каби асарлари нашр этилган. Н.А.Баскаков “Игорь жангномаси” асарида тотак, татран, могут, овар каби бир қатор туркий этнонимлар борлигини аниқлаб, уларнинг этимологиясини ўрганган12 . Академик А.Асқаровнинг “Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи” номли асари тарих йўналишидаги талабалар учун 12} ўқув қўлланмаси сифатида тавсия этилган Х.Дониёровнинг “Ўзбек халқининг шажара ва шевалари” асари икки қисмдан иборат. Дастлаб бу асарда ўзбек халқининг қабила ва уруғ номлари М.Кошғарийнинг “Девону луғотит т>-рк”, Рашидидциннинг “Жомеъут таворих”, Алишер Навоий, Абулғози Баходирхон асарларида кўлланиши ҳақида қизиқарли маълумотлар келтирилади. Асарнинг кейинги бобида ўзбек этнонимлари ҳақида қўлёзма манбаларда, тилшуносликка оид тадқиқотларда билдирилган фикрлар тахдил қилинади120 22. С.Қораевнинг “Этнонимика” рисоласвда этноним ва этнотопонимларнинг шакпланиши ҳамда уларнинг маъноси ҳақвда фикр-мулоҳазалар 120 Баскаков Н.А. Тюргизмн-этноннми в «Словс о нолку Игореве» /7 Сов. тюркология. 1982. № 4. - С. 14- 29. 121 Аскяров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этшгк тарихн. - Тошкент ТДГГУ нашри, 2007. - 340 б. 122 Дониеров X. Ўзбек халқкнинг ш&жара ва шспалари. - Тошксмт: Фан, 1968. - 98 б. www.ziyouz.com 54kutubxonasi билдирилган12'1. Шунингдек, М.Мамедовнинг “Халқ номлари жой номларида” (1981), У.Санакуловнинг “”Ўзбек халқининг ҳамда гилининг таркиб топинш ва номланиши” (1991), Ғ.Абдураҳмоновнинг “Ўзбек хапки ва тилининг шаклланиши ҳақида” (1999), З.Зиётовнинг “Турон қавмлари” (2008), А.Туробовнинг “Самарқанд этноним ва этноойконимлари” (2004), А.Шукуровнинг “Ўзбек” атамасининг келиб чиқиши ҳақида” (2010) сингари асарлар ҳам ўзбек этнонимикаси муаммолари тачлилига бағишланган. Н.Бегалиевнинг “Ўзбек этнонимлари тарихидан” номли асарида 92 бовлй ўзбек уруғлари рўйхати (23-25-беглар), қўнғирог қабиласи ва унинг уруглари шажараси (51-56-бетлар) берилган ҳамда бир қанча гуркий уруг ва қабила номларининг этимологиясига доир қизш