‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1.3. Qadimgi Rimdagi iqtisodiy g‘oyaIar
Bu davrdagi olim va mutaxassislaming asarlarida bir qancha yangi 
iqtisodiy g‘oyalar ilgari surildi. Bu g‘oyalaming rivojiga e’tibor berilsa, 
quldorlik tizimining yemirilishi bilan unga bo‘lgan munosabat ham 
o‘zgardi. Katta Katon (m.av. 234-149-уШаг yirik yer egasi bo'lgan) 
«Dehqonchilik» nomli asarida u qullikka asoslangan natural xo‘jalikni 
himoya qildi. Katon o‘z talablarini o‘zi ta’minlovchi yoki iste’mol 
qiymati ishlab chiqaruvchi xo'jaliklami tan olar edi (natural xo‘jalik 
himoya qilinadi). U faqat oitiqcha mahsulotnigina sotish kerak, xo'jaUkda 
ishlab chiqarish mumkin bo‘lmagan narsalamigina sotib olish zarur, 
degan g‘oyani qo‘llaydi. U qul mehnati asosida xo‘jalikni yuritishning 
yangi uslublarini ham ishlab chiqdi.
Bu davrda natural xo‘jalik bilan biiga bozor munosabatlari ham 
rivojlanayotgan edi. Bozomi qo‘llagan Katon, shu, bilan biiga yollanma

---

mehnatga dushman bo'lgan. U qul mehnatini to‘g‘ri tashkil etishga 
alohida ahamiyat beradi. Bayram kunlari ish hayvonlariga dam berilgan 
holda, qullar ishlashga majbur etilgan. Kasallangan ho‘kiz davolangan, 
qulni esa «eski arava» sifatida sotib yuborish tavsiya etilgan.
Dehqonchilikda qul mehnati tobora kam samarali bo‘layotganligini 
ko‘rgan Katon yaylov xo‘jaligini, keyinchalik savdo va sudxo‘rlikni 
qo‘llab-quwatlagan. Qiymatdan ortiq mahsulotni foyda deb bilgan va 
uni to‘la ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga qo‘shgan (xato fikr). 
«Yuqori foyda olish uchun yuqori baholar kuni kelishini bamaylixotir 
kutish kerak», - deydi u.
Dehqonlar qo'lidagi yerlar tortib olinib, yirik latifundiyalar vujudga 
kela boshladi, eridn Rim aholisi, dehqonlar va armiya soldatlari yeisizlandi. 
Bu holat yirik yer egalari - patritsiylar va dehqon-plebeylar o'rtasidagi 
qarama-qarshilikni kuchaytirdi, oxir-oqibatda aka-uka Grakxlarning 
agrar islohotiga sabab bo‘ldi. Ular yersiz yoki kam yerli dehqonlaming 
yirik yer egalariga qarshi kurashini himoya qildilar. Ammo bu ishni 
quldorlik tuzumini saqlagan holda va yirik yer egalarini cheklash yo‘li 
bilan hal etmoqchi bo'ldilar. Yer egalarining qo'lidagi yeming bir qismini 
kesib va davlat fondidagi yerdan foydalanib, kam yerli dehqonlardan 
ozod dehqonlar tabaqasi barpo etish ko‘zda tutilgan, eng muhimi, bu 
toifa quldorlaming ishonchli tayanchi bo'lishi kerak edi.
Aka-uka Tiberiy va Gay Grakxlarning agrar islohoti bo‘yicha, davlat 
yeridan foydalanuvchilaming har biri 500 yuger (125 gektar), har 
o‘g‘li uchun 250 yuger, ammo bir oila uchun 1000 yugerdan ortiqcha 
yer olish taqiqlangan. Undan ortiq yerlar musodara qilingan va 30 
yugerdan bo'linib, kambag‘al fuqarolarga berilgan, lekin bu yemi birovga 
sotish man etilgan. Bu qonun qabul qilindi, ammo uni amalga oshirishga 
yirik yer egalari va senat qarshilik qildi. Tiberiy Grakx m.a. 132-yilda 
ataylab o‘ldirildi. Gay (ukasi) Grakx m.av. 123-122-yillardabu islohotni 
amalga oshirish uchun ishni davom ettirdi, bir qancha demokratik 
o‘zgarishlami amalga oshirdi (Rimda arzon non sotish), oqibatda 80 
ming fuqaro yer uchastkasi oldi. Islohot vaqtincha muvaffaqiyat keltirdi, 
m.av. 111 -yilda davlat yerlarini sotishga yo‘l berildi, yerlar xususiy mulkka 
aylandi (m.av. 121-yilda Gay ham jangda halok bo‘lgan).
Quldorlik tuzumi inqirozga uchragan va tushkunlikka tushgan davrda 
rimlik agronomlar Yarron (m.av. 116-27) va Lyusiy Kolumella (I asr) 
lar quldorlik xo'jaligini ratsionallashtirish muammolarini ishlab

---

chiqdilar. Shu bilan birga, olim va arxeolog bo'lgan Varron «Qishloq 
xo'jaligi to'grisida» degan kitobida bu sohaning ahamiyatiga katta o‘rin 
beradi, qishloqdan shaharga intilganlami qoralaydi. U dehqonchilik 
bilan chorvachilikni biiga rivojlantirishni ma’qul deb biladi. Varron 
ular o'rtasidagi «buyuk ittifoq» tarafdori edi. Buning asosiy sababi 
shundaki, Italiyada don nisbatan arzon edi, chorvachilikning foydasi 
esa ancha yuqori bo‘lgan. Shu bilan birga, Varronning fikricha, har 
bir xo‘jalik o‘z-o‘zini ta’minlashi kerak, u bozor munosabatlariga 
kam e’tibor qilgan, qullar ekspluatatsiyasi tarafdori bo‘lgan va ulami 
«gapiruvchi qurollar» deb bilgan. U qullaming siyosiy jihatdan xavfli 
ekanligini tushungan va bir millatga tegishli qullami ko‘p saqlamaslik 
kerak deb tavsiya etgan (chunki birlashib harakat qilishlari oson).
Kolumella o‘zining qishloq xo‘jaligiga oid yirik asarida qullar 
mehnatining samarasi pastligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, qullar 
yemi yaxshi ishlamaydUar, yer yuqori hosil berishi uchun qayg'ur- 
maydilar. U erkin mayda ishlab chiqaruvchilaming mehnati qullami- 
kidan yuqori bo'lishini isbotlab berdi, yirik quldorlik latifundiyalariga 
nisbatan mayda dehqonchilikni afzal deb hisobladi. Bu davrda yirik 
latifundiyalaming inqirozi aniq bo‘lib qoldi, rivojlanish faqat ekstensiv 
yo‘l bilan bordi, ya’ni hosil qo'shimcha yer hisobigagina oshdi. Qullar 
imkoni boricha yemi ishlamaslikka intilgan. Kolumella bunday yerlami 
erkin kolonlaiga bo‘lib berish yaxshiroq samara beradi, degan to‘g‘ri 
xulosaga keldi. Uningcha, mayda ishlab chiqarishga o‘tish kerak edi 
(hozirgi davrga solishtirib ko‘ring).