‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

Tékshiruv savollari
1. Landshaftlar va u larni m u h o fa z a qilish d e g a n d a nima 
tushunasiz?
2. Antropogen landshaft nima?
3. A lo h id a m u h o fa z a q i l in a d ig a n h u d u d l a r t o ‘g ‘risida 
nimalarni bilasiz?
4. « Q o ‘riqxona» q a y e r l a r d a va n im a m a q s a d d a tashkil 
qilinadi?
5. «Tabiiy yodgorliklar»ning ahamiyatini tushuntiring?
6. «Buyurtmalar»ning « q o ‘riqxona»lardan farqi nim ada?
7. «Tabiiy milliy p ark la r» nim a va ular q aye rlarda tashkil 
qilinadi?
8. 0 ‘zbekistonda alohida muhofaza qilinadigan hududlardan 
qaysilarini bilasiz?

---

O S I M L I K VA H A Y V O N L A R N I M U H O F A Z A L A S H
5.1. Biologik resurslar
Insonlarning to‘laqonli hayotini t a ’minlovchi barcha turdagi 
tirik organizm lar: o 's i m l ik l a r , hayvonlar, z a m b u r u g 'l a r va 
b a k t e r i y a l a r in so n u c h u n
b i o l o g i k r e s u r s la r
( b i o r e s u r s )
h i s o b l a n a d i . U l a r a h a m i y a t i g a k o ‘ra b i r i n c h i d a r a j a l i
resurslardir, chunki ular inson hayotining biologik asosini(ozuqa) 
tashkil etadilar. Bioresurslarning ekologik jihatdan ahamiyati 
ularning cheksiz qayta tik la n a olish xususiyatidir. Shu tufayli 
inso n hayotin in g uzluksiz d a v o m etishiga tabiiy im k o n iy a t 
y a r a tilg a n d ir . B io resu rslard an oqilona, t o ‘g ‘ri foydalanilsa 
u l a r d a n cheksiz va unum li fo y d a olish m um kin. M a s a la n , 
A lyaskadagi oltin konlaridan 75 yil (1875—1950-yil) foydalanish 
d av o m id a 1 mlrd. dollarlik fo y d a olingan va ularning zaxirasi 
hozirga kelib tugagan b o ‘lsa, K a m c hatka losos balig‘ini ovlash 
h isobiga 7,5 mlrd. dollarlik foyda ko'rilgan va baliqlarning 
zaxirasi tugab qolgani yo‘q. S huni ham unutmaslik zarur-ki, agar 
bioresurslardan nooqilona foydalanilsa tugab qolishi va urauman 
q a y ta tiklanmasliklari m um kin. Y a ’ni ular tugaydigan, qayta 
t i k l a n a d i g a n re s u rs la r g u r u h i g a m a n s u b d i r l a r . I n s o n i y a t
h a y o t i n i n g m o d d i y va m a ’ n a v iy j i h a t d a n t a ’m i n l o v c h i
bioresurslarni 3 toifaga b o ‘lish mumkin:
1. Biosfera hayotini t a ’minlovchi resurslar.
2. I n s o n n i n g ish la b c h i q a r i s h fa o liy a tig a j a l b e tilg a n
bioresurslar.
3. I n s o n i y a t n i n g m a ’n a v i y t a r a q q i y o t i u c h u n z a r u r
bo 'la d ig a n bioresurslar.
Biosfera hayotini ta ’minlovchi resurslar - tabiiy va antropogen 
tizimlarni, pirovard natijada esa butun biosferaningchidamliligi 
va b ir m a ro n u la faoliyat k o ‘rsatishini t a ’minlovchi b a rc h a
t u rd a g i tirik m avju d o tla rn i o ‘z ichiga oladi. Bular biologik 
m o d d a lu r aylanishining tezligi va lo'liqligi, atmosferaning gaz

---

tarkibi, suvlarning sifati, tu p ro q la rn in g unumdorligi, tuproq va 
s u v l a r n i n g o ‘z - o ‘zini t o z a l a s h x u s u s i y a t l a r i k a b i m u h i m
jarayonlarning kechishida va ularni b o sh q a rib tu rish d a yetakchi 
o ‘rin tutadilar. Bundan tashqari, bu turdagi bioresurslar tabiiy 
muhitni barpo etishda va populyatsiyalardagi organizmlar sonini 
tabiiy idora etilishida ishtirok etadilar.
Insonning ishlab chiqarish faoliyatiga jalb etilgan bioresurslar -
oziq-ovqat yetishtirishda, texnologik xomashyo va dori-darmonlami 
olishda foydalaniladigan tirik organizmlarni o ‘z ichîga oladi. Bu 
toifaga birinchi navbatda inson tom onidan o'stiriladigan ekinlar 
v a
b o q i l a d i g a n
h a y v o n l a r
h a m d a
k o 'p a y t i r i l a d i g a n
mikroorganizmlarni kiritish mumkin. Bundan tashqari, ovchilik, 
baliqchilik, o ‘rmonchilikdagi biologik obyektlar ham shu toifaga 
kiradilar.
Insonning m a ’naviy t a r a q q i y o t i uchun z a ru r boMadigan 
bioresurslar - kishilarning m a ’naviy k am o l topishi, jismoniy va 
ru h iy j i h a t d a n d a m o lis h in i t a ’m i n l a y d i g a n o ' s i m l i k l a r ,
hayvonotlar va boshqa biologik o byektlarni o ‘z ichiga oladi. 
Tirik tabiat inson salomatligi, ijodi, tarbiya va t a ’limining m oddiy 
manbasi hisoblanadi.
5.2. 0 ‘simliklarning biosfera va inson hayotidagi ahamiyati
0 ‘sim lik lar deb oddiy, b ir h u j a y r a l i , j u d a m a y d a suv 
o 'tlaridan to ulkan daraxtlargacha b o 'lg a n , mustaqil ravishda 
o r g a n i k m o d d a l a r n i s i n t e z q i l a o l a d i g a n a v t o t r o f t i r i k
o r g a n i z m l a r g u r u h i g a a y t i l a d i . B u l a r q a t o r i g a o r g a n i k
m o d d alarn i atro f-m u h itd a n t a y y o r h o l d a oluvchi g e te r o t r o f
organizmlar - zamburugMar ham kiritiladi. Ularning biosferadagi 
va inson hayotidagi ahamiyati turli-tum an va k e n g m a ’noga ega. 
Ekologik nuqtai nazardan quyidagilarni t a ’kidlash m aqsadga 
muvofiq:
Tabiatning muhim tarkibiy qisnii sifatida o'simliklar yerning 
asosiy biom assasini tashkil e t a d i l a r va biosferadagi m o d d a
a y l a n i s h i n i t a ’m i n la y d il a r . Y e r d a g i b i o m a s s a n i n g 99% i 
o'sim liklar hissasiga to ‘g ‘ri keladi. 0 ‘simliklardagi fotosintez 
jarayoni natijasida barcha suvlar 5,8 mln. yilda, atmosferadagi 
kislorod 5800 yilda, k a r b o n a t a n g i d r i d i 7 yilda bir m a r t a

---

yangilanib turadi. U larda kechadigan fotosintez jarayoni tufayli 
Yerda dastlabki organik m odda sintez bo'ladi. Bu bilan ular Yer 
b io s fe r a s in in g b ir m e ’y o r d a g i fa o liy a tin i t a ’m in la y d ila r. 
0 ‘simliklar inson va boshqa tirik organizmlar uchun ozuqa va 
m u h i t hosil q ilu v c h i m a n b a h i s o b l a n a d il a r . B arc h a tirik 
mavjudotlar ozuqasining dastlabki asosini o ‘simlik mahsulotlari 
tashkil etadi. Inson va boshqa tirik organizmlar o ‘zlari uchun 
zarur b o ‘lgan oqsil, uglevod, yog‘, vitam inlar, turli minerai 
m o d d a l a r va b o s h q a birik m alarn i o 's im l ik l a r d a n oladilar. 
0 ‘simliklar boshqa tirik m avjudotlar uchun muhit hosil qiluvchi 
vosita vazifasini h a m bajaradilar. M asa la n , faqatg in a bitta 
turdagi o'simlikni yo'q olib ketishi o‘rta hisobda 10-30 ta turdagi 
hasharotlarning yo'qolishiga sabab b o iis h i mumkin.