Ózbekistan respublikasi joqari ham bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi

I.Bap. 1945 - 1985 jıllarda Ozbekisan xalıq xojalıǵinıń tınısh qurılısqa ótiwi
1.1.1945 - 1985 jıllarda Ozbekisan xalıq xojalıǵinıń tınısh qurılısqa ótiwi
1945 - 1985 jıllarda Ozbekisan xalıq xojalıǵinıń tınısh qurılısqa otiki quramalı xalıq aralıq jaǵdayda keshti. Urıs dáwirinde ulıwma dushpan fashizmge qarsı gúres antifashist mámleketlikler hám xalıqlardı birlestirgen bolsa, urıs tawsılǵannan keyin bul birlespe degi mámleketlikler arasında ajırasıw júz berdi hám eki ortada suwıq urıslar munasábeti baslanıp ketti.
Urıstan keyin fashizm ústinen qazanılǵan jeńiske úlken úles qosqan Ozbekiston xalıqları aldında áskeriylashgan xalıq xojalıǵın tınısh qurılıs jolına salıw, onı urıstan aldınǵı dárejege jetkiziw hám rawajlandırıw sıyaqlı quramalı wazıypalar turardı.¹
Urıs dáwirindegi áskeriy-ekonomikalıq sheriklik tájiriybesi urıstan keyingi wayran bolǵan ekonomikanı qayta tiklew hám rawajlandırıwda da batıs mámleketleri menen sheriklik qılıw zárúr ekenligin korsatdi. Lekin hádden tıs ideologiyalasqan sovet sisteması Respublikalardı shet el mámleketlerden " temir qo'rgon" menen ajıratıp, mámleketti artıqsha qıyınshılıqlar hám jábirleniwshine raahkum etdi. Burınǵı Birlespe basqa mámleketler degi tikleniwdiń aldıńǵı tájiriybelerinen, sırt el qarjılarınan paydalanıwdı istamadi. Ozbekiston Respviblikasi Prezidenti I. A. Karimov II jáhán urısında wayran bolǵan Evropa, Yaponiya, Qubla Kareya mámleketleri birinshi náwbette, aSbatta, " Óz kúshine súyene otirip, óz múmkinshiliklerine súyenip joqarı rawajlanıw dárejesine kóterildi",-deydi. Lekin, olardıń bul tabıslanda shetten kelgen qarjılar da úlken orın iyelegen. Amerika Qospa Shtatlarında qabıl etilgen " Marshall plani" tiykarında ajıratılǵan shama menen 50 mlrd. dollar Evropa maralakatlarining ekonomikasın o'nglab, turmıs dárejesin kóteriwge, aldıńǵı texnologiyalardı engiziwde sheshiwshi kúsh boldi. Sovet mámleketiniń oǵada ideologiyalasqan ekonomikalıq siyasatı bolsa jalǵızlanıp qaldı jáne bul xalqımızdıń basına artıqsha kúlpet alıp keldi.
Ozbekistan urıstan keyingi jıllarda az xalqiniń arzan kúshinen, bay sheki onim dáreklerinen sheksiz túrde paydalanıwına tiykarlanǵan, kompartiya sızıp bergen bes jıllıq jobalardı orınlawǵa kirdiler. Bir tárepleme, Oray mápine bo'ysundirilgan Respublika ekonomikasın urıstan aldınǵı dárejege jetkiziw hám jáne de rawajlandırıwǵa qaratılǵan wazıypanı orınlawda ozbek xalqiniń miynetsevarligi, taqatlı hám tınıshlıqsevarligi sıyaqlı pazıyletlerden paydalanildi.
Ekonomika aldına qoyılǵan eń zárúrli wazıypalar Ozbekiston SSR Joqarı Sovetiniń 1946 jıl avgustında shaqırılǵan 8-sessiyasında. qabıl etilgen 1946 -1950 jıllarǵa mólsherlengen rejede belgilendi.Buǵan kóre, xalıq xojalıǵidıń barlıq tarawlarına 3 mlrd. 900 mln. swm kapital aqsha ajıratıldı. Sanaattı rawajlandırıw jumısları respublika ekonomikasınıń jetekshi tarawı paxtachilikni rawajlandırıwǵa qaratildi. Elektr quwatı óndiriske bólek itibar berildi. 5 jılda 8 iri hám orta kólem degi elektrostansiyalar, sonday-aq 300 000 kv. saat kúshke iye bolǵan Farhod suw elektr stansiyası jumısqa túsirildi. Bul stansiya burınǵı birlespede úshinshi orında bolıp, urısqa shekem Ózbekstanda islep shıǵarılǵan elektr quwatına teń quwat beretuǵın boldı.²
Qısqa dáwir aralıǵinda, 20 -30 jıllardaǵı " sotsializm qurıw" azapları, ásirese ekinshi jáhán urıs dáwiri qıyınshılıqların, qıyınshılıqların basdan keshirgen Ozbekiston xalqi ekonomikanı qayta tiklew hám rawajlandırıw jolında da hormay-tolmay miynet etdi. Bes jılda sanaat óniminiń jalpı kólemi 71 procentke kopaydi, bul urıstan aldınǵı dárejeden 1, 9 ese kop edi. Sanaattıń xalıq xojaiigidagi úlesi 47, 7 protsentti shólkemlestirgen edi. Sol jıllarda Farhod, Oqqovoq-2, Bozsuv-2 elektrostansiyalari, jámi 150 dane jańa sanaat kárxanaları jumısqa túsirildi.
Ozbekistonning keleshektegi rawajlanıwı jobaları Birlespe orayında islep shıǵarılıp, kóbinese jergilikli sharayat, social jaǵday esapqa alınbastan ekonomikanı bir tárepleme, yaǵnıy úlkeni sheki onim bazası retinde saqlap qalıwǵa qaratildi. Sanaat, xalıq xojalıǵidıń derlik barlıq tarmaqları paxtachilikni rawajlandırıwǵa bo'ysundirildi. Sovet húkimetiniń 1946 jıl 2 fevral daǵı Ozbekistonda paxtashiliqti qayta tiklew hám jáne de rawajlandırıw ilajları togrisidagi sheshimi Ozbekistonda paxta jalǵızhokimligini kúsheytiw ushın tiykar boldi.
Ekonomikanı qayta tiklew jumısları awıl xojalıǵında ásirese paxtachilikda qıyınshılıq menen ótti. Ozbekistonda paxtachilikni rawajlandırıw togrisida sovet húkimetiniń urıstan keyin qabıl etken sociallıq-siyasiy hám ekonomikalıq tárepten tiykarlanmagan o'nlab qararları izbe-izlik menen ámelge asırilmadi, sol sebepli de kutilgan nátiyjelerdi bermadi. 1947-1948 jıllarda paxta tayarlawdıń mámleket jobası atqarılmadi. 1949 jıldan baslap jaǵday anaǵurlım ozgardi. 1950 jılı 2 mln. 222 mıń tonna paxta jetkezip berildi, hasıldarlıq gektarınan 20, 7 Sentnerga jetti. 1950 jıldan paxtanıń satıp alınǵan zat bahası asırılıp, l tonnasına 2200 swm yaǵnıy aldınǵınan eki ese kop aqsha tolıqndi. Lekin dıyxanchilikning basqa tarawlarında egin maydanınıń qısqartirilganligi áqibetinde g'alla hám palız eginleri tayarlawda urıstan aldınǵı dárejege yetmadi.
Ekonomikanı rejeli túrde rawajlandırıw menen bir qatarda birpara social máselelerge de itibar etildi. Atap aytqanda, mıynet haqı asırıldı, áskeriy salıq, kartochka sisteması biykar etildi. Pul reforması ótkerildi, qısqartirilgan jumıs saatı engizildi, kúndelik tutınıw ónimleriniń bahası arzanlastırıldı. Bul ilajlar pulning satıp alınǵan zat quwatın asırıw imkaniyatın tuwdırdı. Lekin soǵan qaramastan baha sorto ele talay joqarı edi. 1950 jılı Ozbekistonda azıq-túlik ónimleri 1940 jılǵa salıstırǵanda derlikk eki ese qımbat edi.
Keń tutınıw buyımların islep shıǵarıw barǵan sayın kemeydi. Olar tiykarınan shetten keltiriletuǵın boldi nátiyjede Respublika xalqınıń jeńil sanaat, azıq-túlik buyımlarına mútajligi kúshaydi.
Respublika xalqınıń úshten eki bólegin shólkemlestirgen awıl xalqınıń materiallıq jaǵdayı ashınarlı edi. Olardıń aylıq tabısı ortasha 20 sumdı quraǵan halda, bul korsatkich jumısshılarda 64 swm edi. negizinde, urıstan keyingi xojalikni qayta tiklew hám rawajlandırıwdıń tiykarǵı salmaǵı awıl miynetkeshleri moynına tústi. Ozining baǵ hám miyweleri menen ataqlı bolǵan Ózbekstan xalqı hádden tıs kóp alınatuǵın salıq sebepli baǵlarınan vozkechdi. Sharbadorlar sol sebepke kóre buyım baǵıp payda kórmedi. Jaǵday sol dárejege jettiki. xalıqtıń jeke buyımları salıq esabına mámleket hám jámáát xojalıqları paydasına alındı. Satıwdan bas tartganlar jınayatlı juwapkerlikke tartıldı. Aqıbette jeke xojaliklarda sharba buyımlarınıń sanı keskin kemeydi. Bunday zorlıqshılıqlar urıs aqıbetleri, waqtınshalıq, o'tkinchi jaǵday dep túsintirildi.
50-60 jıllarda qorǵaw hám boz jerlerdi ozlashtirishga hám sol tiykarda paxta hám g'alla jetistiriwdi kopaytirish ilajları korildi. Ozbekistonda úsh jıl ishinde (1953-1955 yy.) 130 mıń gektar jańa jerler ashıldı. 1956 jılı Xatkercho'lning ozida suwǵarılatuǵın maydan 205. 000 gektarǵa jetti. Sol jıllarda Oraylıq Ferǵananı ozlashtirish munasábeti menen úlken Ferǵana kanalı qayta remontlandi. Tashkent wálayatında Ahangaran suw bazasınıń 2-gezegi, Joqarı Chirchiq suw tarmaǵı, Buxara wálayatında Quyimozor suw bazası, Sirdaryo wálayatındaǵı Qubla Xatkercho'1 magistral kanalı qurılıp paydalanıwǵa tapsırildi. 1960 jılı respublikada suwǵarılatuǵın jer maydanı 2. 571 mıń gektarǵa jetti.³
Paxtashiliqti rawajlandırıw ushın mineral tóginlerden paydalanıwǵa úlken itibar qaratildi. Respublikada 1951 jılda 0, 9 mln t. mineral tógin isletilingen bolsa, 1980 jılda onıń muǵdarı 5 mln. tonnadan asıp ketti. Goza japıraqların tógiw hám zıyankeslerge qarsı gúresde isletilingen oǵada uwlı zatlı ximikatlar (butifos, merkaptafos hám b.) den hádden tıs keń kólemde paydalanıw, xalıq sog'ligiga keskin jaman tásir etdi.
Dúnya boyınsha pestitsidlar hár bir kisige 300 gr. den, AQSh de 800 gr. den togri kelgen bolsa, respublikanıń paxta egiletuǵın aymaqlarında hár bir kisige 1989 jıl 25-45 kg. den togri keledi.
Respublika boyınsha bolsa, bul hár bir kisige 7-8 kg. ni quradı.
Paxta sheki onimsi jetistiriw 1946 -1985 jıllarda 5, 5 barovar kopaydi, paxta egiletuǵın maydanlar l mln.ga. den arttı. 1966 -1986 jıllar maboynida Ozbekiston awıl xojalıǵine 45 mlrd. swm aqsha ajıratılǵan bolıp, sonnan 17, 1 mlrd. swmi suwǵarıw tarraoqlartga sarplandi. Sol dáwirde 1, 5 mln.ga.jer ozlashtirildi. Ozlashtirilgan jerlerde jańa 160 ta sovxozlar islengen bolıp, 20 jıl dawamında bulmanlarda 10, 4 mln tonna paxta sheki onimsi jetiwtirildi.
Awıl xojalıǵidıń ekstensiv joldan rawajlantirilishi totalitar rejimdiń suwǵarıw texnologiyasına qopal aralasıwı salmaqli ekologiyalıq hám basqa túrli qolaysız social aqıbetlerdi keltirip shıǵardı.
1985 jılǵa kelip respublikada 900 dana suwǵarıw tarmaǵı 97 mıń gidrotexnikalıq apparatlar, 10 mlrd m3 kólemde suw toplaytuǵın 23 suw bazaları bar edi. 70-80 jıllarda suwdiń tábiy teń salmaqlılıqın aynıwı jer, suw, hátte hawanıń záhárleniwine alıp keldi.
⁴Ámeldegi suw rezervi múmkinshiliklerinen artıq jerlerdina ozlashtirilishi, taw qaptal bag'irlariga egin egiliwi, ormanlardı shápáátsizlik menen kesiliwi, dárya hám kól suwining pataslanıwı haywanot áleminde ólimli ozgarishlarni júzege keltirdi. Aral teńizi jaqın ótken zamanda dúnyadaǵı eń úlken kóldan esaplanıp, balıqchilik ańshılıq, transport tarawı jaqsı jolǵa qoyılǵan edi. Biraq bir áwlad omiri dawamında bir teńiz quridi. Bir totalitar basqarma administraciyasınıń respublika daǵı paxta jalǵız hákimligi siyasatı, basqarıw buyrıqpazlıqqa tiykarlanǵan ekonomika, Aral átirapında ayrıqsha ólimli ekoloeik xaterdi keltirip shıǵardı.
Aral teńiziniń qurıwı 1960 -70 jıllarda jılına -18 sm, I971-1980 jıllarda -53 sm, 1981-1985 jıllarda -78 sm, 1985 jılǵa kelip bolsa -87 cm ga jetti. 1961 jıldan 1991 jılǵa shekem teńiz haji 3 teńdey qısqardı deneiz az qirg'og'ida 75-80, birpara orınlarda 100 km.ga chekindi. 1980 jıllardıń basında Aral teńizine suw keliwi derlik pútkilley toqtap, kemde-kem ushraytuǵın suw mákanı quriy basladı. Bulmanlarda 2 mln.ga duz hám qutndan ibarat maydan ashılıp qaldı.
Sanaat hám awıl xojalıǵında júzeki reformalar xalıqtıń turmıs jaǵdayında derlik ózgeris jasalmadı. Ásirese, burınǵı birlespedagina emes, bálki miynet sharayatı eń salmaqli bolǵan ózbek paxtakeshleriniń turmıs dárejesi ásirese ashınarlı jaǵdayda boldi.
Ozbekistonda azıq-awqat ónimleri " sotsializm úzil-kesil jeńis etken" dáwirde xalıqtıń jan basına esaplaǵanda tómendegishe edi: gósh 29 kg, sút 150 litr, máyek 78, qant-qumsheker 21 2 kg, kartoshka 28, palız eginleri hám palız ónimleri 66 kilogramdantogri keldi. Bul muǵdar umumittifoq dárejesinden talay tómen edi. Awıl xalqınıń tutınıw dárejesi bul ortahisobdan kóre taǵı da ashınarlı edi.⁵
Paxta jalǵızhokimligining kusheytiwi awıl xojalıǵın basqa tarawların qalaqlıqqa alıp keldi, g'alla, sharbashılıq ónimleri, palız eginleri-mevaga xalıqtıń talabı qandirilmadi. Bunıń ústine tóbeorqaga salıstırǵanda notogri siyasat alıp barıldı. 50-yiilarning baslarında respublika, basshılarınıń ǵayratı menen suwǵarılatuǵın jerlerde tóbeorqa kólemi 2 sotihdan 13 sotihga túsirildi. Bul korsatkich orınlardaǵı basshılarnino ozboshimchaligi menen 10 sotihgacha, Ferǵana, Tashkent wálayatlarında bolsa. hátte 6 -8 sotihgacha azayıp ketti. Bul jaǵday respublika awıl xalqınıń turmıs dárejesin oǵada salmaqli etip qoydı.
1990 jıl basına kelip respublikada 9 mln. yamasa respublika xalqınıń 45 procenti jan basına esaplaǵanda ayına 75 sumnan kemrek dáramatqa iye edi. Bul bolsa kún keshirim ushın zárúr bolǵan eń tómen dárejedegidan da kam bolıp tabıladı. 80-jıllarda kúndelik turmısda hámmege kerek bolǵan mebel garnituri, xolodilnik, sapalı shań jutqısh hám basqalardı tabıw mashqalaǵa aylanıp qaldı.
50-jıllarda sanaat hám qurılıs social óndiristegi bóliniwdıń respublika ekonomikasın kompleks rawajlanıwına tosqınlıǵı jáne de kúshaydi. Respublikanıń sanaat hám qurılıs jumısları ushın huqıqı hám juwapkershiligi sheklengenligi sebepli, 1953 jılı respublika ixtiyoridagi kárxanalar jámi sanaat ónimleriniń 31 protsentti islep shıǵarǵan bolsa, birlespeqa bo'ysungan kárxanalarǵa 69 procent togri keldi. 1956 jılında bolsa sanaat ónimleriniń úlesi 55% procentke kóterildi.