Ózbekistan Respublikasinda bugalteriya esabin shólkemlestiriw hám júrgiziw boyınsha normativ huqıqıy tiykarlar Joba

Banktiń esapbetler jobası jáne onıń dúzilisi
Hár bir bank óz buxgalteriya esabın barlıq bankler ushın birdey bolǵan esapbetler jobası tiykarında júrgizedi. 1997 jıl apreliga shekem respublika daǵı barlıq bankler burınǵı birlespe dáwirinde dúzilgen birden-bir esapbetler jobası tiykarında jumıs júrgizer edi. Lekin ekonomikamızdı jańa bazar munasábetleri tiykarında tashkil etar ekenbiz, ekonomikanı izga salıp, onı baqlaw ushın buxgalteriya esabın halqaro kólemde qabıl etilgen pútin sistemaǵa maslastırıp aparıw talap etildi. Usınıń sebepinen, respublika bankleri buxgalteriya esabın jańa esapbetler sisteması tiykarında shólkemlestiriwge kirdilerlar. Sol maqsette 1995 jıl Artur Andersen auditorlik firması menen shártnama tuzildi hám firma respublika Oraylıq banki menen birgelikte banktiń jańa esapbetler rejesin islep shıqtı. 1996 jıl 13 noyabrde ministrler Mákemesiniń 289 -sanlı sheshimi menen «Respublika Oraylıq banktiń esapbetler rejesi», 290 -sanlı sheshimi menen bolsa «Kommerciya bankleriniń esapbetler rejesi» tastıyıqlandi. 1997 jıl 1 aprelden barlıq bankler buxgalteriya esabı jańa esapbetler jobası tiykarında alıp barila baslandı. waqıt ótiwi menen rejege ózgerisler kiritilip, 1999 jıl 22 mayda jańa tahrirdagi esapbetler jobası tastıyıqlandi.
Banklerdiń jańa esapbetler rejesine ótiwi neler menen belgilenedi? Ulıwma, Ózbekstannıń xalıq aralıq miynet bólistiriwine, jáhán bazar munasábetleri sistemasına ótkenligi bankler ushın jańa esapbetler rejesine ótiw zárúriyatın keltirip shıǵardı. Qalǵan barlıq sebepler usılardan kelip shıǵadı :
• birinshiden, respublikada eki teksheli bank sistemasınıń júzege keliw etiliwi;
• yekinshiden, mámleket múlki birden-bir bolmaǵan halda túrli mulkchlik formalarınıń payda bolıwı ;
• uchinchidan, sırt el investitsiyalardıń tartinishi;
• tórtinshiden, sırt el kárxana hám shólkemleri menen serikshilik munasábetleriniń ornatılıwı ;
• besinshiden, esabatlardı jáhán ulgileri talaplarına juwap beretuǵın dárejede dúzilisin támiyinlew zárúrligi hám taǵı basqa.
Jańa esapbetler jobası aldınǵısınan parıq etedi. Eski esapbetler jobası 2 bólekten ibarat bolıp, biri balans ishindegi esapbetlerdi, ekinshi bólegi balanstan tısqarı esapbetlerdi óz ishine alar edi. Balans ishindegi esapbetler mazmunan gruppalaw principi tiykarında dúzilgen bolıp 24 bólimden ibarat. Hár bir bólimde aktiv, passiv hám aralas xarakter degi aktiv-passiv esapbetler jaylasqan hám de olar boyınsha operatsiyalar eki yoqlama jazıw tiykarında alıp barilar edi. Balanstan tısqarı esapbetler bolsa 8 bólimge gruppalanıp, bul esapbetler boyınsha jazıwlar bir tárepleme, yaǵnıy tabıs yamasa shıǵın kóriniste yuritilar edi.
Jańa esapbetler jobası da mazmunan, da dúzılıw tárepinen eskisidan parıq etedi.
Ilgeri Oraylıq bank de, kommerciya bankleri de buxgalteriya esabın birden-bir esapbetler jobası tiykarında júrgizer edi. Hár bir esapbet nomeri hám atı janına qaysı bankte isletiliwi haqqında belgi qoyılǵan edi. Jańa esapbetler jobası joqarıda eskertip ótkenimizdek, Oraylıq bank ushın bólek, kommerciya bankleri ushın bólek islep shıǵıldı. Bunda hár eki bank iskerliginiń qásiyetleri esapqa alındı. Mısalı, Oraylıq bank emissiya orayı bolıp esaplanǵanı ushın kassa daǵı pullar banknota hám teńgelerge bólingen halda kórsetiledi. Kommerciya bankleri kassalaridagi pullardı bunday bolıw ushın bólek esapbetler ashılmaydı. Bunnan tısqarı, Oraylıq bank barlıq kommerciya bankleri ortasındaǵı banklararo esap -kitaplardı quraydı. Usınıń sebepinen, bunday esap -kitaplar esabın júrgiziw ushın alınatuǵın banklararo esap -kitaplar boyınsha tranzit esapbetler hám tolıqnatuǵın banklararo esap -kitaplar boyınsha tranzit esapbetler ashılǵan. Bunday esapbetler kommerciya banklerdiń rejesinde joq.
Kommerciya bankler xalıq xojalıǵı tarmaqlarınıń túrli mulkchlik formalarına tiyisli xojalıqlarǵa xızmet kórsetedi, soǵan tiykarlanıp kommerciya banklerde bólek esapbetler ashıladı. Oraylıq bank bolsa xalıq xojalıǵına emes, bálki húkimet hám qadaǵalaw shólkemlerine xızmet kórsetedi. Sonday ayrıqshalıqlar hár eki bank jobalarında esapqa alınǵan.