Ózbekistan respublikasi joqari ham bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi

2.1 Ozbekistanda tálim sistemasın jaqsılaw ushın qararlar
Ozbekistanda tálim sistemasın jaqsılaw ushın o'nlab qararlar qabıl etińardi. Biraq, bul qararlar milliy mekteplerde tolıq atqarılmasdi. Mektepler urıstan keyin de sabaqlıqlar menen tolıq támiyinlamadi. Materiallıq oquv bazası rusiyzabon mekteplernikidan talay tómen edi.
Ortamaktabni pitkeriwshileri arasında erte turmısqa beriliwi sebepli qızlar kemshilikti tashkil eter edi. Bilimlendiriwdi rawajlandırıwda jergilikli milletlerge tómen názer menen qaraw sovet basqarıw princpıı siyasatınıń jasırına iskerligine jasırınǵan edi. Keyingi jıllarda ashılǵan arxiv malumotlarida burınǵı birlespe degi respublikalarda sanalı, mádeniyatlı, erkin pikirli kisilerdi bolıwıg'a yo'1 qoymaw haqqındaǵı mahfiy korsatmalar biykarǵa emes edi. 1985 jılda joqarı oquv orınları sanı 42 danege jetti.
1946 -47 oquv jılında respublikada 4483 mektep bolıp, 212. 000 oquvchi oqıǵan bolsa, 1965-66 oquv jılında 9716 ǵa odaǵı oquvchilar sanı 2. 476. 000 kisige jetti. Joqarı oquv orınlarında studentler sanı 21. 190 nan 168. 800 danege jetti. Bul muǵdar " jergilikli tnillat jigit qızları bilim ushın emes, diplom ushın qızıqsin" degen isenimge tiykarlanǵanlıǵın korsatadi. Sonday bolıwına qaramay Ozbekistonliklami, atap aytqanda ozbeklarni ilmga chanqoqligi hár qanday jasalma tosqınlıqlardı jeńa basladı.
2.2.O’zbekistanda pán hám texnikanıń hámme tarawlarında iri ilimpazlar jetistiriliw
Ozbekistanda pán hám texnikanıń hámme tarawlarında iri ilimpazlar jetistirilib, ilim kandidatiarini hám doktorlarini tayıniash boyınsha burınǵı SSSRda aldınǵı qatarlarǵa shıqtı.
1950 jıl Ozbekistonda 1760 ilim kandidati 180 pán doktorlari ilimiy jumıs alıp bardı. 1965 jılda bolsa, pán kandidatleriniń sanı 4000 hám pán doktorı 324 ke jetti. 50-60 jılları Respublika Pánler Akademiyasınıń ilimpazları ásirese matematika -mexuanika, medicina energetika, awıl xojalıǵi tarawlarında jumıslar alıp bardı. Bir qansha ilimiy-tekseriw institutları travmatologiya hám ortepediya, energetika, matematika, onkologiya hám radiologiya, Orta Aziya qishioq xojalıǵinı mexanizatsiyalaw hám elektrlastırıw, kibernetka hám basqa bir qansha institutlar sol jıllarda jumısqa túsirildi. Pánler Akademiyası qasında Filosofiya hám Huqıq institutı shólkemlestirilip, Shıǵıstanıw institutı iskerligi keńeytirildi.
50-jıllardan baslap respublikada ilimiy-izertlew jumıslarında atom quwatınan paydalana basladı. Dáslepki waqıtta atom quwatı Tashkent hám Samarqand Mámleket Universitetleri laboratoryalaridan Pánler akademiyasınıń fizika-texnika institutında, Politexnika hám meditsina institutlarında isletildi. Lekin texnika bazası yelarli bolmaǵanlıqtan atom quwatınan paydalanıw sheńberi tar boldi. 1956 -jıl baslarında Tashkentten 30 km jıraqta, 750 shtat birliginde mólsherlengen ilimiy-izertlew yadro insituti hám barlıq qolaylıqlarǵa iye bolǵan qalasha qurılıp, 1958-jılı jumısqa túsirildi. Onıń birinshi direktorı etip iri fizikalıq alım, akademikalıq Ubay Orifov tayınlandi.
1951-1954 jılları respublikada taǵı bir iri ilimiy oray qurildi. 80 gektar maydanda, birlespede birden-bir medicinalıq sharayatta ósetuǵın, Tashkent botanika baǵı jaratıldı. 1956 -jılı 5-noyabrde Orta Aziyada birinshi Tashkent telemarkazi jumısqa túsirildi. Keyinirek 1962 jıl Urǵanchda, 1964-jıl Nókisde de televizon oraylar jumıs basladı.
Ozbekistonlik ilimpazlardıń bir qanshası, ásirese tábiy pánler salasında, azlarınıń ilimiy jetiskenlikleri menen tekǵana burınǵı Birlespe sheńberinde bálki jáhán kóleminde tán alındı hám joqarı dárejedegi mámleket sıylıqlarına iye boldilar. Ozbek ilimpazlarınan matematikalıqlar -T. N. Quran oqıwshı -Niyoziy, T. A. Sarımsaqov, S. X. Sirojiddinov, fizlklar-Ol. O. Orifov, S. A. Azimov, ximiklar-O. S. Sadıqov. S. YU. Yunusov, M. I. Nabiyev, geologlar -X. M. Abdullayev, l. X. Xamraboyev, G. A. Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózlerv, biologlar- A. M. Jeńimpazov, K. Z. Zokirov, T. Z. Dárwishov, texnika salasında M. T. O'razboyev, X. A. Raxmetullin, X. Fayziyev, jámiyetshunoslik páni salasında I. M. Mo'minov, H. Sulaymonova, YA. G. Ǵulomovlar usılar juralasidan bolıp tabıladı.
Respublika oqımıslı adamları qatarında 125 mińnen aslam joqarı hám ortamaxsus maǵlıwmatqa iye qánigeler bolıp, usılardan 25 mıńnan kóplegeni injener hám texniklar, 10 mıń awıl xojalik qánigeleri, 24 mıń vrachlar hám 60 mińnen aslam oqıtıwshılar, júzden artıq jazıwshı, shayır, dramaturglar, súwretshiler awqamında 105 kisi, kompozitorlar awqamında 26 dana aǵzaları bar edi. 1956 jıldıń aqırlarında respublika oqımıslı adamların birinshi qurultoyi bolıp ótti.
Partiyalıq ideologik dizginge qaramastan ádebiyat hám kórkem óner salasında kozga kórinetuǵın dóretpeler jaratıldı. Gafur Gulom, Uyqas, Zulfiya, Mirtemir, Turob Tolıq, M. Babayev, Mirmuxsin hám basqalardıń tınıshlıq temasına arnalǵan qosıqları júzege keldi. Oybekning " Altın oypatlıqtan epkinlar", Perde Tursunning " oqıtıwshı", Asqad Toliq huqıqlınıń " apa -qarındaslar" romanları, Abdulla Qahhorning " Shohi sazana", " awrıw tisler", B. Rahmonovning " Júrek sırlari" dramalari úlken dańq shıǵardı. 50-jıllardıń ekinshi yarımınan basıab siyasiy repressiyalıqtan azat bolǵan dóretiwshilerdiń dóretpeleri júzege chiqa basladı. Abdulla Ílayıqiyning " o'tkan kún" romanı, Mirtemirning " Súwret" dástanı, Shayıqzodaning " Tashkentnoma" si baspadan shıqtı.
60 -jıllardan ádebiyatda jańa áwlad payda boldı. Ádil Yoqubov, Pirimqul Ílayıqov, O'lmas Umarbekov, Husniddin Sharıpov, Azat Sharapatlıutdinovlar menen izbe-iz jańa dóretiwshilik oylawǵa iye bolǵan uqıplı Abdulla Oripov, Erkin vohidov, Shukur Xolmirzayev, Ótkir Hoshimov, Muhammad Ali, Jamol Kámal, Omon Matjon, Rauf Parfi sıyaqlı jas ádebiyatshılar maydanǵa shıqtı. Ozbek ádebiyatınıń rawajlanıwda adablyotga ideologiyalıq tásir ótkeriwdiń quralı retinde qaray, dóretiwshilik erkinshegi bo'g'ildi hám partiyalıq klasıy isenimler tiǵiwtirildi. 50-60 jıllarda geyde sonda da azatlıqqa intiluvchi pikirler kozga shalınardi. Biraq buǵan tezlik penen sın pikirler, basqarıw jazalar to'sig'i qóyılardi.
80-jıllardıń ortalarından ádebiyat xalıq ómirin shın sáwlelendiriw jolında jańasha qádemler qo'ya basladı. Shıǵarmalardıń teması sheńberine Aral fojeasi, ozbek dıyxanınıń mashaqatlı táǵdiri tábiyaat, til, mádeniyat hám tariyxımızǵa tiyisli máseleler kúshliroq kirip keldi. Jańa mazmun ijodda jańasha zamanagóy forma, xalqona sesler uyǵınlıǵılarda keń yo'1 ocha basladı.
50-60 jıllarda Respublika kórkem ónerinde, atap aytqanda teatr hám oyın kórkem ónerinde ilgeri jılısıwlar júz berdi: 1947 jılı Tashkentte xoreografiya bilim jurtı ashıldı. 1957 jılı ataqlı ayaq oyınshı hayal-qız M. Turaqlıboyeva tárepinen " Báhár" ozbek xalıq oyın ansamblı, 1958 jılı G. Rahimova baslıqlıǵında -Xorezm qosıq hám oyın ansamblları tuzildi. Bul jámáátler ozbek saqna oyınların boyitdi. Respublikada teatr sa'natining rawajlanıwda Samarqand Mámleket qosıq hám balet teatrining (1964 jıl ) Tashkentte " Jas gvardiya" (1990 jıldan Abror Shınlıqqa barar jolov atındaǵı ) ozbek drama teatrining ashılıwı úlken áhmiyetke iye boldi.
Muzıka hám teatr salasındaǵı bul ozgarishlar bir tárepleme bolıp jáhán kórkem óneri dárejesine tezirek jetip alıw ushın ózbek milliy mádeniyatınan uzaq bolǵan opera, balet, simfonik muzıkaǵa tiykarǵı itibar berilip, milliy drama teatrlarimiz itibardan shette qaldı. " Formaan milliy mazmunan sotsialistik" uranı astında rawajlanǵan sovet ádebiyatı hám sa'natining túp maqseti " baynalminallashtinsh" bolıp shıǵarmalarda milliylik yoqola bardı.
Urıstan keyingi sherek ásir dawamında Ozbekiston sanaatı hám awıl xojalıǵi, mádeniyatı hám páni rawajlanıwda málim nátiyjelerge eristi. Lekin bul rawajlanıw qarama-qarsılıqlar menen tolıq boldi, demokratiyalastırıw jolında alıp barılǵan ilajlar jetkilikli nátiyjelerdi bermadi.
Basqarıw buyrıqpazlıq sisteması kúsheyip baratırǵan Ozbekistonda xalıqtıń turmısı, xalıqqa korsatiladigan mayishiy xızmet tárepinen Respublika burınǵı Birlespede aqırǵı orınlarda edi. Tálim tárbiya hám den sawlıqtı saqlaw salasındaǵı balanparvoz korsatkichlar sotsialistik sistemanıń úgit-úgit-násiyatlawı ushın paydalanildi. Ulıwma alǵanda, jámiettiiń krizis tárep jol tutıwı kúshaya bardı.
Urıstan keyingi jıllarda mámlekettiń sociallıq-siyasiy sistemasında partiyanıń jalǵız húkimranlıǵı kúsheyip bardı. Siyasiy repressiyalıqtıń jańa basqıshı baslandı. Eger 30 -jıllarda repressiyalıqtı ishki jumıslar xalıq komissarlari (NKvD) alıp barǵan bolsa, keleside bul qorqınıshlı islerdi kommunistlik partiyanıń oraylıq komiteti jáne onıń tómen shólkemleri atqardı. 1949 jıldıń martında shaqırılǵan Ozbekiston kommunistlarining X syezdi respublika miynetkeshlerdi kommunistlik ruhda uwlı zatlaw, milliy qádiriyatlarǵa, " diniy xurofofga qarsı gúresti kúsheytiw wazıypaların qoydı. Bunıń menen jámiyette sotsialistik ideologiyanı wayranlaytuǵınlıq roli taǵı da kúsheytildi.
1949 -1952 jıllarda kopgina ataqlı ozbek dóretiwshilik oqımıslı adamları negizsiz túrde ayblanib, repressiya etildi. Ozkompartiyaning 1949 jıl 25 iyun daǵı byuro májilisinde bir gruppa jazıwshılar mılletshillikte, eski feodal mádeniyatı aldında bas iyiw, ótken zamandı ideallastırıwda ayblandi. Oybek, Abdulla Qahhor, Mamarasul Babayev, Mirtemir, Shayıqzoda sıyaqlı ozbek jazıwshıları jaman atlı etildi. 1951 jılı avgustda bir gruppa ataqlı dóretiwshi oqımıslı adamlar " mılletshillar" dep baspasózde naxaq sın pikir etildi, " buzıwǵa qaratılǵanlikda" ayblandi. Keyinirek jazıwchilardan Shayıqzoda, Shukrullo, Maba, Said Ahmad hám basqalar uzaq múddetke azatlıqtan juda etildi.¹⁰
Quyash, Chustiy, Gayratiy hám basqalar jazıwshılar awqamınan haydaldi. Bunı esitken G. Ǵulom kuyinib " Júzimaygacha ozbekning aqli kirgende basın shawıp taslaydılar" degen edi.
1951 jıl aprelida Ozkompartiya byuro jıynalısı " Muzıka sarpatining jaǵdayı jáne onı jáne de jaqsılawdıń ilajları togrisidagi" máseleni talqılaw etdi.
Májiliste kórkem óner jumısları boyınsha basqarma kop jıllar dawamında " Farbod hám Shıyrın", " Layli hám Majnun", " Tohir hám Sholpan" sıyaqlı tań qalǵanday mazmunda opera, balet hám muzıkalı dramatik spektakllardı jaratıp, zıyanlı islerdi ámelge asırıp atır dep jazıp qoyıldı. Jıynalıs sheshiminde janr repertuarlari hám radio esittiriw programmaların qayta kórip shıǵıw usınıs etildi. Usı spektakllar saqnadan alıp taslandı. Repressiyalıqlar tolqını bunıń menen toqtap qalmadı. 1983-jıldan baslap burınǵı KPSS Oraylıq komiteti baslıqlıǵında Ozbekistonda náwbettegi áshkara repressiyaǵa jol ashıldı. " Paxta ishi", " Ozbeklar ishi", " Arqa front" dep atalǵan qáweterli siyasat nıqabı astında mińlaǵan biygúna kisiler jınayatlı juwapkerlikke tartıldı. Moskva jibergen generallar, prokurorlar, tergewshiler qálegen adamlardı qamawǵa alıwardi.
Ma'shum atlar menen atalǵan kompaniyavozlik dáwirinde yo'1 qoyılǵan qáteler, paraxorlıq qosıp jazıw, hámeldi suiste'mol qılıw sıyaqlı illetler ashıp taslandı. Biraq bul kemshilikler burınǵı Birlespeqa, ámeldegi chirigan basqarıw princpına qolaversa Orayǵa da tiyisli edi.
Oraylıq baspasózdiń birpara avtorları Kavkaz, Orta Aziya hám Kazaxstan xalıqlarınıń júzine qara chaplashga háreket ete basladılar.
Bul aymaqlarda jasaǵan milletler az waqtında ámeldegi jınayatlı gruppalar iskerligine qarsı gúresganlar, Olar sotsialistik nızamshılıqtı buzilayotgani haqqında Moskvaǵa shaǵınıwǵan, biraq olardıń azları, yaǵnıy " suwdı ılaylılatuvchilar" quwǵınǵa dus kelgenler. 1983-jıldıń aqırında respublikada júdá salmaqli jaǵday payda bolǵan edi. Birinshiden, ayıpkerlikke qarsı gúresiw nıqabı astında burınǵı rnarkazdan izbe-iz túrli tergew gruppaları taslandı. Respublikamızdaǵı basshılıq lawazımlarına burınǵı Birlespediń bar qıylı jaylarınan kadrlar kela basladı. Ozbekiston Kompartiyasi Oraylıq Komitetining ekinshi xatkerligine Anishchev, Ministrler Soveti Baslıǵınıń birinshi orınbasarı Ogarok, Joqarı Keńes Prezidiumı rayisining orınbasarı etip Romanovskiylar tayınlandi, Tashkent qalasınıń táǵdiri Satinga tapsırildi.
Respublika prokurori etip Buturlin, onıń orınbasarlıǵına Gaydanov, tergew basshılıǵına Laptev, Ishki jumıslar ministrligine Didorenko tayınlandi. Barlıq wálayatlarda da jaǵday sonday bolıp, olar respublika daǵı húkimranlıqtı tolıq qolǵa alǵan edi.
" Paxta ishi" hám " Ozbeklar ishi" dep yuzsizlarcha atalǵan tergewler baslanıp ketti. Gdlyan toparı Ozbekistonliklarga salıstırǵanda nızamsız, beshafqat islerdi baslap jiberdi. Olardıń zorlıqshılıǵı áqibetinde sud ádalatsız húkimler shıǵara basladı.¹¹
1989 jılǵa shekem bul jumıslar boyınsha 4, 5 mıńnan koproq kisi sudlandi. Sol waqıtta respublika daǵı qamaqxanalarda jay qalmaǵani ushın sudlanganlarning mıńnan aslamı jazanı otaw ushın Sibir qamaqxanalarına jo'natildi.
Gdlyan toparı Ozbekiston aymaǵında shegaralanbaǵan kepilliklerge iye boldi. Gúnasiz adamlardı, olardıń shańaraq aǵzaların qaraoqqa olisb, fizikalıq hám psixik qiynoqqa salıw háwij aldı. Qamawǵa alınǵanlar tergew usıllarına shıdayalmay az janlarına qas etiwge deyin barıp jettiler.
Ozbekistonda insan huqıqları behad taptalayotganligi haqqında Moskvaǵa mińlaǵan xatlar jo'natildi. Ókiniw menen aytamız, bul xatlar tekserilmesten, hátte juwap jazıwǵa ep korilmadi. Kerisinshe Gdlyan jáne onıń sawda boyınsha isenimli wákillerine izbe-iz ataqlar berildi.
1989 -jıl 23-iyun kúni respublika baslıqlıǵına Islam Karimov saylandı. Jańa baslıqtıń iskerligi Ozbekiston puqaralarina huqıqların qorǵaw, taptalǵan huqıqların qayta tiklew sıyaqlı adamgershilikli hám iygilikli isten baslandı.
" Paxta jumıslari" ni kórip shıǵıw ushın arnawlı komissiya tuzildi Komissiya jumıs iskerligine 40 mıń tóbeden ibarat jumıstı kórip shıǵıw tapsırildi. 1990 -jıldıń iyun ayına kelip, komissiya eń zárúrli bir juwmaqqa keldi. 1990 -jıl 13-iyun kúni Moskva qalasına SSSR Bas prokurori, SSSR Joqarı sudınıń rayisi hám SSSR Ádillik ministri atına jazılǵan xatda komissiya juwmaqları tolıq korsatildi. Bul xatda " Paxta jumıslari" tereń analiz etilip, sudlanganlarni aqlaw máselesi qoyılǵan edi. Biraq joqarıdaǵı shólkemler kómek ornınatayziqni kúshaytirdilar.
Respublika basshısınıń qafiyatli háreketi menen naxaqlik barharn taptı. Komissiya eki jıldan koproq waqıt arasında 40 mıń úsheklik jumıstı kórip shıqtı. 3, 5 mıńnan koproq kisi oqlandi. Qalǵanlardıń jaza múddetleri kemeytirilip, bir bólegi Prezidentimiz tárepinen avf etildi.
Paxta komissiyası iskerliginiń eń zárúrli táreplerinen biri sonnan ibarat, paxta isblari boyınsha sudlanganlarning kopchiligi turmıslıǵında oqlandi, júzleri jarıq boldi, taptalǵan huqıqları tiklendi, az jumıs jaylarına qaytıwdı, mal-múlkin tartıp alıw etilgen múlki qaytarılıp, basqa jetkizilgen materiallıq záleller qoplandi.
Ozbekisiston Respublikası ǵárezsizlikke shiqqanson, atap aytqanda, respublika administraciyasınıń qafiyatli háreketi menen naxaqlik toqtatıw taptı. Mińlaǵan biygúna fuqorolarning atları oqlandi.
KPSS MK Aprel (1985 y) plenumi sovet jámiyetin " qayta qurıw", bul jámiyet ómiriniń barlıq tarawların " tereń reformalaw" jolin járiyaladı. Bunda áwele socialliq ómirdi deraokratlashtirish, áshkaralıq, ekonomikalıq ósiwdi pán texnika jetiskenliklerine súyene otirip jedelllashtirishga qarar etildi.
Biraq uzaq jıllar totalitar rejimge maslasqan mámleket monopoliyası, keńseleri byurokratik. apparat kozda tutılǵan jobalardı ámelge asırıwǵa yo'1 qo'ymadi.
80-jıllardıń ortalarına kelip mámleket degi ekonomikalıq rawajlanıwdı tereń analiz etpesten 90 -jıllardıń aqırına barıp, burınǵı SSSR de milliy dáramattı 2-2. 5 ese ósiriw, anıqrog'i áwele 70 jıl ishinde ámelge asırılǵan islerdi keyingi 15 jıl ishinde orınlaw wazıypaları qoyıldıki, bular ulıwma haqıyqatlıqtan uzaq edi. Bul hal tábiy 70-80 jıllar baslarında jámiyet aldındaǵı zárúrli xalıq xojalıǵi wazıypaların islep shıǵarıwdı jedellestiriw menen emes, bálki qosıp jazıw, para beriw, jora-joldasgarchilik menen ańsatǵana sheshiwge alıp keldi.
Mámleket joybarlaw sisteması quramalı social hám xojalik wazıypaların basqarıw -buyrıqpazlıq jolı menen sheshiwge ılayıq bolmay qaldı. Nátiyjede ekonomikalıq ósiw hár jılına azayıp bardı. Respublika xalıq ho'jaligida ulıwma social miynet ónimliligin tómenlewi esapqa móljeldagidan 4, 3 procent yamasa 850, 4 million swmga kem milliy dáramat alındı. 1989 jılda Ozbekistondagi hár bir kisige burınǵı birlespe degi ortasha dárejeden bir yarım teńdeyden kem kapital aqsha tog'ri keldi Sol dáwir kelip respublika awıl xojalıǵında koplab máseleler toplanıp qaldı. Sovet basqarıw princpısınıń náwbettegi reforması da yo'1 qoyılǵan qáteler sebepli joq qılıw boldi.
Bul máselelerden xalıq itibarın shalǵıtish ushın kop jıllar dawamında jıynalıp qalǵan milliy narazılıqlardan paydalanildi. Kommunistlik ideologiya az húkimranlıǵın saqlap qalıw ushın hátte ayırım respublikalarda milletleraro dawlardı uyushtira basladı. i989 jılda Tashkent, Ferǵana, Andijanda júz bergen milletleraro waqıyalar, Kavkazdagi qurallı dúgilisisler, quwǵın etilgen xalıqlardı narazılıqlarınan jerkenishliona máp jolında, respublikalarda, sonday-aq Ozbekistonda payda bolıp atırǵan húrlıq dawısın tunshıqtırıw ushın paydalandılar.
Ekinshi jáhán urısı jıllarında totalitar basqarma tárepinen deportatsiya etilgen bir qatar xalıqlar qatarında mesxeti túrkleri de bolıp, olar tiykarınan xalıq tıǵız jasaytuǵınlıq Ferǵana wálayatına, bir bólegi Andijan, Namangan hám Tashkent wálayatlarına jaylastırılǵan bolib, bunıń áqibetinde sociallıq-ekonomikalıq hám milletleraro munasábetlerde qosımsha mashqalalardi júzege alıp kelgen edi. Bul mashqalaǵa sovet mámleketi waqıtında itibar bermadi. 1989 jıl 24 mayda Quvasoy qalasında jaslar ortasında (R. Nıshanov tariypicha, " bir banka qulpunoy ushın") bolǵan gúdibuzarlıq milletleraro (jergilikli jaslar menen mesxeti túrkler ortasında ) dúgilisiwdi keltirip shıǵardı jáne bul kelspewshilik Ferǵana oypatlıqsında ǵalabalıq tús aldı. Respublikanıń siyasiy administraciyası júzege kelgen bul quramalı jaǵdaynı togri bahalay almaǵanı ushın, jaslardıń ǵalabalıq shıǵıwları, milletleraro dúgilisisler júz boldi.
Bunday ǵalabalıq shıǵıwlarǵa, kommunistlik ideologiya rejimine qarsı barıwlarına " kónlikpegan" totalitar basqarma siyasiy administraciyası kórsetiwshilerge qarsı áskeriy bólim tasladı. 1989 jıl 8 iyunda Qo'qonda tınısh kórsetiwshiler áne sol áskeriy bólim askarlari tárepinen o'qqa tutildi. Nátiyjede, 50 den zıyat kórsetiwde qatnasqan xalıq halok boldi (olardıń kopchiligi jaslar edi), 200 den aslamı bolsa jaradar etildi. Ulıwma 3-12 iyun kúnleri Ferǵana wálayatında bolǵan milletleraro dúgilisisler hám olardı áskerler tárepinen o'qqa tutılıwı áqibetinde 103 kisi qaytıs bolǵan. 1009 kisi jaradar bolǵan hám 650 shańaraqǵa ot qóyılıp, wayran etilgen.
¹²Ferǵana fojealariga tiyisli maǵlıwmatlardıń (lekin maǵlıwmatla joq dárejede) analizi sonı kórsetedi, mesxeti túrkleri ushın bul mojar totalitar basqarma aybı menen urıs dáwirinde májbúran tastap shıǵılǵan oria watanlarına qaytıp barıwları ushın sıltaw retinde kerek bolǵan Jergilikli xalıq bolsa bul kelspewshilikǵa tábiy qosılıp ketken. Sebebi orınlarda xalıqtıń sociallıq-ekonomikalıq máselelerine itibar berilmegen jergilikli jaslar ortasında jumıssızlıq kopayib, xalıqtıń turmıs dárejesi tómenlep barǵan, xalıq turaq-jaylar menen támiyinlenbegen, úy qurıw ushın uchastkalar ajratilmagan, paxta jalǵızhokimligi, ekologiya, máseleleri hal etilmegen, paraxorlıq, kozbo'yamachilik, nızam buzıwshılıq háwij alǵan. Qorqınıshlı waqıyalardan keyin berilgen rásmiy bayanatlarǵa kóre. respublikada payda bolǵan sociallıq-ekonomikalıq keskinlikten ǵalabalıq tártipsizliklerdi, milletler ortasında ala-awızlılıq hám dúgilisiwlerdi keltirip shıǵarıwǵa urınǵan ekstremistik kúshler turǵan. Bul kózaba uyımlastırılǵan siyasiy ǵıybatshılıq edi. Ferǵana daǵı qorqınıshlı waqıya Sumgayit, Boku, Tawlıq Qorabog', O'sh-Ozgan hám basqa regionlarda tap sonday tárzde uyımlastırılǵan ǵıybatshılıq menen bir qatarda turar edi. Ferǵana waqıyalarınan keyin Ozbekistonning I. Karimov basshı siyasiy administraciyası bul máselede Principial poziciyasin iyeledi. Respublika oqımıslı adamları hám siyasiy kúshleri áne sol qáwipli kúnlerde siyasiy hám ruwxıy tárepten joqarı poziciyada turdi. Fojeaning túp sebeplerin ashıp taslaw, az xalqiniń dańq hám ataǵı hám salawatın qorǵaw jolındaǵı azlarınıń mashaqatlı urınıslarında olar respublikanıń eń keskin máselelerin birinshi bar áshkara túrde talqılawǵa qo'ya basladılar.¹³
Respublikada keń tartısqa sebep bolǵan máselelerden biri ózbek tiline mámleket tili mártebein beriw máselesi boldı. Ekenin aytıw kerek, shaxsqa sıyınıw, turaqlılıq jıllarında ózbek tiliniń poziciyasi qollanıw sheńberi oǵırı torayib ketti. Ózbek tili mámleket keńselerinde de, jıynalıslar, jıynalıslarda da derlik isletilmay qoyıldı.
80-jıllardıń ortalarına kelip SSSRning bólekleniwi real obiektiv haqıyqatqa aylanıp qaldı. Milliy sananı ósiwi, ozbek tili máselesin kún rejimine qoyıldı. R. Nıshanov basshılıǵındaǵı respublika administraciyası bul háreket ortaǵa taslaǵan mashqalanı sheshiwge emes, kerisinshe bul háreketti " jámiyetke qarsı" dep, onı toqtatıw taptırıwǵa, nızamshılıq, áshkaralıq hám oramaviy talaplarǵa ámel qılıw aǵımına búrib jiberiwge urındı.
Demokratiyalıq taraqqiyparvar kúshler qoyǵan máseleni I. Karimov basshılıǵındaǵı jańa administraciya az waqtında ańlap jetti jáne onı sheshiwge kirdiler.